2 Тақырып.

Қазіргі шетелдік социологиялық теориялар

• Функционалдық (Т.Парсонс)

• Феноменологиялық (А.Шюц)

• «Алмасу теориясы» (Дж.Хоманс)

• «Структурация теориясы» (Э.Гидденс)

• «Іс-әрекет философиясы» (П.Бурдье)

Социология ғылымының өмірге келүі адам және қоғамды түсінүге байланысты радикалды өзгерістер әкелді. Себебі социологиянің негізгі қарайтын мәселесі адамның қоғамдағы өмірі.Ал адамды әлеуметтік тұрдыған қарастыру жаңа бағыт болып ХІХ ғасырда қалыптасты.

Социологияның қалыптасуының тарихи алғышарты буржуазиялық, капиталистік қатынтастардың, жүйенің өмірге келүі. «Нарықтық қатынас», «буржуазия табы», «азаматтық қоғам» ұғымдары, осы кезеңге байлынысты туындады. Жаңа дәүірдегі Ұлы буржуазиялық революциалар қоғам, оның құрылымы, қоғам мен жеке адам қарым-қатынастары туралы ұғымдарға түбегейлі өзгерістер алып келді. Осыған дейін қоғам деген ұғым тек аристрократия табымен ғана байланысты болатын. Ендігі кезде адамның табиғи құқы ешқандай әлеуметтік тапқа,топқа байланысты емес және де ол барлық тап, топ ұғымдарынан жоғары турады деген мүлдем жаңа түсінік өмірге келді. Міне осыған байланысты қоғамдағы барлық топтардың,таптардың құқықтары табиғи адам құқы ұғымы арқылы теңелді.

Ағылшын философы Т.Гоббстың (1588-1679) мемлекеттің өмірге келүінің негізінде қоғамның барлық мүшесі арасындағы келісім-шарт жатыр деген теориясы осы жаңа көзқарасқа теориялық негіз болды. Адамның өмірге, еркіндікке және меншікке табиғи құқы туралы Дж.Локкта (1632-1704) жазды. Ал енді осы адамның табиғи құқы теориясын нақты өмірге жүзеге асырған буржуазиялық революциалар болатын. Кейіннен индустриализация негізінде «рационалды шаруашылық құру», « өзін-өзі реттеу», «турақтылық» деген ұғымдар пайда болды. Міне социология ғылым ретінде осындай ұғымдар негізінде қалыптасты. Соныменен қатар социологияның өмірге келүіне ғылымның дамуы да себепші болды. Жаңа дәүірде позитивтік, яғни нақты эмпирикалық немесе рационалды эмпирикалық жолмен дәлелденілетін дәлелді ғылым өмірге келді. Бұл ғылым осыған дейін ғылыммын деп жүрген спекулятивті-теориялық философиялық пен теологиялық көзқарастарға қарсы тұрып, олардың кемшіліктерін түбегейлі, жүйелі сынға алды. Бірақта бұндай көзқарастарда бұрынғы, мысалы теологиялық ең басты мәселе құдай, жаратушы ұғымдары қалдырылды. Адамды құдайдың туындысы, сондықтан оның барлық өмір жолы алдын ала белгілі, қоғамда жоғарғы жақтың бақылауымен әлеуметтік тәртіп орныласқан және де ол өзгермейтін феномен деген ұғым ұзақ уақыт қоғамдық санада өз үстемдігін жүргізіп отырды. Неміс классикалық философиясы адамдардың іс-әрекеті туралы философиялық теориялық бағыт жасады. Бұл бағыт бойынша адам жасампаз және сол арқылы әлемді де, өзін-өзін де өзгертеді деген жаңа көзқарас қалыптаса бастады. Философияның міндеті тек білімнің шегін анықтау. Социология ғылымың негізін қалаушы О.Коиттың тужырымынша адамзат қоғамының интеллектуалды дамуы үш кезеңді басынан өткізуде: діни, метфизикалық және позитивтік. Адамзат қоғамы, оның пікірінше, сол дәуірде үшінші кезеңге көшуде. Әлемді позитивтік ғылым арқылы заңдылықтарды тану негізінде өзгертуге болады. Социология ертеде қалыптасқан математика, тарих, астрономия, физика, химия, биологияларға сүйеніп, солардың негізінде өмірге келеді. Сондықтан социологиямен айналысу үшін алғашқы білімдерді міндетті түрде игеру қажет. Позитивтік социологияның да негізгі мақсаты қоғамның құрылымы, оның даму фазалары мен кезеңдерін, яғни қоғамдағы макропроцестер мен әлеуметтік институттарды зерттеу. ХІХ ғ. социологияның функционалистік және дау жан-жалдық бағыттары өмірге келді.Функционалистік бағыт барлық негізгі әлеуметтік теорияларда кездеседі. Оның негізінде қоғам мен организмге аналогия жасау жатты. Қоғамның бөліктері организмнің бөліктерімен салыстыра қарастырылды. Функционалдық бағыт қоғамдағы тұрақтылықты, ынтымақтастықтың орнығуына қызмет етеді.

Дау жан-жалдық бағыттағылар қоғамның даму негізінде ішкі қарама-қарсылықтар және солардың иелері топтар, таптар арасындағы күрес жатады деген тұжырым жасайды.

«Әлеуметтік факт» бағытын қолдаушы Э.Дюркгеймнің (1858-1917) ұғымынша қоғам жеке индивидтердің ынытазарлығы арқылы өмірге келіп, өмір сүреді. Әлеуметтік фактілер адамдардың бірігүін, қоғамның тұтастығын сақтап тұрады. Олар әлеуметтік нормалар, қоғамдық моралдің қарапайым ақиқаты, отбасы өмірінің үлгісі, діни ритуалдар мен ырымдар, әдет-ғұрыптар.

Жан-жалдастық бағытты қалаушыладың бірі немістің саяси қайраткері, философ, социолог, тарихшы, экономист К.Маркс. Ол адамзат тарихын материалистік көзқарас тұрғысынан қарайтын теория жасап шығарды және де сол теорияны іске асыру үшін әлемдік деңгейде үлкен революциялық қозғалыстар жүрді. Соның нәтижесінде социалистік мемлекеттер, социалистік жүйе қалыптасқан еді. Сондай мемлекеттердің бірі КСРО болатын. Қоғамның даму негізінде таптардың күресі жатады және де ол күрестің негізгі мақсаты тапсыз қоғам орынату. Капиталистік қоғамдағы негізгі таптар болып буржуазия мен жұмысшы табы саналады, сондықтан негізгі күрес осылардың арасында жүреді. Жұмысшы табы міндетті түрде жеңіске жетеді, бірақ та олардың мақсаты билікті өздерінде мәңгілік сақтап қалу емес , керісінше таптық қоғамды жойып тапсыз, әлеуметтік біртекті әділетті қоғам орынату. Бірақта бұл теория іс жүзінде өміршең болмай небары 70 жылдай өмір сүрүге ғана жарады.

Түсінісетін социологияны қалаушы М.Вебердің (1864-1920) ойынша адамның іс-әрекеттері саналы түрде жасалады, сондықтан оларды сыртқы бейнелеумен шектелмей ішкі мәнін ұғыну, түсіну қажет. Сондықтан Вебердің негізгі мақсаты адамдардың іс-әрекеті негізінде жатқан құндылықтр, сенімдер мен пікірлер, қағидаларды зерттеу. Жеке адам әлеуметтік іс-әрекеттің иесі. Осыған байланысты ол социологияға «идеалды тип» ұғымын енгізді. Идеалды тип дегеніміз әлеуметтік феноменнің негізгі сиппатарын айқындау үшін жасалған теориялық конструкция. Ол эмпиралық болмыс емес, теориялық схема. Оның реалдық өмірге дәлме- дәл келетін аналогы жоқ. Былайша айтқанда ол болған жағдайды өлшеуге мүмкіндік беретін өлшеуіш құрал.

Т.Парсонс /1902-1979/ ХХ ғасырдың екінші жартысының көрнекті социологтарының бірі. Ол функционалистік көзқарасты мейілінше толықтай жасап шықты. Ол әлеуметтік тәртіп мәселесін ең бір өзекті мәселе деп қарастырып, соны қоғамда қалай қалыптастырудың жолдары мен тәсілдерін анықтауға үлкен үлес қосты. Ол өз тұжырымын коммерциялық іс-әрекеттің тәжірибесін талдай отырып дәлелдуге тырысады. Бизнесмендер өз арақатынастарында тек заңға сүйеніп қана іс-әрекет жасамайды, негізгі жаупкершілік моральдық нормаларды бұлжытпай орындау керек деген құндылықарда жатады дейді ол. Егерде осындай жалпы барлық бизнесмендер мойындайтын құндылықтар болмаса, онда ешқандай бизнестің басқа өндіріс салаларында бәсеклікте жеңіп шыға алмас еді деген тұжырым жасайды. Сондықтан да экономика саласындағы тәртіп ортақ моральдік құндылықтарға негізделеді. Парсонс қоғамды біртұтас жүйе ретінде қарастырып,ондағы төрт фунционалдық талапты анықтап көрсетеді. Олар 1.Бейімделу. 2.Мақсатқажету. 3.Интеграция. 4.Үлгіні сақтап қалу. Социологиядағы феноменология бағытының негізін қалаушы австриялық А.Шюц (1899-1959). Оның ойынша адамдардың әлеумет әлемін тануы, оған мән беруі жеке адамға тән қасиет емес. Ол қоғамның барлық мүшесі қабылдаған, балаларға тіл үйрену, кітап оқу, басқа адамдармен сөйлесу арқылы берілетін «типизация», яғни заттар, құбылыстар табын белгілейтін ұғымдар. Олар арқылы адамдар бір бірін түсініп отырады.

П.Бурдье /1930-2002/ өте көрнекті француз социологы. Әлемдік ғылыми бағалау өлшемі бойынша /табель о рангах/ ол бірінші орында тұр. Ол алғашында философия саласында, онан антропология, содан барып социологияға келген. Оның көзқарасының негізін іс-әрекет ұғымы құрайды. Теоретикалық концепцияларының негізгі идеалары- әлеуметтік кеңістік, әлеуметтік алаң /поле/, мәдени және әлеуметтік капитал, габитус. Соның ішінде габитус ұғымына тоқталайық. Бұл ұғым арқылы ол социология ғылымында қалыптасқан бір біріне қарама-қарсы /объективтік, яғни әлеуметтік құрылым және субьективтік, яғни жеке индивидтің практикасы/ екі теоретикалық ұстанымдардың біржақтылығы шеңберінен шықпақ болды. Габитус-агенттердің түсініктерін, практикасын құрылымдастыратын және оларды тудыратын диспозициалар жүйесі. қабылдау матрицасы, мақсат қою, мәселелерді шешу, іс-әрект жасау ретінде жұмыс істейді. Габитус дегеніміз қабылдаудың, бағалаудың, топтастырудың және іс-әрекет жасаудың, практиканың нәтижесі мен индивидтің сана елегінен өтпеген /бессознательный/ әлеуметтік құрылымдарды интериоризациаландырудың біртұтас диспозициялық жүйесі.

Бір жағынан габитус-бұл индивидтке тән қабылдау, бағалау, топтастыру және іс-әрекет жасаудың ішкі схемасы. Басқа жағынан- әлеуметтік агенттердің ұғынып және өзімденіп алған интериоризандылған әлеуметтік қатынастар. Габитус әлеуметтік институттарды ұдайы өндірілуіне жағдай тудырады, институт құрылымы индивидтің ішкі құрылымына сіңісіп болашақ практикада ұдайы өндіріліп /воспроизводство/ отырылады. Габитуста бір тап өкілдерінің, кәсіби мамандардың, ұлттардың бағалау және ойлау тәсілі, эстетикалық талғамы, сөйлеу және жүріс-тұрыс мәнері, өмір сүру қалпы басқалардан ерекшелендіріліп нақтыланған.

Габитус әлеуметтік кеңістікте агенттің спонтанды үйренуіне және туындаған оқиғалар мен жағдайларға адекватты қыймылдауына мүмкіндік туғызады.Габитустың санадан өтпегедігі оның тәнділігімен /телесность/ анықталынады, денеге сіңілген ұстанымдар, сөйлеу мәнері, өзін ұстауы, жүрісі, стилі арнайы инкорпориаландырылған талаптарға бағыну арқылы көрінеді.

Джордж Каспар Хоманс /1910-1989/ ,амрикандық социолог, Гарвард университетінің профессоры. Ол алмасу теориясын өмірге әкелген ғалым. Хоманс әлеуметтік құрылым ұғымынан бас тартып, оның орнына алмасудың субмәдениеті ұғымын енгізді. Әлеуметтік іс-әрекетті материалды және материалдыемес құндылықтардың алмасуы ретінде қарастырды. Алмасудың дәрежесі мен сапасы әлеуметтік қатынастардың тұрақтылығына әсер етеді. Алмасу үдерісіне қатысушылардың әр қайсысы болмасын пайдаларын өсіріп, керісінше шығындарын азайтуға тырысады.

Энтони Гидденс /1938/ қазіргі заманның көрнекті британ социологы. Ол социологияда қалыптасқан құрылым мен іс-әрекет деп бөлінетін біржақты дәстүрді үйлестірмек болды. Оның тұжырымынша құрылым іс-әрекетсіз, іс-әрекет құрылымсыз өмір сүре алмайды. Әлеуметтік іс-әрекет құрылымдарды тудырады және де оларды жаңадан өндіріп отырады. Ол осы мәселені теориялық деңгейде шешу үшін «структурация» ұғымын ойлап тапты. Оның тұжырымынша құрылым әлеуметтік іс-әрекеттің іске араласуын қамтамасыз етеді, ал әлеуметтік іс-әрекет болса осы құрылымды тудырады. Осыған дәлел ретінде ол мысал ретінде тілді алады. Тіл-бұл әлуметтік құрылым, ол жеке индивиттерге тәуелді емес секілді көрінеді және оған негіз де бар. Өйткені жеке индивидтер өмірге келген кезде олар міндетті түрде қалыптасқан ережеге байланысты сөйлеп, жазып отырады. Бірақта өмірдің талабына сай тіл де өзгеріске ұшырайды. Ескі сөздер ұмытылып жаңа сөздер өмірге келеді. Ал оларды өмірге алып келген адамдар, яғни басында олар тілдің ережесіне бағынса, енді олар тілді тәуелді жағдай дәрежесіне түсіреді.

Гидденстің пайымдауынша адамдар туғанынан әлеуметтік өмірдің тұрақтылығын қалайды. Оларда табиғат пен әлеуметтік әлемнің тұрақтылығына деген тұтыным туғанан қалыптасқан. Бұл мүмкін тәннің өз физиологиялық қасиеттерін қорғап қалу үшін қалыптасқан жағдай шығар. Сонымен қатар адамдардың арасынан қоғамдағы қалыптасқан жағдайға келіспейтіндері де кездеседі. Олар көп ойланады, өз іс-әрекеттерінің қойған мақсаттарына жеттіме, жоқ жете алмады ма соны қарастырады. Егер де қол жеткізбесе, онда олар өздерінің іс-әрекеттерін өзгертеді. Ал ол дегеніміз қоғамдағы қалыптасқан қарым-қатынастарды өзгетрту. Гидденстің тұжырымынша адамдардың қоғамдағы жүріс-тұрыстары билік қатынастарына байланысты.

Қазақстанда социология гылымының негізі КСРО аясында қалыптасты. ХХ ғасырдың 30-жылдары социология ғылымы қуғынға ұшырап 50-жылдарың екінші жартысында марксистік-лениндік идеологияның тұрғысынан өмірге келген болатын. Егеменді мемлекет құрылып топталитарлық жүйе ыдыраған соң социология әлемдік социологияның даму аясында дамуға бет бұрыс жасауда. Қазақстанда социология ғылымдары тек қана алғашқы қадамдарын жасауда. Әзірше өзімдік жасампаздық ғылым қалыптасқан жоқ. Көбіне шетелдік еңбектердегі теориялар мен ұстанымдар негізінде жазылған «көшірмелер» десек те болады. Социологияның ғылым болып дамуының материалды техникалық базасы, қажетті қаражаты да жоқтың қасы. Жоғарғы оқу орындарында жүретін социология пәні негізінен ақпарат беру, ағартушылық деңгейінде тіршілік етуде.