Философия / ФИЛОСОФИЯ / Философия жане онер, гылым, дин / Дiннiң адамзат тарихындағы рөлiн әдiлдiк тұрғысынан ашып көрсету жолдары

Дiннiң адамзат тарихындағы рөлiн әдiлдiк тұрғысынан ашып көрсету жолдары

Қазақстанның кеңестiк мектептерiнде коммунистiк идеологияның нұсқауымен дiннiң адамзат тарихындағы рөлi терiс терiс түсiндiрiлдi. Дiн–адам санасын улайтын, жаңалыққа, ғылымға қарсы, барлық өзгерiстердiң,табыстардың бәрiн құдай жасап отыр деп түсiндiретiн, нағыз керiтартпа,үстем таптың жоғын жоқтаушы, соның сойылын соғушы деген сипатта оқытылып, дiннiң қызметiне терiс баға берiлдi.Осының салдарынан Кеңес елi халықтарының, соның iшiнде Қазақстан халықтарының да бiрнеше ұрпағы атеистiк (дiнге қарсы) рухта тәрбиеленедi. Қазiргi кездегi елiмiз халықтары арасында адамгершiлiкке кереғар өрескел тәртiпсiздiктердiң: түрлi бұзақылықтардың, әсiресе, ұрлықтың, зорлықтың, нашақорлықтың, араққұмарлықтың, жезөкшелiктiң көбеюiне сол дiнсiздiк тәрбиесiнiң әсер еткенi сөзсiз.

Ал, шындығына келсек, дiн алғаш пайда болғаннан бастап, халықпен бiрге өмiр сүрдi, оған көптеген пайдалы қызметтер атқарды.Қай дiн болсын халықты адалдыққа, адамгершiлiкке, имандылыққа, татулыққа, шыдамдылыққа, еңбекқорлыққа, достыққа шақырды, халықтың сауатын ашуға, мәдениетiн көтеруге елеулi үлес қосты.

Бұл айтылғандарға ислам дiнi мысал бола алады. Ислам қазақ тарихында үнемi өркендетушi рөл атқарған. Ислам–жеке адам мен қоғамды түзететiн, әлеуметтiк бақытқа, шынайы бостандыққа және бiрлiк-татулыққа жеткiзетiн құрал, iзгi жол, даналық. Осыны түсiнiп бағалай бiлген Жүсiп Баласағұн ХI ғасырдың өзiнде ислам руханиятын «Құтты бiлiк» деп атап, оның мемлекетке зор пайдасы бар екендiгiн дәлелдеген.

Қазақстан тарихын оқытқанда дiн туралы тарихи материал жиi-жиi кездесiп отырады. Сондықтан да мұғалiм жоғарыдағыдай дiннiң пайдалы жақтарын, маңызын ашып көрсетуге үнемi назар аударып отыруы керек.

Мұғалiмнiң тағы бiр ескеретiн жағдайы: тарихта барлық дiн пайда болғаннан бастап, оны шын мәнiнде уағыздаушылармен қатар жалған дiндi (эрзац-дiн) таратушылар да болған. Бұған өткен уақыттардан да, қазiргi уақыттардан да мысал келтiре аламыз, ондайларды екi топқа бөлуге болады. Бiрiншiсi, әдейi бұрмалаушылар, ал екiншiлерi бiлiмi таяздықтан, надандықтан бұрмалаушылар. ХIХ ғасырдағы қазақтың ғалым ойшылдары Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсаринның қазақ арасындағы дүмше молдаларды, дiн бұзарларды қатты сынап-мiнегенi белгiлi. Бұған да тереңiрек мән берген дұрыс. Демек, олар ислам дiнiн сынаған жоқ, дiн бұзарларды сынады. Ал, қазiр Қазақстанда дiн бұзудың екi түрi де бар. Ислам дiнiнiң ғылыми негiздерiнен хабары аз дүмше дiншiлдер де, сондай-ақ, басқа дiндердiң артықшылығын мадақтап, ислам дiнiн ұстаушылардың қатарын сиретуге әрекет жасаушылар да жетерлiк. Мұғалiм бұл жағдайларды үнемi назарында ұстап, Қазақстан тарихының дiн мәселесi әңгiме болатын сабақтардың бәрiнде жоғарыда айтылған фактiлердi оқушыларға ескертiп, олардың тиiстi, дұрыс қорытынды жасауына бағыт бергенi орынды.

Кейбiр зерттеушi-ғалымдардың пiкiрiнше, ежелден көшпендiлер басқа халықтардан рухани-психологиялық жағынан артығырақ болды. Себебi олар, негiзiнен, батыр, ер мiнездi, жiгерлi, сол сияқты, еркiн ойлап-сөйлейтiн, ар-намысын ақшаға сатпайтын асыл тектi адамдардан құралды. Осындай табиғи қасиеттерге ислам руханияты келiп қосылғанда нұр үстiне нұр болып, тамаша нәтиже туды. Қазақ халқы соқыр сенiммен емес, ақыл-ой елегiнен өткiзiп, жан-жүрегiмен қабылдап, оны даналық, софылық үлгiсiнде ұстанған. Бiз дiни көзқарасы терең, дiни мәдениетi өте жоғары ұлттардың қатарына жатамыз. Тек осы дәстүрдi қалыпқа келтiру керек (Н.Нұртазина. Ислам және ұлт тәуелсiздiгi. //«Егемен Қазақстан», 24-тамыз, 2001 ж.).

Тәуелсiз, жас мемлекетiмiздi нығайту үшiн ұлт және жалпы адамзат прогресi жолында классикалық исламның белгiлi бiр тәсiлдерiн, ұстанымдарын, құнды тәжiрибесiн нақты тарихи жағдайға байланысты ұтымды пайдалануға болады. Олар қазiргi халықаралық нормаларға да, өркениеттiк үрдiстерге де сәйкес келедi. Осыны ескерген Қазақстан Республикасы мен оның үкiметi тәуелсiздiк алғаннан берi бiздiң елiмiзде ислам дiнiнiң дамып, халық арасында қанат жаюына мүмкiндiк жасады. Бұған Қазақстан қалалары мен елдi мекендерiнде бес мыңнан астам мұсылман мешiттерiнiң қызмет етiп отырғанын айтсақ та жеткiлiктi. Оқу орындарында, соның iшiнде, жалпы бiлiм беретiн мектептерде де дiн тарихын оқытуға көңiл бөлiне бастады. Дiннiң, соның бiрi исламның адамды адамгершiлiкке, имандылыққа тәрбиелеудегi пайдасын ескере келiп, Қазақстан Республикасы үкiметiнiң ұсынысымен 2001-2002 оқу жылынан бастап жалпы бiлiм беретiн мектептердiң 10-сыныбында дiнтану пәнi оқытыла бастады.

Жаңа пәннiң бағдарламасы мен оқулығын жазуға Республикамыздағы осы саланың белгiлi ғалымдары қатысты. Пәннiң бағдарламасы мен оқулығы негiзгi төрт тараудан тұрады. Оқулықтың III тарауы «Әлемдiк дiндер» деп аталады, ол негiзгi үш дiннiң, Будда христиан және ислам дiндерi тарихына арналған. Келешекте басқа пәндер бойынша шығып жатқан оқу-әдiстемелiк кешендер сияқты бұл пән бойынша да қосымша құралдар шығады. Мiне, осының бәрi мектепте тарихтан сабақ беретiн мұғалiмдерге күнделiктi сабақтарында дiнге қатысты мәселелердi дұрыс оқытып-үйретуге нақты көмек болып табылады.

Қазақстан тарихы курсында дiнге қатысты мәселе ең алғаш 5-сыныптағы Ежелгi Қазақстан тарихының бiрiншi «Тарихқа саяхат» бөлiмiнде кездеседi. Осындағы « Дүние жүзi дiндерi тарихынан » тақырыпшасы дiннiң болуы, дүние жүзiндегi басты-басты дiндер туралы оқушылардың бұрын алған бiлiмiне сүйене отырып, оқулықтағы дiнге қатысты атауларды талдап түсiндiре келiп, суреттердi тиiмдi пайдаланып, оқушыларда дiн туралы толық түсiнiк қалыптастыра алады.

Курстың мұнан кейiнгi алғашқы адамдардың тұрмыс-тiршiлiгi, қола дәуiрi адамдарының дiни түсiнiктерi, ал 6-сыныпта жеке тайпалар тарихын өткенде де сол кездегi халықтардың дiни наным-сенiмдерiнiң қалай пайда болғанын және оның бiрте-бiрте дамып, тереңдей түскенiн ашып көрсетуге мүмкiдiк бередi. Бұларда оқушылардың сонау кiрiспе бөлiмдегi «Дүние жүзi дiндерi тарихынан» сабағында дiн туралы алған бiлiмдерi, өздерi жасаған қорытындылары туралы пiкiрлерiн тыңдаған пайдалы.

Салыстырмалы түрде қарасақ,дiнге қатысты оқу материалдары басқа сыныптарға қарағанда 7-сыныпта жиi кездеседi. Әсiресе, Қазақстан территориясындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер тақырыбындағы Қазақстанға ислам дiнiнiң тарауы және оның маңызы, осы дәуiрдегi мәдениет тарихын баяндайтын тақырыптағы дiни ғимараттар, араб жазуы деген тақырыпшалар мен мәселелер ислам дiнiнiң тарихтағы орнын, маңызын ашып көрсетуге мүмкiндiк бередi. Мәселен, алғашқы тақырыпшаны түсiндiргенде арабтар Оңтүстiк Қазақстанды жаулап алып, исламды күштеп енгiзгенiне қарамастан, кейiнiрек бұл дiннiң көптеген пайдалы жақтары болғаны нақты айғақтардың көмегiмен ашып көрсетiледi. Араб жазуының тарихына тоқталғанда, оның Орта Азия, Қазақстан халықтары үшiн үлкен маңызы болғанын, мың жыл бойы осы әлiпбиiмен (алфавитпен) қазақ тiлiндегi мектептер мен медреселер оқығанын, барлық дерлiк кiтаптар, ғылыми еңбектер, газет-журналдар осы әрiппен жазылғанын ашып көрсетедi. Бұл мәселелердi оқыту кезiнде түрлi әдiс, тәсiлдермен қатар, қосымша құралдарды да пайдаланып отырған дұрыс. Мысалы үшiн, араб жазуымен оқытқан медреселерге тоқталғанда оқулықтың 84-85-беттерiндегi «Медресе» деген мәтiндi пайдалануға болады. Онда медреселер тек араб тiлi мен араб жазуы, немесе ислам дiнiн ғана оқытып қойған жоқ, философия, тарих, заң, география, математика сияқты ғылымдар негiзiнен де бiлiм бергенi баяндалады. Осы сыныптағы мәдениеттiң дамыуы туралы тақырыптардың бәрiнде де ислам дiнiнiң оқу-ағарту iсi мен ғылымның дамуына тигiзген пайдасы баяндалады. 7-сыныптағы соңғы тақырып–ХI-ХII ғасырлардағы Қазақстан мәдениетiн өткенде ислам дiнiнiң Қазақстанның көп жерiне тарап, халықтың мәдениетiн көтеруге қосқан үлесiне шолу-қорытынды жасалуы тиiс.

8-9-сыныптарда оқытылатын тарихи дәуiрде ислам дiнiнiң ықпалы әлсiрей бастайды. Бұған Қазақстанның Ресейге қосыла бастауы, отарлау саясатының күшеюi себеп болады.Патша үкметi ислам дiнiн отарлық мақсатқа пайдаланды, ал мақсаттары жүзеге аспаса, исламияттың ықпалын әлсiрету үшiн арабша, ескiше оқытады деген сылтау- мен қазақ тiлiнде мектеп ашуға қарсы болды. 9-сыныпта дiн мәселесi революциялар қарсаңын өткенде және сол кездегi түрлi партиялардың бағдарламаларында («Алаш»т.б.) кездеседi. Қазақстан Республикасы тәуелсiздiк алғаннан кейiн дiн ботандығы берiлдi, мұның өзi бiздiң елiмiзде ислам дiнiнiң тарауына кең жол ашты:

Ислам дiнi туралы мәселелердi оқытқанда, оның халық алдындағы қызметiн нақ-ты, дәлелдi фактiлерге сүйене отырып, ашып көрсеткен, қоршаған ортадан, күнделiктi өмiрден сенiмдi фактiлер келтiрген дұрыс. Дiннiң ғылыммен келiспейтiн бiр ғана мәселесi–барлық жаңалықтарды, әсiресе, ғылым ашқан жаңалықтарды құдайдың iсi деп қарауы. Бұл мәселе бойынша мұғалiм оқушыларды дұрыс қорытындыға әкелуi тиiс.

Пәндi оқыту барысында оқушыларға эстетикалық тәрбие беру

Оқушыларда бастауыш мектепте-ақ эстетикалық тәрбие берудiң негiзi қаланады. Ал негiзгi, орта мектептерде эстетикалық тәрбие берудiң мүмкiндiктерi кеңейе түседi. Тәрбиенiң бұл саласына қойылатын мiндеттерге тарих пәнi ойдағыдай үлес қосады. Тарихты оқыту барысында эстетикалық тәрбие берудiң мiндетi–оқушыларды тарихи құбылыстардың, әсiресе, өнер туындыларын қабылдап, түсiне бiлу, оны бағалай бiлу қабiлетiн қалыптастыру түрлi қоғамдық құбылыстарға эстетикалық тұрғыдан қарауды үйрету. Тәрбиенiң бұл саласын оқытып, үйретуде тарихтағы адамның қызметiн ашып көрсетуге, мәдениетке, күнделiктi тұрмысқа қатынасын көрсетуге баса назар аударылады. Эстетикалық тәрбие басқа салалар мен, әсiресе, саяси, адамгершiлiк, еңбек тәрбиесiмен тығыз байланысты. Адамдарда эстетикалық сезiм сонау ежелден-ақ қалыптаса бастаған. Ертедегi адамдар тiршiлiк ету үшiн қолайлы мекендер iздегенде, табиғаты бай, әрi көркем де көрiктi жерлердi iздеген. Табиғаттың жанға жайлы құбылыстары (күннiң жылылығы, ашықтығы, ауа райының қолайлылығы) олардың көңiлiн жадыратып, бойларын қуаныш сезiм билеген, ал бұған керiсiнше, табиғаттың қолайсыз құбылыстары (қатты дауыл, суық аяз, жауын-шашын) оларды ренжiткен. Сол сияқты адамдар атқарған жақсы iстер, ерлiк пен батырлық, оларды қуанышқа бөлесе, трагедиялық, қайғылы жағдайлар оларды ренжiткен. Бұлардың бәрiн ертедегi адамдардың тасқа салған белгiлерiнен , суреттерiнен, олардан қалған аңыз-әңгiмелерден, ертегiлерден, өлең-жырлардан байқауға болады.

Тарих бағдарламаларындағы оқу материалын алдын-ала мұқият қарап талдасақ, эстетикалық тәрбиеге тiкелей қатысты материалды дұрыс iрiктеп, сабақта тиiмдi әдiс, тәсiлдердi пайдалансақ, шәкiрттерiмiздi сезiмталдыққа, жақсыны, әдемiнi, көркемдi сезе бiлуге, оны сақтай, құрметтей бiлуге, бағалай бiлуге тәрбиелеймiз, оларда эстетикалық тәрбиенiң қалыптаса түсуiне лайықты үлес қосамыз. Ендi бiрнеше нақты мысал келтiрейiк.

5-сыныптағы Қазақстан тарихының бiрiншi бөлiмiнде «Бiздiң өлке–Қазақстан Республикасы» деген тақырыпша бар. Осы сабақта оқушының туып-өскен мекенi, туған өлкесi, туған Отаны, Елордасы–Астана қаласы әңгiме болады. Мұғалiм оқушылардың бастауыш мектепте алған бiлiмiне сүйене, жаңа сабаққа олардың өздерiн белсендi қатыстыра, оқулықтағы ауылдың, жұмысшы поселкесiнiң, шағын қаланың, Астанадағы жаңа ғимараттардың суреттерiн тиiмдi пайдалана отырып, сабақ өткiзсе, оның тәрбиелiк те, бiлiмдiк те пайдасы мол болмақ. Оқушылар оқулықтағы көркем бояулы суреттер бойынша әңгiме құрастырады, оған өзiнiң туған өлкесiнiң ұқсас материалын қоса баяндайды, қойылған сұрақтарға өзiнше жауап бередi. Сабақтың осы және басқа да кезеңдерi оларды туған жерге, Отанға деген сүйiспеншiлiкке, мақтаныш сезiмге тәрбиелейдi, оларда туып-өскен өлкесiн, Отанын көркейткен еңбек ерлерiне деген құрмет сезiмiн туғызады. Осы тарих курсының екiншi бөлiмiндегi «Қола дәуiрi адамдарының әдет-ғұрпы, өнерi» деген тақырыпта Қазақстан жерiн қола дәуiрiнде мекендеген адамдардың жартастарға қатты тас сынығымен жануарлардың, адамдардың, соғыс көрiнiстерiнiң суреттерiн қашап салғаны, қоладан бiлезiк, сырға сияқты әртүрлi әшекей бұйымдарды жасағаны баяндалады. Ал оқушылар оқулықтағы сол суреттермен өздiгiнше жұмыс орындайды. Оқулыққа қоса берiлген дидактикалық материалда мынадай сұрақтар бар: 1. Жартастарда қандай суреттер жиi кездеседi? 2. Адамдар бұл суреттердi қандай мақсатпен салған? 3. Суреттерде нелер бейнеленген? Соларға қарап адамдардың қиялын айтып берiңiздер! Адамдардың еш қиындыққа қарамастан, тастан қашап сурет салуы, қоладан әшекей бұйымдар жасауы оқушыларды адамзат ежелден еңбекке, көркемдiкке ұмтылған деген қорытындыға әкеледi.

6-сыныптағы Қазақстан тарихы да эстетикалық тәрбие беруге қолайлы. Оқулықта өнер туындылары да баршылық. Мәселен, «Ғұндар» тақырыпшасының соңында «Аттила бейнесi дүние жүзiндегi мәдениет қайраткерлерiнiң шығармаларында» деген материал бар. Мұғалiм ғұндар патшасы Аттиланың қаймықпас қайсар жеңiмпаз батыр, атақты қолбасшы және басқа да қасиеттерiн айта келiп, аталған қосымша материалға оқушылар назарын аударады. Онда Аттилаға арнап дүние жүзiнiң көптеген ғалымдары, әдебиетшiлерi, жазушылары еңбектер, романдар, опералар мен трагедиялар жазғаны айтылады. Бұларды тиiмдi пайдалансақ, оқушылардың Аттиланың тарихтағы орнын дұрыс түсiнуiне көмектеседi, тарихи тұлғаны құрметтей бiлуге тәрбиелейдi. Ал сол шығармалардан қажеттi үзiндiлердi оқушыларға оқыту, ұжым болып талдау,немесе оқулықтағы «Аттиланың Рим елшiлерiн қабылдауы» деген суреттi оқушылардың өздерiне талдату шәкiрттердiң эстетикалық талғамын одан әрi дамыта түседi. Дәл осындай жұмысты осы сыныптағы «Үйсiндердiң шаруашылығы мен тұрмысы» тақырыпшасындағы тәтi (диадема) мен шөккен түйе бейнелi жүзiк суреттерi бойынша да жүргiзуге болады. Мәселен, оқулықтағы: «Зергер тәтiге аңдар мен жануарлардың қиял-ғажайып бейнелерiн салған. Сол шытырман бейнелер арасында қолына гүл ұстаған адам тұр. Зергердiң ойынша -өмiрде қандай бiр қыйыншылық болса да, оны адам баласы жеңiп шығады (87-бет) және ... тәтi мен алтын сақинадағы шөгiп жатқан қос өркештi түйе орындау шеберлiгi мен әдемiлiгi жағынан кiмдi болса да таң қалдырады. Мұны үйсiн шеберлерiнiң дүниежүзiлiк өнерге қосқан үлесi деуге әбден болады» (88-бет) деген мәтiнмен оқушылардың өздiгiнше жұмысын ұйымдастыру оларға эстетикалық тәрбие беруге үлес қосады.

7-сыныптың бағдарламасы мен оқулығындағы мәдениет тарихы құрамындағы баяндалатын қалалар, ғимараттар, тарихи ескерткiштер, солардың арасындағы Орхон-Енесай ескерткiштерi, сәулет өнерi, бейнелеу өнерi, қолданбалы өнер, дiни құрылыстар, тiлдiң, ғылымның жазудың дамуы сияқты мәселелердiң бәрiн де оқытқанда эстетикалық тәрбие беруге толық мүмкiндiк туады.

9-сыныптағы 30-жылдары болған тарихтың трагедиялық беттерiне қарамастан, мәдениеттiң дамуында үлкен жетiстiктер болғаны белгiлi. Келеңсiз оқиғалар орын алғанына қарамастан, ұстаздар қараны, қара, ақты – ақ деп қарап, күнделiктi сабақтарында мәдениет саласындағы жетiстiктердi ашып көрсете отырып, бұл салада да қол жеткен табыстарды, әсiресе, өнердiң, көркем өнердiң дамуын оқушыларға эстетикалық тәрбие беруге тиiмдi пайдаланғаны дұрыс.

Осы сыныптағы соңғы тәуелсiз Қазақстан тақырыбында мәдениет тарихын оқып-үйренуге 2-3 сағат уақыт бөлiнген. Уақыттың көбiн соңғы жылдары болып жатқан мәдени жаңалықтардың мәнiн ашып көрсетуге арнаған дұрыс. Олардың арасындағы әдеби-көркем туындыларды (көркем өнер, ән, кинофильм, драмалық шығармалар, сәулет өнерi, әдебиет т.б.) эстетикалық тәрбие беру мақсатына тиiмдi пайдалануға болады. Қоршаған ортада күнделiктi болып жатқан құбылыстарды оқып үйренуге, талдап қорытынды жасауға, өздiгiнше баға беруге оқушылардың мүмкiндiгi жеткiлiктi. Мұндай әдiстемелiк жұмыстардың бәрi шәкiрттердi күнделiктi өмiрде болып жатқан жақсылықтарға, жаңалықтарға қуана бiлуге, осындай игiлiктi iске мен де үлес қосып, қоғамымызды гүлдендiрсем деген сезiмге тәрбиелейдi.

Тарихи - экономикалық материалды оқытудың әдiстемелiк жолдары

Тарих ғылымы, мектептiң тарих пәнi адамзат тәжiрибесiн, оның басынан кешкен қоғамдар тарихын баяндайтын болғандықтан, ол қоғамның барлық салаларын, қырларын қарастырады. Ал қай қоғамда болмасын, халық кәсiп еткен шаруашылығы- экономикасы, оның жетiлу, даму өркендеу тарихы болғаны белгiлi. Шақпақ тастардың көмегiмен тiршiлiк ету үшiн ағаштан, тастан қарапайым құралдар жасаған алғашқы адамдар тiршiлiгi мен қазiргi машина жасайтын зауыттарды жүргiзiп тұрған адамдар арасындағы кәсiби мамандық жөнiндегi айырмашылықты салыстыру тiптi мүмкiн емес. Осы өзгерiстердiң бәрi экономикалық дамудың нәтижесi. Сондықтан да басқа тарих курстары сияқты Қазақстан тарихындағы тарихи-экономикалық материалды оқытып, үйретудiң бiлiмдiк, тәрбиелiк әрi дамытушылық маңызы зор. Мұндай оқу материалы оқушылырдың дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыруға, тарихи дамудың заңдылықтарын түсiнуге, қоғам дамуындағы еңбектiң рөлiн, тарихтағы халық бұқарасының қызметiн ашып көрсетуге көмектеседi.

Қазақстандағы адамзат қоғамының дамуын алғашқы қауымдық құрылыстан бастап, қазiргi уақытқа дейiн қарастыра отырып, оның шаруашылығында, экономикасында болған алуан түрлi өзгерiстердi, елiмiздiң қазiргiдей экономикасы гүлденген заманға қалай жеткенiн тарихи шындық тұрғысынан ашып көрсетуге болады.

Мектепке арналған тарих бағдарламалары мен оқулықтарында экономика мәселесi арнайы бөлiм болып, бөлек берiлмейдi. Қайта белгiлi дәуiрдегi, кезеңдегi елдiң қоғамдық дамуын баяндайтын бөлiмде, көлемдi тақырыптар құрамында, қоғамның басқа да салаларының даму тарихымен бiрге баяндалады. Мәселен, қоғамдағы саяси өмiр, Отанды қорғау, мәдени ескерткiштер туралы оқиғалар мен фактiлер бiр-ақ рет кездеседi, дәл осындай оқиға, фактi қайталанбайды, ал әр тарихи кезеңде кездесетiн осындай оқиғалардың бiр-бiрiне ұқсастықтарын және олардың айырмашылықтары мен ерекшелiктерiн оқушыларға түсiндiру үшiн бiр қатар фактiлердi жинақтау және талдау қажет. Әрине, бұл– күрделi жұмыс. Бұған қарағанда тарихи-экономикалық материалды оқытып үйрету жеңiлдеу. Өйткенi мұндай сипатты материал өте жиi кездеседi. Мәселен, ертедегi барлық жердегi, барлық елдердегi адамдардың бәрi де тiршiлiк ету үшiн өнiм өндiру керек болды және ол күн сайын, үнемi қажет едi. Бұл– қажеттiлiк, әрi тарихи заңдылық. Қазақстан тарихының ежелгi және орта ғасырында болған экономикалық құбылыстар дүние жүзiнiң көптеген елдерiнде де болған. Мұны оқушылар Қазақстан тарихы мен дүние жүзi тарихын қатар өтетiндiктен, оқып бiледi. Демек, қазiргi бағдарлама бойынша екi курсты қатар оқыту оқушылардың тарихи-экономикалық материалды тиiмдi оқып, меңгеруiне жағдай жасайды. Сынып жоғарылаған сайын тарихи-экономикалық материал кеңейе, әрi тереңдей түседi. Бұл– жалпы қоғамдық дамудың, әсiресе, экономикалық дамудың қоғам iлгерi басқан сайын күшейе түсетiндiгiнен болатын жағдай.

Қазақстан тарихындағы тарихи-экономикалық материалды оқытқанда мұғалiм төмендегiдей мiндеттердi орындауға назар аударғаны дұрыс.

1. Қазақстан тарихының тарихи-экономикалық материалында кездесетiн фактiлердi, құбылыстарды дүние жүзi тарихында оқытылып жатқан елдердiң осындай ұқсас материалмен байланыстырып отыру, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарының себептерiн анықтауға оқушыларды белсендi қатыстыру (8-сыныптан жоғары қарай).

2. Осы сипатты материалды өткенде 7-сыныптан бастап жиiрек кездесетiн негiзгi тарихи-экономикалық ұғымдарды: қанау, өндiрiс тәсiлiнiң ауысуы, пайда, шығын, салық, еңбек рыногi, жұмыссыздық, макроэкономика, бәсеке, рыноктiк жүйе, нарық, нарықтық экономика, қор биржасы, құнды қағаз, фирма, акционерлiк қоғам, валюта, дағдарыс, т.б. оқушыларда қалыптастыру қажет.

3. Қазақстан тарихының негiзгi бөлiмдерiн: ежелгi және орта ғасырларды, жаңа заман мен қазiргi заманды өткенде сол тарихи кезеңдердегi экономикада болған өзгерiстердi, ерекшелiктердi ашып көрсетiп, олар туралы оқушыларда берiк , әрi толық бiлiм қалыптастырған жөн.

4. Тәуелсiз Қазақстан Республикасы экономикасында болған аса маңызды өзгерiстердi, олардың себептерiн, нәтижесiн, келешегiн жан-жақты ашып көрсету, алыс-жақын шетелдермен орнатылған экономикалық байланыстарды нақты тарихи фактiлерге сүйене отырып түсiндiру, олардың елiмiз үшiн экономикалық пайдасын деректi мәлiметтермен дәлелдеу керек.

5. Мұғалiм тарих пәнiн оқытуда өзiнiң жинаған тәжiрибесiн; әсiресе жоғары сынып оқушыларының өздiгiнше атқаратын жұмыстарын ұйымдастыру әдiс, тәсiлдерiн тиiмдi пайдалана отырып, оларды тарихи-экономикалық сипатты оқу материалдарын талдауға, жинақтап қорытуға, меңгерген теориялық бiлiмдерiн оқу үрдiсiнде пайдалануға үйреткен дұрыс.

6. Тараудың тақырыбы тәрбие мәселесiне арналғандықтан, әрбiр тарихи-экономикалық оқу материалын өту барысында, сондай-ақ, оқытып болғаннан кейiн де оқушыларды белгiлi бiр тәрбиелiк қорытындыға әкелу керек. Мәселен, 80-жылдардың аяғы мен 90-жылдардың бiрiншi жартысындағы қиындықтарды толық ашып көрсету, оларды болдырмаудың жолын iздестiру, бұл туралы оқушылардың пiкiрiн тыңдау – орынды. Немесе, елiмiздiң келешектегi экономикалық жоспарлармен таныстыра келiп, оқушыларды олардың ойдағыдай орындалуына мен де үлес қосамын деген қорытындыға әкелген пайдалы.

90-жылдары баспадан шыққан тарих оқулықтарында, жоғары сыныптардағы ХХ ғасырдың 30–80-жылдарының тарихын баяндайтын тақырыптарда тарихи-экономикалық материалдарға көп орын берiлген. Мұғалiм оларды сабақта пайдалануға да, iрiктеуге де шығармашылықпен қарағаны дұрыс. Бiрiншiден, оқу материалын iрiктеуде педагогика теориясының тарихилық ұстанымын басшылыққа алып, Кеңес мемлекетi кезiнде Қазақстан экономикасында болған жетiстiктердi тарихи шындық тұрғысынан көрсету керек. Екiншiден, оқулықтағы статистикалық материалдарды барынша сұрыптап, аса маңыздыларын ғана пайдаланған дұрыс. Басты назар сандық мәлiметтерге емес, адамдардың еңбегiн, оның нәтижесiн көрсетуге арналуы тиiс.

Қазақстан тарихының тәрбиелiк мүмкiндiгiн жүзеге

асырудың әдiстемелiк жолдары

Тарих пәнiнiң мектеп оқушыларына жан-жақты тәрбие беруде ерекше орын алатынына қарамастан, кейiнгi 15–20 жылдан берi пәннiң тәрбиелiк маңызы бiршама әлсiредi. Оның да себептерi бар. Оқыту үрдiсiне техникалық құралдардың көптеп енгiзiлуi, сабақта оқушылардың ойлау қызметiнiң дамуына айрықша көңiл бөлiнуiмен ( мұғалiмнiң шамасы келсе де, келмесе де) әуестенушiлiк, оның үстiне кейiнгi оншақты жылда оқыту үрдiсiндегi тәрбие мәселесiне бiрқатар өзгерiстердiң енгiзiлуi сияқты басқа да жаңалықтар ғылым негiздерiн оқытып үйрету барысындағы тәрбиенiң рөлiн бiраз кемiттi. Мұның қаншалықты залалы болғаны қазiр баршаға аян. Қоғамымыздағы қылмыстың, заңсыздықтың белең алып отырғаны мектепте тәрбиелеу сияқты маңызды мәселеге, әсiресе, тарих және басқа да қоғамдық-гуманитарлық пәндердiң тәрбиелеушiлiк мүмкiндiгiн толық пайдалануға көңiл бөлiнбедi деген сөз.

Тарих курстарының, демек, Қазақстан тарихының да сабақтарында оқытылатын тарихи материалдың бәрi дерлiк тәрбиелiк мақсатқа пайдалануға қолайлы. Өйткенi тарих адамзаттың басынан өткiзген тарихи-мәдени тәжiрибесiн, алдымен құндылықтарын оқытып үйретудi мақсат етедi.

Қазақстан тарихының барлық сабақтарының алдына белгiлi бiр тәрбиелiк мiндет қойылады десек, мұның өзi тарихшы мұғалiмге үлкен жауапкершiлiк жүктеледi деген сөз.

Қазақстан Республикасы азаматтарын тәрбиелеу мәселесi қазiргiдей мемлекеттiк деңгейде қолға алынып отырғанда, бұл iсте мектеп шешушi орын алатыны белгiлi. Бұған барлық пәндер үлес қосуға мiндеттi.

Мұндай маңызды мiндеттi ойдағыдай орындау, әрине, алдын ала дайындықты талап етедi. Ол үшiн мұғалiм өзi сабақ беретiн сыныбы анықталысымен, сонда оқытылатын тарих курстарының Мемлекеттiк бiлiм стандартымен, оқу бағдарламаларымен, оқулықтарымен, оқу-әдiстемелiк кешенiмен, басқа да құралдармен танысуы тиiс. Егер де сол сыныптағы тарих курсын оқыту туралы әдiстемелiк құрал болса, онда мiндеттi түрде курсты оқытудағы тәрбиелiк мiндеттердi жүзеге асырудың әдiстемелiк жолдары немесе жеке сабақтардың тәрбиелiк мiндеттерiн жүзеге асырудың әдiстемесi қарастырылады. Бұл құралдармен де жақсылап танысып алу қажет. Сабақтың тәрбиелiк мiндетiн толық жүзеге асыру үшiн мұғалiмге қосымша материалдар пайдалануға тура келедi. Келесi жұмыс– қандай тақырыптарды өткенде қандай қосымша материал қажеттiгiн анықтап, оларды күнтiзбелiк жоспар жасағанда арнайы бағанада қөрсетiп қою.

Ең негiзгi жұмыс жеке сабақ жоспарларын жасағанда және сабақты ұйымдастырып өткiзгенде жүзеге асады. Сабақтың тәрбиелiк мiндетiн анықтау өтiлетiн тақырыптың мазмұнына байланысты. Кейбiр сабақта тарихтың бiрнеше жағы: мәселен, қоғамдық-саяси, әлеуметтiк-экономикалық жағдайлар, ал ұлт-азаттық қозғалыс болса азаттық, тәуелсiздiк жолындағы күрес, жеке қайраткерлердiң қызметi баяндалады. Мұғалiм сабақтың тәрбиелiк мiндетiн анықтағаннан кейiн, оқулықта берiлген материалды саралап, оның сол өткелi отырған сабақтың тәрбиелiк мiндетiн қаншалықты жүзеге асыруға жеткiлiктiгiн шамалайды. Егер оқу материалы жеткiлiксiз болса, онда қосымша материалды қарастырады, оны негiзгi оқу материалының қай кезеңiнде, қай әдiс, тәсiлдiң көмегiмен пайдаланатынын белгiлейдi. Қазақстан тарихыан қосымша материалдың жеткiлiктi екенiн мұғалiмдер жақсы бiледi.

Тарих сабағында оқушыларды тәрбиелеудiң арнайы немесе ерекше әдiсi жоқ. Негiзiнен, бұрыннан белгiлi оқыту әдiс-тәсiлдерi: әңгiме, баяндау, әңгiмелесу; картаны, түрлi көрнектi құралдарды, тарихи көркем әдебиеттi, тарихи құжаттарды, өлке материалын пайдалану; интерактивтi әдiстер, оқулықпен, мерзiмдi баспасөз материалымен жұмыс iстеу сияқтылар пайдаланылады. Оқушылардың өздiгiнше атқаратын жұмыстарын ұйымдастырып, өздерiне тәрбиелiк мәнi бар қорытындылар жасату да тиiмдi.

Осы және басқа да әдiс, тәсiлдердi тәрбиелiк мақсатқа пайдалануға қойылатын негiзгi талап – қолданған әдiсiмiз оқушылардың жүрегiне, сезiмiне, iшкi жан-дүниесiне әсер етуi, оларды толғандырып, тебiрентуi, олар өздерiн сол баяндалып тұрған оқиғаға қатысып жүргендей сезiнуi тиiс. Өтiлiп жатқан тарихи фактiнiң, құбылыстың мазмұн-сипатына қарай оқушылар көңiлденiп, шаттанып, оларда мақтаныш сезiмi байқалса немесе олардың қамығып, ренжiп, дұшпанға, шапқыншыға деген жек көру, тiптi, кек алу сезiмi пайда болса ғана мұғалiмнiң тәрбиелiк мақсатта қолданған әдiс-тәсiлдерi нәтиже бердi деуге болады. Өйткенi мұғалiмнiң майын тамыза айтқан әңгiмесi, тарихи романнан оқылған, баспасөзден пайдаланылған үзiндiлерi, мұғалiм әңгiмесi бойынша экранда өтiп жатқан кадрлар, сәулеттi ғимаратты суреттеп, сипаттаған көркем сөз, оқушылардың белгiлi тарихи құжатпен өздiгiнше жұмыс iстеп, өздерiнше баға берiп, қорытынды жасауы, ақын-жыраулар, ауыз әдебиетi шығармаларынан келтiрiлген үзiндiлер, қайраткерлердiң, ғалымдардың үнтаспа арқылы берiлген жiгерлi сөздерi, т.б. оқушыларға әсер етедi, оларда терең iз қалдырады, оның үстiне осындай әдiс-тәсiлдердiң көмегiмен түсiндiрiлген тарихи материал оқушылардың есiнде берiк сақталады.

Осы тарауда оның соңғы параграфында айтылғандай күнделiктi оқытылатын тарихи материалды алдын-ала, әрi қажеттi дайындықпен тәрбиелiк мақсатқа тиiмдi пайдалансақ, жұмысымыз нәтижелi болады. Мұғалiм шәкiртiмен тығыз ынтымақтастық қатынас орнатса, олардың жүрiс-тұрысын, мiнез-құлқын, бiлiмнiң өсуiн, т.б. ерекшелiктерiн үнемi назарда ұстаса, шәкiрттерiнiң тәрбиесiнде болып жатқан өзгерiстердi өзi де байқайды. Ұстаз бұдан тиiстi қорытынды жасай отырып, өзiнiң осы бағытта жүргiзiп жатқан жұмыстарын одан әрi жетiлдiре түседi.

Дәл қазiр мектепте тарихтан сабақ беретiн тарихшы мұғалiмдi қоғам қайраткерi десе артық емес. Өйткенi бiр мұғалiмнiң алдынан бiр оқу жылында 200–250 оқушы өтедi. Ал елiмiзде жиырма мыңға жуық тарихшы мұғалiм бар екенiн ескерсек, олардан қаншама мыңдаған жастар тәрбие алады. Бұл жастар – қоғамның болашақ құрылысшылары. Қоғамның тағдыры солардың қолында. Ендеше жас ұрпақты заман талабына сай тәрбиелi етiп дайындау – аса маңызды мiндет. Ұлы ғұлама ғалым Әл-Фараби айтқандай тәрбиесiз бiлiм адамзат жинаған құндылыққа зиянын тигiзедi. Жоғарыда айтылған, маңызды мiндеттi орындауға тарихшы мұғалiм қомақты үлес қоса алады. Өйткенi ол бүкiл адамзат жинаған өркениеттi оқытып үйретедi.