Философия / ФИЛОСОФИЯ / Философия жане онер, гылым, дин / 7C42~1
.DOC№173-174 (25571) 16 МАМЫР СЕНБІ 2009 ЖЫЛ2007-10-20:
ЖАСТАР ЌЎЛШЫНЫСЫНЫЅ ФИЛОСОФИЯСЫ
Жастар жјне Болашаќ – бўл мјѕгілік таќырып. Адамзат ґзініѕ ґсіп-ґркендеуінде осы мјселені ешќашан кїн тјртібінен тїсірмеген жјне тїсірмек те емес. Жастар – ґмірдіѕ ќуат арнасы, оныѕ тынысы, аяќ алысы, бір сґзбен айтќанда, ґмірдіѕ наєыз ґзі. Жастар туралы сґз болєанда, їнемі ќайталап айтарым, жастыќ деген – даналыќтыѕ формуласы. Оны ќалай тїсінуге болады дегенге келсек, даналыќ дегеніміздіѕ ґзі – ґмір сїруге ерекше ќўштарлыќты білдіретін ўєым. Ґмір сїруге ерекше ќўштарлыќ даналыќ болмаєанда, одан ґзге не болмаќ? Жастардыѕ даналыєы ерекше, себебі олар ґмір мјнісіне ой жіберіп, оны їлкендер сияќты ќайєы-мўѕєа толтырмай, ґмірдіѕ не екенін біліп-танып болмай-аќ, ґмір сїруге асќан ќўлшыныспен кірісіп кетеді, оны жастыќ максимализмі деѕіз, романтика деѕіз, арманшылдыќ, тіптен, болмайтын іске салынып, ќиял ќанатында ќалыќтау деѕіз, ќалай айтсаѕыз да, оныѕ бјрі ґмір сїруге ерекше талпыныстыѕ табиєи кґріністері.
Жастыѕ албырттыєы їлкендерге їрейлі єана емес, ќауіпті болып кґрінеді, сондыќтан да хакім Абай айтќандай, “жастарєа жаппас жала жоќ”. Неге жастар туралы осындай пікір ќалыптасќан? Негізінен, бўл сананыѕ мјні тїсінікті. Бір сґзбен айтќанда, жастар албырт келеді, алды-артын ойлап жатпайды, семсердіѕ жїзіндей ґткір. Ал, осыныѕ несі жаман, несінен біз ќауіптенуіміз керек? Ќауіптенуге себеп бар. Жастар ќалыптасып, даєдыєа айналєан, тјжірибеде сўрыпталєан істерге ќарсы келеді. Мўныѕ екі мјнісі бар. Біріншіден, жастарєа жаѕадан жол салу, бўрынєы барды ќиратушылыќ, бўрынєымен келіспеушілік тјн. Бўл – іс мјнісін біліп болмай наразылыќќа салыну, ол тегі жаќсылыќќа бастамайды. Келе-келе мўндай жолєа тїскен жастар заманєа ќарсы жїріп, ќоєамєа ќатерлі зиянкестік јрекеттер јкелуі мїмкін. Ґкінішке ќарай, мўндай жастар арамшґп сияќты ќаулап ґсіп кету ќаупі бар. Осы мјнде жастарєа жала жабылмай, дўрыс сын айтылуы керек. Екіншіден, жастардыѕ бір парасыныѕ бойында ќуат, ќайрат бар, соныѕ нјтижесінде олар ќоєамда ерекше белсенділік танытады. Бўл ќарекет їлкендерде айтулы мазасыздыќ туєызады. Міне, осы кездерде Абай айтќандай, жастарєа жала жабылады. “Жала” дегеніміз – біле тўрып, ќасаќана жасалатын надандыќ. Сен жассыѕ, демек сен кінјлісіѕ. Јрине, бўл істіѕ мјнісіне їѕілмей, жастарєа жасалєан теріс пиєыл. Мўндай адамдар жастардыѕ ісі емес, ґз істеріне ґздері сенімсіз, берік санасы жоќ жандар. Олардыѕ сїйенері тек кешкен єўмырлары. Ґмір сїре беруге болады, сонымен бірге сол ўзаќ-сонар жылдардан санаєа еш тїйсік ќондырмай шыєуєа да болады. Јсіресе, осындай адамдардыѕ жастарєа жаласы кґп болмаќ. Немесе, ќатал тјртіп, берік сенімге їйренген, берілген фанатиктер болады, олар да жастар ґздері салєан ізге тїспесе, оларды жазєыруєа даяр. Абай заманында осылар болєан, соны кґріп, сезіп, сґздерін естіп жїрген єўлама: “жастарєа жаппас жала жоќ”, – деп тереѕнен ой ќозєаєан.
Абай басынан ашып айтпаєанымен, “жастарєа жаппас жала жоќ” дегенде “јке мен бала” немесе ўрпаќтар арасындаєы яки тїсініспеушілік, яки сабаќтастыќ деген мјселе бой кґтеріп тўр. Бўл проблема јдебиеттерде айтылєанымен, оныѕ ќазаќ тўрмысына ќатысты ашылатын жаєы бар. Ол ќазаќ санасындаєы їлкенді сыйлау, јкені, атаны ерекше ќастерлеу, ауыл аќсаќалдарын ќўрметтеу сияќты істер. Мўныѕ бјрі дўрыс. Ќазір де солардан айырылып барамыз. Біраќ Абай бўл жерде шама туралы айтып тўр. Јр нјрсені шама биігінен баєаласаќ, бјрі ґз орнында, ал істі мґлшерлей алмасаќ, мјселеніѕ кґмескі тартып, ґзіне айтылатын сынды, ґѕін бўрып, жастарєа жалаєа айналдыру басталары сґзсіз. Олардыѕ мјнісін Абай ашыќ ашып берген. “Байбайшыл болсаѕ баєаѕ жоќ, жат ќораны кїзетіп, ґзіѕді-ґзіѕ баєа алмасаѕ, демек санаѕ жоќ”. Мўндайлар жастарєа жала жаппаєанда не істемек? Кейбіреулер їшін адамныѕ жастыєы оныѕ кінјсі сияќты кґрінсе, таєы біреулер жастарды ќиратушы кїштер деп байбалам салуда. Ойлана келсек, жастыќ деген ќураєан жапыраќтыѕ орнын басушы – жас жапыраќ. Јлде јлдекімдерге осы ќауіпті болып кґрінеді ме екен! Сірј, мўндай жаєдайда жапыраќ їсікке, басќа да ќатерлі жаєдайєа ўшырамас їшін жастарєа тјжірибе сынынан ґткен аєа ўрпаќтыѕ ќаупі, їрейі емес, ќамќоры аса ќажет болар. Табиєи даналыќ, яєни ґмір сїруге ќўлшынысты, ґзініѕ тиісті арнасына салып, оныѕ не екенін аќыл мен сабыр арќылы тїсіндіру, јрине аєа ўрпаќтыѕ їлесіндегі жўмыс. Осындай шараны мемлекеттік деѕгейде арнайы “Ќазаќстан-2030” Стратегиясы арќылы халыќќа жария еткен, Президентіміздіѕ кґрегендігін арнайы айтпасќа болмас. Жуырда он жылдыєы атап ґтілген ќўжат алєаш жарияланєанда аєайынныѕ бір парасы, бўл несі, бїгінгі кїнніѕ батпандаєан ќиыншылыєын реттеп алмай, ќайдаєы бір утопистік идеяєа салынєаны деп шыќты. Болатын іске кїмјнмен ќарау тобырлыќ психология, ал болатын істі кґре біліп, сара жолды аныќтау – елім деген ердіѕ ісі, елдіѕ ертеѕін ойлаушылыќ.
Даму стратегиясыныѕ мјнісі кїндер, жылдар ґтуімен аныќталып, наќтыланып, толыєып келеді. Басында ол болашаќ туралы айтылєан ќаєидат болса, бїгінде, яєни ХХІ єасырєа ґткенде, оныѕ баєыты халыќќа айќындалып, бїгіннен ертеѕге ґтетін жол екені айшыќталып отыр. 2030 жылы бїгінгі отыздаєы жас ўрпаќ сабасына, сабырына тїскен аєа ўрпаќќа айналмаќ, енді ол кезде тарих сахнасына албырттыќтыѕ туын желпілдетіп жаѕа ўрпаќ шыќпаќ, міне, мјселе осыда. Ол жас ўрпаќ нені маќсат, нені арман етіп ґсіп шыќпаќ? Ол їшін “Ќазаќстан-2030” Стратегиясына, оныѕ дїниетанымдыќ, наќтыраєы философиялыќ маєынасына зер салып ќарау керек.
Отыз жас – ўрпаќ жасы. Бўл єылыми жјне адамзат тјжірибесінде аныќталєан меже. Халќымыздыѕ “отызында орда бўзєан” дейтіні де содан шыќќан сґз. Отыз жаста ўл да, ќыз да ґзіне-ґзі келіп, толыса бастайды. Ол тек отбасы, ошаќ ќасы емес, алатын “ордаларды” ойлай бастайды. Ќазаќша айтќанда, отыз наєыз атќа мінер жас. Енді осы ўрпаќ ќай кезде ґмірге келген десек, ол ХХ єасырдыѕ аяєында, ХХІ єасырдыѕ басында дїниеге келген ўрпаќ. Олар бїгінгі 2-3 сынып оќушылары. Олар єасырлар тоєысында ґмірге келген ўрпаќ. Олар нарыќ заманында туып, нарыќ заманында тілдері шыєып, білім алып, тјуелсіздік, егемендік санасымен жетіліп ґсетін ўрпаќ деп айтуымызєа јбден болады, тек мјселе аќын айтќандай, тјуелсіз Ќазаќстанныѕ нанын єана жемей, оныѕ ќамын жеп ґсетін ўрпаќ болуы аса ќажет. Тіптен бўл болашаєымыздыѕ ќажеті. Бўл бїгінгі жас, аєа, ата ўрпаќтардыѕ, јр отбасыныѕ, білім жјне тјрбие беруге ќатысты барша ўжымдардыѕ, ќоєамныѕ аса маѕызды міндеті. Нарыќ жаєдайында туып-ґскен ХХІ єасырдыѕ егеменді елініѕ ўрпаєын тјрбиелеп-ґсіруден асќан болашаќ туралы биік арман бар ма, сол арман Нўрсўлтан Јбішўлы Назарбаевты да “Ќазаќстан-2030” Баєдарламасына јкелді.
Біз ХХІ єасырда кїн кешіп, ќызмет етіп жатќанымызбен, асылында ХХ єасырдыѕ тјрбиесі мен тјжірибесінде ґскен ўрпаќпыз. Санамызда ХХ єасырдыѕ ќат-ќабат жатќан тїсініктері, ўєымдары, ќаєидалары баршылыќ. Сана деген ґте кїрделі феномен. Оныѕ ґмір аєымынан ўзап та, шегіншектеп ќалып та ќалатынын философ-єалымдар єылыми негізде дјлелдеген. Сананыѕ консерватизмі їлкен јрі дертті мјселе. Кейбір аєайынныѕ кґз алдындаєысын кґрмей, айналсоќтап, ґткеннен тірек іздеп, ананы-мынаны айтып, ќўрдымєа бастап бара жатќандай “талќармайтындыќтары” да сондыќтан. Оєан кінј жоќ, ол сананыѕ ґзіндік бір ерекшелігі, біраќ мўндай жаєдай сананы тјрбиеге, заман тезіне салмай, оны тоѕазытќышќа салып саќтау тјсіліне кґшкенде болмаќ, јйтпесе кїнде тўрып айна алдында шашыѕызды тараєандай, санаѕызды да “тарап”, ретке келтіріп отырсаѕыз, сана алєа оза шыќпаќ. Єалымдар мўны сана тјрбиесі дейді. Сана дара феномен болєан соѕ, ол кґргісі келетінді кґреді, оны ойлауєа “отын” етеді де, кґргісі келмейтінді елемей, оны сырт ќалдырады. Мўны сананыѕ консерватизмі дейміз. Ќазіргі ќоєамда санадаєы осы екі їрдіс ќатар кґрініс беруде. Јрине, сананыѕ ґрісі оныѕ саналыєында, бўл мїмкіндігі мол ґріс. Осындай кезде заманынан озып шыєатын тўлєалар болады, олар бїгінгіні ертеѕгі кїнмен ґлшейді, мысалы, Шјкјрім ХХ єасырдыѕ отызыншы жылдары “Аќылдыныѕ мїлкі – јлем” деген. Бўл ќай ґлшем? ХХ єасырдыѕ емес, ХХІ єасырдыѕ саналы, білімді азаматыныѕ айтар сґзі емес пе еді. Алєа кетіп, ой айту, алєа кетіп іс істеу – Президентіміз Нўрсўлтан Јбішўлы Назарбаевтыѕ парасаттылыєыныѕ ґлшемі десек, аєаттыќ жоќ. Президент 1997 жылы “Ќазаќстан-2030” Баєдарламасын Ќазаќстан халќына Жолдау ретінде ўсынєанда былай деп еді: “Мен ґзіме 33 жыл ґткеннен кейінгі Ќазаќстанды ќалай елестетемін? Біздіѕ жас мемлекетіміз ґсіп-жетіліп, кемелденеді, біздіѕ балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар ґз ўрпаєыныѕ жауапты, жігерлі, білім ґресі биік, денсаулыєы мыќты ґкілдері болады. Олар бабаларыныѕ игі дјстїрлерін саќтай отырып, ќазіргі заманєы нарыќтыќ экономика жаєдайында жўмыс істеуге даяр болады. Ол бейбіт, абат, жылдам ґркендеу їстіндегі, кїллі јлемге јйгілі јрі сыйлы елініѕ патриоттары болады”.
Президент айтќан межеге жиырма їш жыл ќалды. Тарихи он жылды жїріп ґттік, адал ниетті адамдар сїйсінетін істер атќарылды. Сонымен бірге аяќ асты болмай, аяќќа орала беретін келеѕсіз жайлар мемлекеттік институттарда да, ќоєамда да баршылыќ, оларды бас-басына тїгендеп жату ќажет болар ма екен, олар жўртшылыќќа мјлім, жария. Сірј, мемлекеттіѕ, ќоєамныѕ ќуаты, олардыѕ кемшіліктерден мїлдем ада болмаєанында емес, оларды Елбасы жјне зиялы ќауымныѕ жаќсы, жетік білгенінде болса керек. Ґз кемшілігін білген ел азаматтары одан ќалай шыєудыѕ технологиясын да білмек. Жетістіктерге малданбай, жеѕілістерді білетін мемлекетті ќуаты мол, болашаєы бар ел деуге јбден болады. Кемшіліктерді білу – болашаќќа бастайтын жол. Он жыл ішіндегі јлі де болса ґз шешімін толыќ мјнінде таба алмай келе жатќан екі мјселені єана бґліп айтар ем, оныѕ бірі мемлекеттіѕ ќауіпті дерті – коррупция, екіншісі – білім беру жїйесіндегі шешімін таппаєан мјселе, ол еліміздегі мектептердіѕ орыс тілді жјне ќазаќ тілді болып бґлінуі. Меніѕше, бўл кїні ґткен тјртіп, Ќазаќстан Республикасында мектептіѕ ўлттыќ тўрпаты болуы керек. Бўл істі жїзеге асыру, јрине, білім саласындаєы зиялы ќауым (ўстаздар) жјне министрліктіѕ мјселесі. Бїгінде Президент ќойып отырєан талап – јрбір жастыѕ їш тіл: ќазаќ, орыс, аєылшын немесе ґзге бір шет тілін меѕгеру, білу ісі мектептер екіге жарылып, орыс тілді, ќазаќ тілді болып тўрєанда шешілмек емес. Осы баєытта єалымдар, мамандар ізденсе јр елдегі тјжірибелер жеткілікті, оны былай ќойєанда, “KATEV” жїйесіндегі оќушылар еш дау-дамайсыз їш, тіптен тґрт тілді біліп шыєып жатыр. Осы тјжірибе неге есепке алынбай отыр. Мектеп сыныптарыныѕ он екі жылєа ґтуі бўл істе зор мїмкіндік емес пе?
Президентіміздіѕ жоєарыда келтірген сґзінде екі мјселе наќтылы айтылєан, біріншіден, жастар бабаларыныѕ игі дјстїрлерін саќтай отырып, нарыќ жаєдайындаєы кјсіби мамандар болуы. Осы мјселе ешќашан кїн тјртібінен тїспеуі керек. Ол їшін бабалардыѕ игі дјстїрлерін сўрыптап алып, барлыќ мектептіѕ тиісті сыныптарында осы мјселеге ќатысты пјндерде жјне ґзге істерде ґркениетті јрі єылыми негізде жїргізілуі шарт, себебі, вестерндік “бўќаралыќ мјдениет” їрдісі, јсіресе жастар санасын, сезімін улап жатќаны ешкімге де жасырын іс емес. Ўлттыќ ќауіпсіздік мјселесі бірінші сыныптан, мїмкін балабаќшадан басталуы ќажет шыєар. Мысалы, ќазіргі ќарттар їйлеріндегі їлкендердіѕ (ата ўрпаќтыѕ) шамамен 60-70 пайызыныѕ ґз кіндігінен тараєан ўл-ќыздары барын ќайда ќоямыз, мўндай адамшылыќ-психологиялыќ хал, јсіресе ќазаќ халќына тјн бе еді. Бўл бїгінгі жаєдай, ал мјселе енді жиырма-отыз жылдан кейін ќалай болмаќ? Бабаларыныѕ игі дјстїрлерін санасына сіѕдіріп ґскен ўрпаќтан ата-анаєа деген ќатыгездік шыєар ма екен? Адам ґмірініѕ ќўндылыєын баєалау бабаларымыздыѕ игі дјстїрі еді. Ќазаќ тарихында ќандай болмасын кїнј їшін ґлім жазасы емес, ќўн тґлету дјстїрі болатын. Бўл адам єўмырыныѕ ќўндылыєыныѕ ґлшемі болєан дјстїр. Ќазаќ елі болып ќалу їшін, оны мјѕгілік ету їшін, јрине, бабаларымыздыѕ игі дјстїрлерін саќтап ќана ќоймай, оны ўрпаќтан-ўрпаќќа ўластырып отыру јр ўрпаќтыѕ асыл борышы.
Екіншіден, жастар јлемге јйгілі жјне сыйлы патриоттар болады деген сенім. Ќўдайєа шїкір, жастарымыздыѕ аяќ алысы ќуантады. Бізге јншейін ґзін патриотпын деп жария етуші кеудемсоќ емес, јлемге јйгілі јрі сыйлы наєыз патриоттар керек. Ондай болу їшін білім сапасы, ґркениеттік сана, кјсіби іскерлік, адамшылыќ ќаєида ќажет. Осы тґрт мјселе жастарды јлемге јйгілі де сыйлы етпек. Бойында осындай ќасиеттері бар жастар, јрине, еліміздіѕ маќтан тўтар патриоттары болмаќ.
Болашаќќа кґрегендік жасап, оныѕ дјлме-дјл бейнесін ешкім де айтып бермек емес, мјселе жол, жґн кґрсетуде. Осы тўрєыдан алєанда 2030 жылдаєы “орда бўзар” жас ўрпаќ ќандай болмаќ дегенде, ґзімізден алыстатып, сґз айтудыѕ ќажеті шамалы. Ол ўрпаќ їйді-їйімізде ґз арамызда, осы ќоєамда ґсіп-ґніп келе жатыр. Бўл негізінен бїгінде дїниеге келгендер, алдымыздаєы јлпештеп жїрген ўл мен ќыз балалар.
Јрине, жастар мјселесі таусылмайтын жыр, мен соныѕ бір мјселесіне тоќталмаќпын, ол жастар жјне таќуалыќ деген таќырып. Бўл пенденіѕ нјпсісіне ќатысты таќырып. Нјпсі осы жарыќ дїние ќуаты. Ол ќуат жастардыѕ бойында. Ќуат дегеніміздіѕ ґзі – жастыќ деген ўєым. Жастыќ нјпсі ќуатымен ґлшенбек. Абайдыѕ “сїйіскен жастар ќате етпес” дегені де осы мјнге орай айтылєан пікір. Сїйісу жастардыѕ ґмір салты, тек бўл істе ерсілік, анайылыќ, дјп ќазіргідей жаппай жариялыќтыѕ еш ќажеті жоќ. Бўзылєан јлемніѕ кґрінісі жыныстыќ ќатынастарды мейлінше жария ету, одан ґсім, пайда табу, бўл ерсілік ќана емес, ессіздік. Ќоєамдаєы осы ессіздік, ґкінішке орай, тобырлыќ психологияєа негізделген кинофильм таєы ґзге аќпараттыќ ќоєамныѕ мїмкіндіктерін пайдаланып, жасґспірімдер санасын улап жатќаны баршаєа мјлім. Бўл істегі ќауіптілік осындай жыныстыќ ќатынастарды вестерндік мјдениет, ґркениет їрдісі деп кґрсетушілік те идеологияєа айналып отыр. Ескі кґзќараста, дјстїр шырмауында ќалып ќоямын деген бір ќўпия їрей сезімі, јсіресе ауылда тјрбиеленіп ґсіп шыќќандардыѕ “ґркениет ґртіне” шалынып жатќаны да жасырын емес. Бўл жастар легініѕ бір парасыныѕ жан, рух даєдарысына тїсіп, жастыќ ќуаттары тапталып жатќаны туралы баспасґзде аз жазылып жїрген жоќ.
Жастарєа тым биік тўрєан Рух тјрбиесін бірден ўсыну да ќауіпті, одан жастардыѕ їркуі де мїмкін. Рух биік нјрсе, оєан жеткенге дейін тўрмыста тјрбиелік мјні мол толып жатќан із, соќпаќтар баршылыќ, демек жастарєа еѕ алдымен ќажеті – тјн тјрбиесі. Ўяты кеткен ќыз баланы ендігі жерде басќарып кґр. Жыныстыќ тјрбиеде демократияєа мґлшер ќажет. Демократия жеке адамєа емес, ќоєамєа, оныѕ ќатынастарына, јсіресе билікке ќажетті институт, оны жеке адам тўрмысына, отбасына, ўл, ќыз тјрбиесіне молынан енгізудіѕ зардабы кґп болмаќ. Ата-ананыѕ баласына билігі – табиєи жаєдай, оны ќиратудыѕ еш ќажеті жоќ, јсіресе єасырлар бойы сўрыпталып, ол дјстїрге айналєан, жыныстыќ ерекшеліктерге ќатысты ќалыптасќан салт, јдет, дјстїрді бўзу, јрине, ќателік. Бўл істе америкалыќ тўрмыс салтын мен ќўптай алмаймын, оныѕ ґзге объективті негізі бар, америкалыќ ќауым дјстїрден бастау алмай, заѕнан, заѕдылыќтан бастау алып, демократиялыќ їрдістерді іліп јкетті, ал аєылшын, неміс, жапон, т.б. ґркениетті халыќтар дјстїрден бастап, заѕдылыќќа, одан демократияєа кґшті де, ґздерініѕ ўлттыќ мазмўнын саќтап ќалды. Бїгінде жаћандану деп жїргеніміз јлемдік кеѕістіктегі, мјдениеттегі, тўрмыстаєы, экономикадаєы, т.б. америкалыќ вектор. Америкалыќтар не нјрсе болсын заѕ арќылы шешуге даяр тўрады. Бўл жаќсы да, жаман да ќылыќ. Сотсыз шешілетін кїнбе кїнгі тўрмыстаєы мјселелер сотпен шешілетін істерден анаєўрлым кґп. Дјстїр негізінде, аталы сґзге тоќтау барысында, аќыл-кеѕес тыѕдау ісінде, ата-ананы ќўрметтеу, їлкенді сыйлау ґрісінде сансыз істер ґзініѕ табиєи шешімін таппаќ. Сјл нјрсе болса сотќа жїгіну адамныѕ айлакерлігіне, екіжїзділігіне ґріс беретін тјсіл, себебі сотта адамшылыќ ќўндылыќтар ысырылып ќалуы ыќтимал. Ќазаќ жастары їлкендердіѕ сґзіне тоќтаєан. Сондыќтан жапондыќтар шет елде білім алып келген жастарын ќайтадан жапон болуєа тјрбиелейді екен. Бізде “Болашаќ” баєдарламасымен білім алып ќайтќан жастарєа осы жапондыќ тјсілді ќолдансаќ, ќайтер еді! Демек, бўл да екі жаќты мјселе. “Болашаќ” баєдарламасымен білім алып келген жастар болмысында мґлдіреген елдік сана, сезім тўнып тўрса, одан асќан ќуаныш бар ма? Ґкінішке орай, мўндай істе тым “жаћанданып” кеткен ата-аналарды ќайда ќоясыѕ. Осы тўста хакім Абайдыѕ: “Интернатта оќып жїр талай ќазаќ баласы, балам закон білді деп, ќуанар ата-анасы, ойында жоќ олардыѕ шариєатќа шаласы” дегенін еске алсаќ. Абай бўл жерде интернатта орысша білім алып жатќан балалардыѕ “шариєатќа шаласы” деп метафоралыќ меѕзеумен кґп нјрсені аѕєартып отыр. Шариєат деген тўп-тура дін ісі емес (ол да бар), олардыѕ кісілігі туралы айтып отыр. Кісілік деген адамныѕ елдік ўєымыныѕ болуы деген сґз. Кісілігі жоќ, не ол ќасиеті тапшы адамда елдік тїсінік бола бермейді, ол жоєарыда айтќандай, елдіѕ “ќамын емес, нанын жеуге” даєдыланады. Ол пайдаќўмар, ашкґз болып ґседі. Осындай жастар бїгінде де ќоєамда ішінара бар, яєни олардыѕ кґзќарасын нјпсі билеп кеткен. Тјн тјрбиесі – сґзсіз жыныстыќ тјрбие, ол туралы ќай халыќтыѕ болмасын ўєым, тїсініктері бар. Ўл тјрбиесі, ќыз тјрбиесі жеке-жеке жїретін істер. Осы істе мен Алматыдаєы ќыздар институтын маќтанышпен айта аламын. Ќыз балаларын жеке оќыту тамаша тјсіл. Бўл білім, тјрбие саласындаєы аристократизмніѕ кґрінісі. Патшалы Ресей тарихында “ізгілікті ќыздар” білім алып, тјрбиеленетін оќу орындары болєан. Ґкінішке ќарай, ќолдан ойлап табылєан жыныстыќ негізде теѕдік ўраны басталєанда, ол саясатќа айналєанда осы жаќсы бастама жойыла бастады. Елімізде ќыздар институтыныѕ саќталєанына шїкір демекпін.
Жастардыѕ тјн тјрбиесі жан тјрбиесіне ґткенде ќиыншылыќ молынан кездеседі. Шјкјрім айтќандай, жан тјнге ќызмет етемін деп елпілдеп жїріп, жастардыѕ жаны жаралы болмаќ. Мўныѕ еѕ кїрделі тїрі кјмелетке тола бастаєан ўл мен ќыздыѕ бір-біріне ќўмарлыєы, ынтыќтыєы, бір сґзбен айтќанда, жастардыѕ драмасы мен трагедиясы. Бўл кезеѕ шамамен жиырма беске дейін созылады, осы кезеѕнен жастардыѕ дінаман шыєуы тек отбасыныѕ єана емес, ќоєамныѕ айтулы мјселесі. Бўл жастардыѕ жанып тўрєан ґрт шаєы. Бўл кезде аќылды, сабырды кґбінесе сезімдер жеѕіп жатады. Міне, осындай кезде елімізде жастар болмысында тыѕ жаѕалыќ айќын аѕєарылып келеді, ол жастардыѕ таќуалыєы. Жап-жас бозбала мен бойжеткенніѕ їлкендер сияќты сабырлы ќалыпќа тїсіп, ґзіѕе аќыл, кеѕес беріп отырєанда, ќай ісіміз жаќсы, ќай ісіміз шїбјлі екенін аѕєару да ќиын. Жастар жаппай ораза тўтып жатыр, намазєа жыєылып мешіттерге барып жїр, елге имандыќ оралды деп, кґѕіліміз де жўбаныш табуда. Біраќ ґркениетті тўрмыс, зиялы ґмір сїру салты деген бар єой. Осы екі істі жастар ќалай шешпек? Жастардыѕ таќуалыєын ќўптай отырып, олардыѕ жастыќ еркіндігін, ой-ґріс еркіндігін ќазына деп есептеуді де ќўп кґремін. Ой еркіндігі арќылы дінге келу, меніѕше наєыз жол болып кґрінеді. Жас кезінен ой еркіндігіне, Шјкјрім ќажы айтќандай, “ноќта” салсаќ мјселе ќалай болмаќ. Ойлану керек, мјселе кїрделі. Жастар таќуалыєы мені ќуантады да, ойландырады да.
Адамныѕ келе-келе жастыќ ќуаты азайып, сабыр ќуаты молыєа бастаєанда, оныѕ жастарєа аќыл айтуы басталмаќ, міне, осы тўста адам јр нјрсені аќылєа салып, сґз айтќаны абзал, себебі ўрпаќтар арасындаєы тїсінбестік те осы тўста басталмаќ.
Жастыќ – ќўмарлыќ, ол даналыќ кґрінісі дедік, ќўмарлыќтыѕ тїрлерін атап ґтейін: байлыќќа ќўмарлыќ, билікке ќўмарлыќ, атаќ-даѕќќа ќўмарлыќ, ерлікке ќўмарлыќ, єылымєа деген ќўмарлыќ, нјпсіќўмарлыќ, ізгілікке ќўмарлыќ, жастарєа ќандай ќасиеттер тјн десек, олар арманшыл, їмітшіл, олардыѕ достары кґп, ќайєысы жоќ, жастар ґмірді єашыќ кґзімен сезіне білетін, ґзіне де, ґзгеге де ынтыќ, елдіѕ ќўты, сонымен бірге жастар ґркениет ґлшемі. Ел жастарына ќарап, ел болашаєы туралы сґз айтылмаќ. Бїгінде ґркениетті жастар легі толысып келеді, ол – студенттер ќауымы. Бїгінгі студент 2030 жылдары аєа ўрпаќ ґкілдеріне айналмаќ. Заман ґтіп жатыр, єасырлар тоєысында басталєан ўрпаќтар алмасуы ќўндылыќтармен алмасу дјуірі болды. Жаѕа јлемдегі жаѕа Ќазаќстанныѕ азаматтары да жаѕарды, јрбір адамныѕ ісі, сґзі, јдеті, бір сґзбен айтќанда, психологиясы, кґзќарасы ґзгеруде, Ќазаќстан Республикасыныѕ азаматымын деу маќтанышќа айналды десем, артыќ айтпаспын, “Ќазаќстан-2030” Стратегиясында Президент армандаєан јлемге јйгілі јрі сыйлы патриоттар легі кїн санап молыєып, толысып келеді. Осы ойлардыѕ шындыєы ретінде еліміздіѕ ґркениеті ґріс алєан, бјсекеге ќабілетті елу ілдіѕ сапасына ену деген биік маќсат кґзделіп отыр. Президент Нўрсўлтан Назарбаев “Ќазаќстан-2030” Стратегиясыныѕ 10 жылдыєына арналєан конференциядаєы сґзінде атап кґрсеткеніндей, “біздіѕ мемлекет 2030 жылєа ќарай јлемніѕ барынша дамыєан елдерініѕ ќатарына кіруі тиіс”. Ол ґздігінен іске асатын маќсат емес, оны іске асыратын азаматтар, олардыѕ болашаќќа деген ныќ сенімі јрі ыстыќ патриоттыќ сезімі болмаќ.
Авторы: Єарифолла ЕСІМ, академик, Парламент Сенатыныѕ депутаты.
ЖАЅАЛЫЌТАР
2009-05-16
Елбасы кеѕейтілген кеѕес ґткізді
Толыєымен
2009-05-16
Ўйымдастыру комитетініѕ кезекті отырысы
Толыєымен
2009-05-16
Дайындыќ жайы ќаралды
Толыєымен
2009-05-16
Бас ќаржыгер сапары
Толыєымен
2009-05-16
Жобалар неліктен кешіктірілуде?
Толыєымен
2009-05-16
“Їркер” тґс белгісі Алматыныѕ еѕ талантты оќушыларына беріледі
Толыєымен
2009-05-15
Елбасы ќабылдады
Толыєымен
2009-05-15
Мемлекеттік мїдде бјрінен биік тўруы тиіс
Толыєымен
2009-05-15
Жаћандыќ проблемалар партиялар назарында
Толыєымен
2009-05-15
Ќоєамды біріктіруші ќўрылым тјжірибесі
Толыєымен
Мўраєат
ЕГЕМЕН ЌАЗАЌСТАНДЫЌТАР
“Егемен Ќазаќстан” Республикалыќ газеті" ААЌ, 2006