Философия / ФИЛОСОФИЯ / Философия жане онер, гылым, дин / 9CA2~1
.DOC№173-174 (25571) 16 МАМЫР СЕНБІ 2009 ЖЫЛ2008-09-06:
Шјкјрім-150
ЖАРАЛЫС БАСЫ – ЌОЗЄАЛЫС. ЌОЗЄАУЄА КЕРЕК ЌОЛЄАБЫС.
(Шјкјрім данышпандыєыныѕ танымдыќ жјне таєылымдыќ болмысы)
2008 жылдыѕ ќазаќ руханияты їшін орны бґлек. Себебі биыл Алаштыѕ айтулы перзенттерініѕ бірі, єўлама, ойшыл, философ-аќын Шјкјрім Ќўдайбердіўлыныѕ 150 жылдыєын атап ґткелі отырмыз. Ўзаќ жыл араєа уаќыт салып, ќайта оралєан, елімен ќайта ќауышќан аќын шыєармашылыєына арналып жыл басынан бері бірнеше зерттеу еѕбектер, ґз туындыларыныѕ кґп томдыќтары жарыќ кґріп, оќырман кґзайымына айналды. Солардыѕ бірі – жаќында єана “Атамўра” баспасынан жарыќ кґрген “Данышпан Шјкјрім” атты бірегей еѕбек. Авторы – академик Єарифолла Есім.
Кітаптыѕ атын “Данышпан Шјкјрім” деп атау себебін єалым ју дегеннен ашып тїсіндіреді. Негізгі идеяны жарќ еткізіп, оќырман алдына бірден кґлденеѕ ўсынатын Єарифолла таќырып тґркінін, зерттеу нысанасын, зерттеудіѕ маќсаты мен мўратын кесек-кесек тїйіндеулерімен бірден кґмкереді. Јдетте зергердіѕ ќолынан шыќќан асыл бўйымныѕ бірден кґз жауын алатын алмас ќырларындай зерттеуші идеясы да бўл еѕбегінде бірден кітаптыѕ бас таќырыптары ретінде ґзіне еріксіз назар аудартады. Кіріспеніѕ атауы “Ар білімі” деп аталады. Автор бўл бґлімді кіріспе орнына деп межелепті.
Алєысґзде жјне “Ар білімі” тарауларында Абай мен Шјкјрім заманыныѕ арасындаєы айырмашылыќ јрі сабаќтастыќ тереѕ толєаныстар арнасында сґз болады. Екі ўлы тўлєаныѕ арасын жаќындататын да, јрі алыстататын да тарихи кезеѕдер шындыєы, тарихи оќиєалар тізбегі де сол тўлєалардыѕ ґз болмыс-бітімінен бастау алып, іштей тыєыз, сабаќтас сґз болады. Салыстыру баєдарын зерттеуші дґп басып, дјл аныќтаєандыќтан, осынау екі тїрлі дјуір, екі басќа ќоєамдыќ орта тарихи тўрєыдан байыпталып, оќырман санасына ґте јсерлі јрі байсалды жеткізіледі.
Шјкјрім данышпандыєыныѕ асыл тўєырлары ретінде автор оныѕ аќылдылыєын, кґрегендігін, парасаттылыєын жјне кґшбасшылыєын ќадап айтады. Дала данышпаны ґмірініѕ еѕ маѕызды екі кезеѕініѕ болєандыєын дјлелдермен айшыќтап жіліктеуі кґѕілге ќонады. Осы тўста автордыѕ аќын єўмыр кешкен кезеѕге талдау жасап, ґз ой-толєамдарын ўсынатындыєы Шјкјрімніѕ шыєармашылыќ табиєатын тереѕ тїсінуге жол ашады. Є.Есімніѕ: “Шјкјрімніѕ ґмір сїрген уаќыты ќиын заман еді. ХХ єасыр Ресей аумаєында аласапыранмен басталды. 1905-1907 жылдары ішкі Ресейде јр текті саяси, јлеуметтік, рухани дїмпулер, ќозєалыстар ќарќынды болєандыќтан, олардыѕ јсері Ќазаќстанєа да жетіп жатты. Бірте-бірте негізгі саяси кїшке айналєан большевиктер билік басына келіп, жаѕа ќоєам ќўруєа белсенді тїрде кірісті. Єасырлар бойы ќалыптасќан, сўрыпталєан јдет, дјстїр, ўєым, тїсініктер, ќўндылыќтар кїйреді, ќиратылды, олардыѕ орнына жаѕа тјртіп орныєа бастады. Данышпан Шјкјрім бўларды жїрегімен ќабылдай алмады, рухани кїйзеліске тїсті”, – деп тўжырым жасауы шын мјнінде аќын басынан ґткен ќилы таєдырдыѕ суретін кґз алдымызєа алып келеді. Сондыќтан да аќынныѕ осы кезде жазєан ґлеѕдеріне талдау жасау, јрине, ќиынныѕ ќиыны деген пікіріне толыќ ќосыламыз.
Кітаптыѕ ґне бойында автор даналыќ ўєымына јрдайым ќайта-ќайта айналып соєып, соны аќынныѕ јрбір шыєармасына ќатысты јр ќырынан ќайтара ашып, ќайтара шегелеп, оќырман жїрегіне ґте јсерлі жеткізіп отыратындыєы еѕбектіѕ еѕ басты ќўндылыєы дер едім. Алєашќы тарауда автор аќынныѕ шыєармаларында бой кґрсететін даналыќ феноменін дјуір шындыєымен сабаќтас тарата айтады. Алдымен Шјкјрімніѕ данышпандыєыныѕ јрбір бастау бўлаќтарын, алтын ўстындарын тґмендегі ой-толєамдарымен ажыратып, даралап айтып, санаѕа сіѕіреді. “Даналыќ, јрине, хакімдіктен јрі кґрініс, јрі ґріс таппаќ, біраќ Шјкјрімге хакімдіктен гґрі лайыќты ўєым – даналыќ, себебі, ґкінішке орай, аќынныѕ дјуірі болмаєан. Біз Шјкјрімніѕ уаќыты туралы айта аламыз, біраќ оныѕ заманында дјуірлік жїйе болмады. Шјкјрім жїйесіз заманда ґмір сїрген. Ўстазы Абайдыѕ заманы басќа, ол кезде жаќсы болсын, жаман болсын, отаршылдыќ жїйе Ќазаќстанда толыќ орныќќан болатын, сондыќтан біз Абай дјуірі деп айтуєа мїмкіндігіміз бар. Шјкјрім заманында ескі дјуір ќирап, жаѕа дјуір јлі ќалыптаспаєан ґліара шаќ болатын. Мўндай жаєдайда Абай сияќты ўстаздыќ ќўру былай тўрсын, јркімге бас ќайєы болєан заман еді. Наєыз зар заман – Шјкјрімніѕ заманы. Осы кезде ќайєысы мен мўѕын арќалап, иесіз ќалєан балаєа пана болмаќ ниетте болєан, біраќ онысынан еш нјрсе шыќпайтынын сезген Шјкјрім ґзіне “Мўтылєан” (ўмытылєан – ред.) деп ат ќойєан”, – деген салмаќты ой-пікірлерімен тїйіндейді.
Ґз таєдырындаєы азапќа тїскен, ќан жўтќан кїндердіѕ ґзін кемеѕгер аќын ўлы сабырмен, пендешілік тірліктен биік тўрып ќарсы алєан. Аќынды сан тїрлі тўйыќќа тіреп, сынєа салєан, сергелдеѕге тїсірген кїндердіѕ белгісі Шјкјрім шыєармашылыєында, јрине, тереѕ із ќалдырды. Рухани ўстазы Абайша кїѕіренген, кїрсінген сјттер ґлеѕ жолына тїскенде аќын ґмірді жайдаќ кешпейді. Ґмірдіѕ кїѕгейі мен кґлеѕкесін, азабы мен рахатын, барлыєын ґз жїрегінен ґткізеді.
Соныѕ барлыєын ўлы кемеѕгерге тјн мінезбен ќарсы алады. Соныѕ ґзінде де аќын ешуаќытта ґз ќайєысын ел мўѕынан жоєары ќойєан емес. Сондыќтан осы кезеѕдегі ґлеѕдерінде болсын, немесе ґмірініѕ соѕєы жылдарында ќаєазєа тїсіріп їлгерген шыєармаларында болсын, данышпан аќын јрдайым ел мен жер таєдырын жырлаудан бір елі шегінбеген. Елдік сарын, елдік рух Шјкјрім шыєармаларыныѕ алтын арќауы, асыл ґзегі болды десек ќателеспейміз.
Осы ќўндылыќтарды, яєни Шјкјрім шыєармашылыєындаєы басты поэтикалыќ ќўндылыќтарды, аќынныѕ ґзіндік кґркемдік ізденістерін, демек оныѕ шыєармаларындаєы негізгі идеялыќ, таќырыптыќ арналарды ашуда автор-зерттеуші Є.Есім асыќпай, бір белестен бір белеске кґтеріліп отыратын жолаушыдай Шјкјрімніѕ ўзаќ шыєармашылыќ сапарын бірте-бірте сатылай ќарастырып, аќынныѕ ішкі јлеміне тереѕдей тїсуге ўмтылады. Осы арќылы кїрделі шыєармашылыќ тўлєаныѕ бїкіл болмыс-бітіміне жаќындаудыѕ, оныѕ жан дїниесіне еркін енудіѕ кілтін дўрыс таба алєан. Осы тўста автордыѕ: “Шјкјрім ґзініѕ белгілі бір кезеѕдерде ўмытылатынын кґре білген. Ґзініѕ бўл ќоєамєа ќажетті жаєын, дўрысын айтќанда, бўл заман оны керек етпейтіндіктен ўмыт болатынын аќын дґп басып айтќан.
Социализм мен Шјкјрім – ымыраєа келмейтін ґлшемдер. Адам аќылына арќа тіремеген ґкіметті Шјкјрім ќабылдай алмады. Білімді, данышпандыќты жоќќа шыєару, ысырап ету – сау аќылєа сыятын јрекет емес.
Жаєдай шынында Шјкјрімніѕ айтќанындай болды. Аќынды ўмыттыру їшін Кеѕес ґкіметініѕ жандайшаптары оны алдымен атып ґлтірді. Тіптен зираты да ўмыт болды. Шјкјрімніѕ атын атауєа ресми тўрєыда тыйым салынды. Аќынныѕ еѕбектері, ґлеѕ-поэма, т.б. шыєармалары архивтерде, жеке адамдар ќорында тыєулы жатты, ўрпаќтар јдебиет сабаєында Шјкјрімді ауыздарына алып кґрген жоќ. Ґйткені, оќулыќта тым ќўрыса бір жол Шјкјрім туралы дерек болмады. Јрине, осындай жаєдайда, оныѕ мўтылєан (ўмытылєан – ред.) екені шындыќќа айналды”, – деген тўжырымы аќын туындыларыныѕ ішкі мазмўнынан туындаєан аќиќат екендігі аныќ.
Жалпы, болашаќ ўрпаќ, келер заман ґзініѕ есімін аршып алатынына, тґріне шыєаратынына аќын ныќ сенгендей кґрінеді. Єарифолла Есім аќын ґлеѕдеріндегі ой аєысын дґп басып, жинаќтай келе оќырманєа тґмендегідей толєамдар ўсынады: “Бўл – ґмірдіѕ мјні туралы экзистенциалистік ой-толєаныстар. Шјкјрім ґмір философиясы хаќында тек ґлеѕ жазумен шектелмей, санасындаєы сансыз сўраќтарєа жауап іздеп, Меккеге барып ќайтќан. Ол бўл сапарын тек ќажылыќќа єана баєыштамаєан, ґзіне-ґзі ќойєан сўраќтарына жауап іздеген, біраќ сўраќтарына толыќ жауап таппай ќапа болады. Сґйтіп, Шјкјрім ой ќайєысына, ой дертіне ўшырайды. Елден безіп, оѕаша жер іздейді. “Ќауымнан ќаштым ќаєылып, оѕаша ґмір саєынып”, – дей келе, “ойєа оѕаша жер керек, ойыѕды ўєар ел керек”, – деп таєы ќапаланады.
Елден безіп кеткен менде ешкімніѕ жўмысы болмас деген Шјкјрімніѕ дјмесінен де ештеѕе шыќпады. Ќайта оныѕ тау ішінде жападан-жалєыз тўруы Кеѕес ґкіметініѕ жергілікті шолаќ белсенділерініѕ кїдігін їдете тїсті. Аќыры осы ќылыєы їшін аќын “бандит” атанып, НКВД бастыєы Ќарасартовтыѕ ќолынан отсыз-сотсыз ќаза тапты”.
Алаш арыстарыныѕ ќатарында ќызыл империя жендеттерініѕ ќолынан мерт болєан Шјкјрім шыєармаларыныѕ ґзіне табан тірейтін зерттеуші аќын ґлеѕдерін ґз кітабында тїгелге жуыќ ой елегінен ґткізіпті. Шјкјрім адам ретінде, аќын ретінде шын мјнінде ўлы Абай жазатынындай “соќтыќпалы –соќпаќсыз” єўмыр кешті. Біраќ осынау таєылымы ала бґтен єўмырында ќатардаєы пендеден ўлт перзенті деѕгейіне кґтерілді. Аќынныѕ єўмыр кешкен заманын, ќоєамдыќ ортасын кеѕ ауќымда сґз ете отырып Є.Есім Шјкјрім шыєармашылыєыныѕ еѕ бір белесті кезеѕдерін, осы кезеѕдерде дїниеге келген аќынныѕ аса мазмўнды, аса мјнді шыєармаларын таѕдап алып, негізінен сол туындылардыѕ арќауымен жїріп отырады.
“Жаралыс басы – ќозєалыс” атты таќырыппен берілген талдауында зерттеуші: “Бўл – жиырма алты шумаќтан тўратын ґлеѕ. Ауќымды шыєарма. Ґлеѕде мынандай ўєымдар пайдаланылєан: Жаралыс, Ќозєалыс, Тјн, Жан, Мјн, Аќыл, Ќуат, Нјпсі, Дін, Рух, Таза аќыл. Ґлеѕніѕ басты идеясы – ќозєалысќа арналєан: “Жаралыс басы – ќозєалыс, Ќозєауєа керек ќолєабыс”, – дейді Шјкјрім.
Ґлеѕніѕ бірінші жолында їш ўєым тўр, олар: Жаралыс, Ќозєалыс жјне Жаралыс басы”, – деп келеді де, автор-зерттеуші осы ґлеѕде ќолданыс тапќан осынау ќадау-ќадау ўєымдардыѕ јрќайсысына арнайы, асыќпай тоќталады. Мјѕгілік ўєымдарды бойына сыйєызєан бўл жаћандыќ, онтологиялыќ ўєымдардыѕ астарында жатќан мазмўн сипатын Шјкјрім аќын, ойшыл, философ ретінде ќалай ќабылдаєандыєы, ќандай поэтикалыќ аяда тїрлендіріп беретіндігі жіктеледі. Осынау кеѕ аядаєы ўєымдардыѕ ішкі сырына Шјкјрім аќын ретінде, ґз заманыныѕ перзенті ретінде нендей маќсатпен їѕілетініне тїсініктеме береді.
Жаралыс, дїниеніѕ жаратылуы деген ґте кїрделі ўєымдардыѕ Шјкјрім тїсінігінде астары тереѕ, ауќымды ой арналарына бастайтындыєына кґз жеткізеді. Мысалы, автор: “Жаралыс – мїмкіндігі бар жаратылыс. Жаралыс – онтологиялыќ ўєым. Жаралыс јлі мїмкіндік деѕгейінде, ол шындыќ емес, яєни жаратылыс емес. Жаралыс шындыќќа айналуы їшін ќозєалыс керек. Ќозєалыссыз жаралыс жоќ. Сонда жаралыс бізге ќалайша мјлім болып отыр дегенге Шјкјрім “жаралыс басы – ќозєалыс” деген тўжырым жасаєан. Жаралыс басы бјрімізді ойландыратын мјселе. Жаралыс деген дїниедегі бар нјрсе. Жаралыс јлемніѕ барлыєымен аныќталмаќ. Дїниеде јуел баста не болєан, соныѕ бјрі – Жаралыс.
Бўл жерде Шјкјрім мјселені наќты ќойып отыр. Жаралыстыѕ басы неде дейді де, оєан наќтылы жауап береді. Жаралыстыѕ басы – ќозєалыс. Ал сонда ќозєалыс деген не? Ол мјселені Шјкјрім јзірше ќарастырмайды. Ќозєалыстыѕ не екенін адамдар біледі, себебі дїние ќозєалыста, ґзгерісте. Дїниеде ґзгеріске тїспейтін ештеѕе жоќ. Бїгінгі бар нјрсе ертеѕ ґзге нјрсеге айналмаќ. Мўныѕ бјрі ќозєалысќа ќатысты. Ќозєалыс туралы адамдардыѕ тїсінігі бар екенін Шјкјрім біліп отыр, демек, ол тїсінікті іс арќылы жаралыстыѕ сырын ашпаќшы. Иј, сонымен Шјкјрім жаралыстыѕ басы ќозєалыста деген тўжырым жасаєан. Дїние їнемі ќозєалыста. Дїниеніѕ тўраќтылыєы да осы ќозєалыста. Дїниеніѕ тўраќтылыєы – ќозєалыстыѕ мјѕгілігінде. Мјѕгілік ќозєалыс дїниеніѕ тўраќтылыєын береді. Егер ќозєалыс болмаса, дїние тўраќты ќалпын саќтай алмас еді. Ќозєалыс мјѕгі болса, дїние де мјѕгі тўраќты. Осы тўраќты дїниеде адамдар јрекет, ќарекет жасай бастайды, біраќ олардыѕ да негізінде ќозєалыс жатыр. Сондыќтан Шјкјрімніѕ “жаралыстыѕ басы – ќозєалыс” деуі – шындыќ. Енді осы идея Шјкјрімге ќалай жетті? Бўл – философияныѕ тарихындаєы айтылып, талай пікірталастар туєызєан мјселе. Демек, Шјкјрім философияныѕ тарихын білген, оныѕ бірден “жаралыстыѕ басы – ќозєалыс” деуі – осы сґзіміздіѕ айєаєы”, – деп ґз ойын тўжырымдайды.
Келесі бір ґлеѕінде Шјкјрім “Жаныѕ сау болу їшін, біздіѕ жолєа тїс” дейді. Ол ќай жол? Оєан таєы да жауапты аќын ґлеѕінен табамыз: “Біздіѕ жол жарамсыз болса, дјлел айт, ал дјлеліѕ болмаса, жїрер жолыѕ біздіѕ жол”, – деп келеді. Осы орайда Є.Есімніѕ: “Меніѕ ойыма жол дегенде Мўхтар Јуезовтіѕ “Абай жолы” тїседі. Ой кґзімен ќарасаќ, Мўхтар Јуезов ќазаќтардыѕ жїретін жолы Абай жолы деген ой ўсынєан. Абай жолы ќандай жол? Ол – ізгілікке бастайтын жол. Біраќ Абайдыѕ жолына тїсу їшін еѕ алдымен Абайєа жол табу ќажет. Содан барып, Абай жолына тїспексіѕ. “Жарамсыз болса біздіѕ жол” деп Шјкјрім Мўхтар Јуезовтен бўрын айтып отырєанымен, маєынасы бір. Шјкјрім де, Мўхтар да Абай жолымен жїргендер, мјселе сонда: Мўхтар бўл Абай жолы деп Шјкјрім ойын наќтылаєан”, – деп келетін ой тїйіндеуі кїллі кітаптыѕ басты лейтмотивін аѕєартып отырєандай јсер ќалдырады. Шын мјнінде Абай жолы мен Шјкјрім жолыныѕ іштей сабаќтасып, бір баєытта, бір маќсатта ўласып жататындыєы ўлтымыздыѕ ўлы мўраттарын екі аќынныѕ да аса биік ќойып, ґздерініѕ замана кґшінен озып, бїгінгі ўрпаќпен де тілдесуді маќсат еткенін аѕєарамыз.
“Шјкјрімніѕ сауалдары” атты кітаптыѕ екінші бґлімі данышпан Шјкјрімніѕ дїниетанымын јр ќырынан ашуєа арналєан. Осы аяда ўлы аќынныѕ адамзат ќоєамы, заман сипаты, адамныѕ болмысы, дін, жаратушы, т.б. мјѕгілік мјнін жоймайтын мјселелерге жауап іздегенін сґз етеді. Шјкјрімніѕ “Айќап” журналында 1912 жылы жарияланєан “Білімділерден бес тїрлі сґздіѕ шешуін сўраймын” атты маќаласында кґтерілген бес сўраќтыѕ жауабын єалым-зерттеуші аќынныѕ даналыќ ойлары мен оныѕ дїниеге, ќоєамєа, заманєа кґзќарасын сґз ете отырып тарќатады. Бўл тўста да автор алдымен аќынныѕ ґз шыєармаларына табан тірейді. Себебі, Шјкјрім ґзініѕ бїкіл дїниетанымдыќ ўстанымдарын туындыларында тайєа таѕба басќандай кґрсетіп кеткен.
Шјкјрімніѕ сол кездегі ќазаќ ќоєамына, ќазаќ оќыєандарына ќарата тастаєан бес сауалы тґмендегілер еді.
1. Алланыѕ адамды жаратќандаєы маќсаты не? 2. Адамєа тіршілік еѕ керегі не їшін? 3. Адамєа ґлген соѕ мейлі не жґнмен болсын раќат-бейнет (сауап-азап) бар ма? 4. Еѕ жаќсы адам не ќылєан кісі? 5. Заман ґткен сайын адамдардыѕ адамшылыєы тїзеліп бара ма, бўзылып бара жатыр ма?
Осынау сауалдарды санамалап шыќќан аќын сґз соѕында: “Ќандай жауап берсеѕіз де, дјлеліѕіз не екендігін кґрсетіѕіз”, – деп ґтініш айтады. Осыдан бір єасыр бўрын ќойылєан Шјкјрім сўраќтары аќынныѕ ойлау кеѕістігініѕ, дїниетаным кґкжиегініѕ ќаншалыќты ауќымды, кеѕ, биік болєандыєын аѕєартады. Адамзат тіршілігініѕ мјнін јлемдік кеѕістікте жїрегінен ґткізе білген Шјкјрім феномені таѕ ќалдырады. Ќазаќ поэзиясыныѕ мыѕдаєан жылдыќ тарихындаєы ўлы жыраулар мен данагґй аќындарымыз, алдында єана ўстазы хакім Абай салєан жолменен Шјкјрім де жїріп ґтеді. Ґзіне дейінгі бїкіл ўлттыќ мўраны ќастерлеген, соны тереѕ меѕгерген аќын, енді ґзі де сол ќазаќтыѕ єасырлар бойында жиналєан, сўрыпталєан даналыќ ќазынасына ґз соќпаєымен, ґз сїрлеуімен жаќындайды.
Яєни јлемдік даналыќ ойдыѕ кґкжиегіне ХХ єасырдыѕ биігінен кґз тастайтын данышпан Шјкјрім ќазаќ ќоєамыныѕ шындыєына табан тірей тўрып енді кїллі адамзатты толєандырєан мјселелер туралы ой толєайды. Соныѕ бірі – Алланыѕ, Жаратушыныѕ болмысы. Алланы танудаєы адам баласыныѕ сан єасырлар бойында жїріп ґткен азапты жолы. Осыныѕ барлыєын Шјкјрімніѕ сауалдардыѕ сауалы ретінде бірінші орынєа шыєаратындыєы – аќын дїниетанымыныѕ ґте жоєары деѕгейде болєандыєын айєаќтайды.
Є.Есім ґз кезегінде осы сауалдардыѕ жауабын аќын ґлеѕдерінен іздеп табады да, ґз ойын тарата келе: “Шјкјрім діндер туралы јр тїрлі кґзќараста болєанымен, жаратылыс иесі Алла таєала деп тїсінген, ќабылдаєан, біраќ ол аќиќатќа жетудіѕ жолы кґп екендігін де, сондыќтан аќиќатќа адам баласыныѕ адаспай жетуі мїмкін еместігін де мойындаєан. Адасу дегенніѕ ґзі – аќиќат жолына, ізденіс жолына тїсу деген сґз.
Тереѕ ойєа тїскен Шјкјрім де осы дјстїрге сай білімділерге сауал ќойєан. Сондыќтан, оныѕ сауал ќоюына таѕданбай, сауалдыѕ мјнісіне ден ќойсаќ, јѕгіме Алла таєаланыѕ маќсатында болмаќ, ол адамды нендей маќсатпен жаратќан?
Бўл – јр дјуірдіѕ ойшылдары ќойєан, бірден наќтылы жауабы жоќ сауал. Жоќ болатыны, бўєан ќандай жауап, дјлелдер айтылса да, адамныѕ білмекке ќўмарлыєын ќанаєаттандыра алмайды.
Адамныѕ кеѕістігін Алла таєала шексіз етіп белгілеген. Оныѕ бергі жаєасы – осы жалєан, арєысы баќи – мјѕгілік єўмыр. Адам осы екі жаєалауда болмаќшы. Ґз маќсатын толыќ тїсінген жан маќсаттыѕ иесін, яєни Жаратушыны тїсінбек. Онда адам маќсаты Жаратушысын тїсіну болса, Жаратушыныѕ маќсаты неде? Бўл тўста екі сўраќ туады: Біріншісі – Жаратушыныѕ бар болудаєы маќсаты не? Екіншісі – Оныѕ адамды жаратудаєы маќсаты не?
Тегінде екеуі бір-бірімен байланысты болса керек. Адамды Алла таєаланыѕ жаратудаєы маќсатыныѕ ґзі Жаратушыныѕ (Алланыѕ) бар болуыныѕ айєаєы емес пе?! Онда адам єўмыры Алла таєаланыѕ барлыєыныѕ дјлелі болєаны ма? Осы сўраќты тек жалєыз Шјкјрім емес, јлем єўламаларыныѕ бјрі ќойып келеді. Жауап жоќ, біраќ жауап беруге ізденіс, талаптар тоќталмаќ емес, біздіѕ де ќарекетіміз – соныѕ бірі”, – деп ќорытады.
Шјкјрім бір ґлеѕінде:
– Шаранамен туып едіѕ,
Бґз оранып ґтесіѕ.
Бір саєымды ќуып едіѕ,
Ќай уаќытта жетесіѕ?
Ќанша дјулет жиып едіѕ,
Бјрі ќалды, нетесіѕ?
Мал їшін жан ќиып едіѕ.
Ќайтіп алып кетесіѕ? – деп адам баласына тоќтам айтады.
Дїниеніѕ адамзатќа опа бермейтінін алдында ўстазы хакім Абай да жырлап ґтті. Осы таќырыпќа арнап “Ескендір” атты поэма жазды. Ќу бастыѕ кґзіне топыраќ кіргенде єана барып таразыныѕ басы теѕескенін метафора ретінде мысал еткен данагґй, философ Абайдыѕ їлгісін кґрген Шјкјрімніѕ де осынау таќырыпќа ат басын бўрып, ќалам тербемеуі мїмкін емес еді. Сондыќтан да Абай сияќты Шјкјрім де адам бойындаєы асыл ќасиеттерді уаєыздаумен ґтті. Кґптеген ґлеѕдерінде осынау таќырыпќа ќайта-ќайта айналып соєып отырды.
Ќанаєат, раќым, ізгілік, имандылыќ, жан тазалыєы, т.б. ќасиеттердіѕ барлыєын Шјкјрім адамды Алла жолына бастайтын игіліктер деп дјріптейді. Адамныѕ адамєа жасайтын жаќсы јрекеті де, жаман јрекеті де із-тїссіз кетпейді. Барлыєы да алдымыздан шыєады деген идеяны ўсынды. Є.Есім де аќын шыєармашылыєындаєы осынау темірќазыќ таќырыпты дјл аѕєарып: “Дїниеде барсыѕ, яєни сол барлыєыѕ їшін Жаратушы алдында кїндердіѕ кїнінде жауап бересіѕ, осыны ўмытпа. Тегінде бір тексеріске тїспеуіѕ мїмкін емес. Јдетте мўндай тексеріс ол дїниеде тјннен жан арылєаннан кейін болмаќ, біраќ оныѕ осы жалєан дїниеде де болуы ґте ыќтимал. Осы дїниедегі тексеріс – таєдырдыѕ жазуы дегенге сыйса керек-ті. Шјкјрім сондыќтан да “Тексерілмей ќалмайсыѕ бір кезіѕде” деген. Ол бір кезді наќтыламаєан. Бўл іс мїмкін бўл жалєан дїниеде, не баќи єўмырда, јйтеуір ќашан болса да, не ґзіѕ, не ўрпаєыѕ сеніѕ кїнјѕ їшін таєдыр тјлкегіне тїсері хаќ”, – деп ой тїйеді.
Є.Есімніѕ тґмендегі пікірі кґѕілге ќонады. Єалым: “Шјкјрім дїниетанымында ќўдай – шындыќ немесе шындыќтыѕ аталуы – ќўдай. Шын деген ўєым мен ќўдай деген ўєым бір-аќ мјнде аталмаќ. Бўл тўста “Алланыѕ сґзі де рас, ґзі де рас” деген Абай ойлары еске тїседі. Шјкјрім ќўдайды, яєни Жаратушыны тануда Абай дјстїрінен тыс кетпеген. Ол да: “Шыннан ґзге ќўдай жоќ, аныќ ќўдай – шын ќўдай”, – деген. Демек, Шјкјрім ќўдай туралы кґптеген шолаќ, жалєан, ќате, теріс сґздер болєанын, оларды јлдекімдер шындыќ деп жария ќылєанын жасырмайды. Ол ґлеѕдерінде діншілдерді орынды сынєа алып отырєан. Шјкјрім їшін шын – абсолют, одан ґзге еш нјрсе жоќ. Біраќ шын јр заманда, яєни уаќыт пен кеѕістікте де кґрініп отырады. Оны бір сґзбен заман шындыєы деп атауєа болады”, – деп ќорытады.
Шын мјнінде Шјкјрім еѕ алдымен заман шындыєына табан тіреді. Ґз заманыныѕ шындыєын жырлап ґтті. Себебі, Шјкјрім алдымен аќын болып жаратылды, кїллі болмысты аќын жїрегімен ќабылдады. Јрине, Шјкјрім ґз заманыныѕ перзенті ретінде ќазаќ ќоєамымен ќоян-ќолтыќ ґмір кешкен, сол ќоєамныѕ барлыќ тіршілігімен етене тыныстап, соны тереѕ білген, тереѕ зерттеген ойшыл, єўлама ретінде бір ўлттыѕ, бір елдіѕ єана шеѕберінде ќалєан жоќ. Ол озыќ ойлы тўлєа ретінде, тарихи тўлєа ретінде јлемдік кеѕістікке ќўлаш ўрды. Ойшыл ретінде кїллі адамзаттыѕ алдында тўрєан сауалдарєа жауап іздеді. Аќыл-ой тўрєысынан єаламдыќ тўлєалардыѕ деѕгейіне кґтерілді.
Адамзат тарихындаєы ілгерінді-кейінді єўмыр кешкен ўлы даналар-философтар ќалам тербеген таќырыптарды ґз ґлеѕдеріне арќау етті. Ґз кґзќарасын, ґз дїниетанымын поэтикалыќ тілмен айшыќтай отырып, ќазаќ поэзиясын, ќала берді тўтас ќазаќ јдебиеті мен ґнерін, ќазаќ мјдениетін жаѕа кеѕістікке алып шыќты. Сондыќтан да Шјкјрім поэзиясын ґзініѕ танымдыќ деѕгейі, поэтикалыќ ќуаты жаєынан јлемдік поэзияныѕ озыќ їлгілерімен иыќ тірестіре ќатар тўратын шыєармашылыќ деп ќабылдауымыз ќажет. Академик Єарифолла Есім де сондыќтан ґз еѕбегініѕ атын “Данышпан Шјкјрім” деп ґте орынды атаєан.
Авторы: Ќансейіт ЈБДЕЗЎЛЫ, филология єылымдарыныѕ докторы, профессор.
ЖАЅАЛЫЌТАР
2009-05-16
Елбасы кеѕейтілген кеѕес ґткізді
Толыєымен
2009-05-16
Ўйымдастыру комитетініѕ кезекті отырысы
Толыєымен
2009-05-16
Дайындыќ жайы ќаралды
Толыєымен
2009-05-16
Бас ќаржыгер сапары
Толыєымен
2009-05-16
Жобалар неліктен кешіктірілуде?
Толыєымен
2009-05-16
“Їркер” тґс белгісі Алматыныѕ еѕ талантты оќушыларына беріледі
Толыєымен
2009-05-15
Елбасы ќабылдады
Толыєымен
2009-05-15
Мемлекеттік мїдде бјрінен биік тўруы тиіс
Толыєымен
2009-05-15
Жаћандыќ проблемалар партиялар назарында
Толыєымен
2009-05-15
Ќоєамды біріктіруші ќўрылым тјжірибесі
Толыєымен
Мўраєат
ЕГЕМЕН ЌАЗАЌСТАНДЫЌТАР
“Егемен Ќазаќстан” Республикалыќ газеті" ААЌ, 2006