ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖƏНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЕУРАЗИЯ УНИВЕРСИТЕТІ

Ғылыми-білім кешені Барлық мамандықтарға арналған

ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ПƏН АТАУЫ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ

(СИЛЛАБУС)

кредиттік технология оқу түрі бойынша барлық мамандықтарға арналған

ПАВЛОДАР 2007 ЖЫЛ

Бекітілді Басқару Академиясының директоры

__________Абельдинов Е.С. “23” сентября 2007ж .

Авторы: т.ғ.к., доцент Медетов Б.О.________

оқытушы-Таукибаева А.К.________

Философия кафедрасы

ОҚУ - ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

Экономикалық, педагогикалық, заңтану, мамандықтың студенттері үшін күндізгі, сырттай, қашықтықтан оқыту орта жəне арнаулы орта оқу түрінде оқитын студенттерге арналған

«Қазақстан тарихы» курсының типтік бағдарламасы Алматы,2005 жəне мамандықтың жалпы міндетті мемлекеттік стандарт негізінде ГОСО ҚР 3.08.265-2006 құрастырылған

Басқару Академиясының ғылыми-əдістемелік кеңесінің отырысында бекітілді жəне баспаға ұсынылды.

Хаттама №1 от 23 сентября 2007ж. Басқару Академиясының ҒƏК төрағасы э.ғ.к. проф. Мурзина Р.З. ____________

«Философия» кафедрасының отырысында бекітілген Хаттама № 1 от 23 сентября 2007ж.

«Философия» кафедрасының меңгерушісі ф.ғ.к.,проф. Сыздыкова Д.Т. _________

Келісілген: ОƏИ бастығы

б.ғ.к.,доцент Хлущевская О.А. ___________

2

Байланыс ақпараты:

Пəн туралы мəлімет:

3

ТҮСІНІКТЕМЕ ХАТ

Курстың мақсаты: біздің заманымызға дейінгі Қазақстан тарихының негізгі кезеңдері, этногенездің орын басушылығы мен үздіксіздігі, қазақ халқы мемлекетінің дамуы мен құрылуы туралы нақты тарихи білім беру.

Курстың тапсырмалары:

-Қазақстан халықтарының бірлескен тарихы негізінде қазақтандық қоғамды нығайту үшін идеологиялық базасын құру;

-Адам цивилизациясы мен дүниежүзілік тарихындағы жалпы ағымында, сонымен қатар Шығыс пен Батыстың өзара қарым-қатынасындағы өзекті тарих контекстінде Қазақстан тарихының уникальды орнын есепке алатын тəсілін енгізу;

- Қазақстан халықтары мен қазақ ұлтын мемлекеттендіру этногенезін; Қазақстан аумағында мемлекеттің эволюциясын; тарихи факттері мен оқиғаларының жиынтығын түсіну деп негізделген Отан тарихының логикалық білігін құрастыру;

-ХХ-ХХІ ғ.ғ. шаруашылық жəне идеологиялық - мəдени өз жеткіліктігі магистральна Қазақстанның шығуы мен империядан кейінгі кезеңді ойдағыдай өту үшін бас себептері жəне факторларын бекітуден тұратын тəуелсіздіктің тұрақтану кезеңіндегі қазақстандық даму моделін нақты ғылыми-тарихи біліммен толықтыру; Курстың құрылымы: курстың зерттеу нəтижесінде студенттер білу қажет:

-Қазақ халқы дамуының негізгі кезеңдерін;

-Қазақстан аумағындағы этногенетикалық процестерінің тарихи алдын ала себептерін;

-Мемлекеттің шекаралас халықтармен ішкі саяси жəне сыртқы саяси қатынастардың спецификасын;

-Мемлекеттің құрылу кезеңдерін;

-Қазақстан халықтарының қоғамдық қатынастарын, тұрмысы, шаруашылығы

ерекшеліктерін; Теоретикалық жағдайлары мен мəселелерді меңгеру нəтижесіндестуденттер білу

қажет:

-Бар ақпаратты салыстырып, өз халқының тарихи оқиғаларын талдау;

Курстың зерттеу нəтижесінде студенттер білу қажет:

-Қазақстан Республикасы дамуының негізгі кезеңдері туралы;

-Курстың зерттеу нəтижесінде студенттер хабардар болу қажет: тарих дамуының негізгі сұрақтарын құрастыруда;

Бақылау нысаны емтихан

Курстың алдын ала реквизиттері жəне соңғы реквизиттері:

«Қазақстан тарихы» курсы ЖОО барлық мамандықтары зерттейтін міндетті пəні болып табылады жəне отан тарихы бойынша білімін нығайту, сонымен қатар ой өрісін кеңейту үшін беріледі.

Бүгінгі күні тарихи сананың қалыптасуы кезінде Отан тарихы талап етіледі.

Осы курс саясаттану, социалогия, география, этнография, археология жəне басқа да

4

Қазақстан тарихының күнтізбелік-тақырыптық жоспар

5

Дəрістің мазмұны

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНА КІРІСПЕ

Қазақстан тарихы курсының пəні мақсаты мен міндеттері. «Қазақстан тарихы» оку пəнін қазіргі түрғыда түсіну. Тарих, түлға, мемлекет. Тарих жəне өркениет. Отан тарихының функциялары мен принциптері. Қазақстан тарихы дүниежүзі тарихының контексінде. Үлттық тарихтың приоритеттері. «ҚР тарихи сана қалыптастыру түжырымдамасы» (1995 ж.).

Қазақстан тарихын дəуірлерге бөлу. Қазақстан тарихын зерттеудің негізгі əдістері. Отан тарихын зертгеуге жаңа тұжырымдамалық түрғыдан қарау. «Қазақстан тарихы» пəнінің деректері мен əдебиеттері. Отан тарихын зерттеудің ерекшеліктері. Қазіргі кезеңде Қазақстанның үлттық тарихы проблемалары маңызының арта түсуі.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЖЕЛГІ ТАРИХЫ

Палеолит (ерте тас ғасыры)

Адамның пайда болуы (антропогенез). Африка мен Азия территорияларындағы негізгі антропологиялық жаңалықтар. Қазақстанның табиғат жағдайлары жəне ертеде өмір сурген гоминиттердің ортасы. Тас ғасырын археологиялық дəуірлеу жəне оның хронологиясы.

Қазақстан палеолитін зерттеу тарихы. Х.А.Алпысбаев басқарған Оңтүстік Қазакстандағы Қаратау отрядының жүмысы. Төменгі палеолит ескерткіштерінің табылуы. А.Г.Медоевтың Батыс Қазақстан мен Балкдштың Солтүстік жағалауында жүргізген жүмыстарының манызы. М.Н.Клапчук пен В.С.Волошиннің Орталық Қазақстанда жұргізген зертгеулері. Шульба археологиялық экспедициясы палеолит отрядының жөне Казакстанның тас ғасырының ескерткіштерін Ж.Таймағамбетов басшылығымен зертгеген экспедиция жүмыстарының нəтижелері.

Қазақ-Ресей бірлескен археологиялық экспедициясының кейінгі кезде Қазақстанда (1992-2002 жж.) ашқан палеолит ескерткіштері. Қошқорған, Шоқтас т.б. стратифицияланған ескерткіштер.

Мезолит (орта тас ғасыры)

Плейстоценнен голоценге өтү. Мүзбасудың шегінуі. Оңтүстік Қазақстанның мезолит ескерткіштері. Материалдық мөдениетке сипаттама. Табиғат жағдайлары мен еңбек қүралдарының өсерінен шаруашылықта болатын езгерістердің археологиялық деректермен дəлелденуі. Түрмыста садақ пен жебенін пайда болуы. Тас еңбек қүралдары: микролиттер

технологиясы жəне керамикалар жасау.

Батыс Қазақстан территориясындағы Келтеминар мөдениеті. Орталық Қазақстандағы Атбасар мəдениеті. Торғай жырасындағы Маханджар мөдениеті.

Неолит өнерінің көптүрлілігі: саз балшық ыдыстардағы өрнектер, жартастардағы суретгер т.б.

Матриархаттық-рулық қоғамның дамуы. Энолит (мыстытас ғасыры)

Тастан жасалған еңбек қүралдарымен қатар мыс қүралдардың пайда болуы. Кетпенді егіншілік пен мал өсірудің таралуы. Орал-Ертіс өзен аралығындағы энолит. Ботай мəдениеті.

Мəдениеі территориялар мөдениетімен өзара байланысы.

6

ҚАЗАҚСТАН ТЕРРИТОРИЯСЫНДАҒЫ ЕРТЕ ДƏУІРІ

Қола дəуірі Жалпы сипаттамасы жəне кезеңдерге бөлудің дамуы: малды бағып есіру, жайылымдық-

(қоныстар, молалар, рудниктер, петроглифтер): Тасты бүлақ, Атасу, Таутары, Таңбалытас т.б. Артефактілер типологиясы. Ескерткіштердің тараған территориясы.

Керамика. Қола қорыту өндірісінің жоғары дөрежесі. Қолөнершілер мамандығының бөлінуі. Сазбалшыктан шеңбер жасаудың пайда болуы. Жерлеу салты. Ботай, Тоқсанбай алғашқы қала үлгілері.

Ерте мемлекетгік құрылымдар Сақтар. Ерте темір дəуірі. Көшпелі мал шаруашьшығьша жаппай өту. Евразияның үлы

даласы жəне скиф-сақ қауымдастығы. Қазақстан территориясындағы сақтар мен савраматтар. Қазақ мемлекеттілігінің тарихы жөне сақ мемлекеттік қүрыльшы. Сақ жазуы - мемлекетігінің маңызды атрибуты. Өнердің, мифтің жөне діннің дамуы. Əскери қорғаныс үйымының жоғары дəрежесі. Егіншілік, қолөнер, сауда. Қыстақтар мен қалалар. Ассирия, Мидия, Парфия, Иранмен байланысты.

Үйсіндер жене қаңлылар. Сақтардың мəдени-тарихи мүрасьш қабылдап жалғастырған үйсіндер мен қаңлылар жəне савраматтар-сарматтар. Үйсіндер мемлекеті Жетісуда, қаңлылар мемлекеті Сырдарияда. Соғыс жүйесі. Соғыс жəне мемлекетгік үйымдардың негізірулықтайпалық қүрылым. Үйсіндер мен каңлылардың Қытаймен, ғүндармен, Орта Азия мемлекеттерімен саяси жəне этномəдени байланыстары.

Ғұндар. Орталық Азиядағы түңыш көшпелі империсы, ғүн тайпаларының батысқа миграциясы. Рүндардың Шығыс жəне Орталық Қазақстанда Юебань мемлекетін қүруы. Басқарушы əулет. Рулар мен тайпалардың йерархиясы. Басқарушының қасиетті өкіметі. Соғыс үйымының онмыңдық жүйесі. Мал шаруашылығы, егіншілік, қоленер. Жазу жөне қалалар. Тəңірге табыну.

ТҮРІК МЕМЛЕКЕТТЕР (VI-XIIIВВ.)

Түрік қағанаты (552-603 жж.). Евразиядағы түвдыш көшпелі империя. Түріктер тарихы жəне ғүндар мемлекеті. Түріктер жəне ғүндардың мемлекеттік, мəдени дəстүрлері. Қазақстан Түрік қағанатының күрамында. Қағанат шекараларының Иранға, Солтүстік Кавказға жəне Қара теңіз жағалауларына дейін үлғайтуы. Византия, Иран жөне Қытаймен қарым-қатынасы. Қағанаттың екіге бөлінуі. Батыс-Түрік қағанатының (603-704 жж.) саяси тарихы. Соғысəкімшілік жүйесі, этноəлеуметтік қүрылымы. Тайпалық иерархия. Батыс-Түрік қағанатының əлсіреуі. Əулеттердің ауысуы.

Түркеш қағанаты (704-756 жж.) Түркештердің Орта Азиядағы Таң əулетімен, арабтармен күресі. Арабтар Оңтүстік Қазақстанда. Қытай шапқыншылығы. 751 ж. Таластағы тарихи шайкас. Түркеш қағанатының қүлауы. Осымен Түрік қағанаты тарихы аяқталды, оның орнына Жетісуда Қарлүқ мемлекеті(756-940 жж.), Сырдарияда Оғыздар державасы(ІХғ.

басы-ХІғ.) қүрылды. Қарлүқтар, оғыздар, қимақтар - ерте түрік мемлекеттік дəстүрлерді жалғастырушылар.

Қарлүқ мемлекеті (776-940 жж.). Мемлекеттің Жетісуда қүрылуы. Тайпалық қүрамы, олардың орналасуы. Саманиттермен күрес, ислам шекарасының Талас аумағына дейін тарауы. Баскарудың соғыс-өкімшілік сипаты. Шаруашылығы. Қалалары мен қоныстары. Рухани мəдениеті. Əскери ақсүйектердің исламға бағыт үстауы. Өзара қырқыстың күшеюі.

Оғыздар. Оғыз мемлекеті (IX ғ. соңы - XI ғ. басы). Оғыздардың печенек тайпаларын Сырдария аңғарынан, Арал жағалауларынан ығыстыруы. Оғыздар мемлекетінің қүрылуы. Оғыздардың қимақтармен, қарлүқтармен, хазарлармен, болғарлармен этносаяси

7

хандығының құлауы.

XI ғ. басы мен XII ғ. Қазақстанның экономикасы мен мөдениетінің дамуы. Көшпелі мал өсірушілік қоғамдағы шаруашылық мөдениет типтері. Оңтүстік, Шыгыс, Орталық жəне Батыс Қазақстанның қалалары. Сəулет өнері. Қолөнер, сауда, ақша айналымы. Үлы Жібек жолы жəне оның Қазақстан территориясындағы тармақтары. Қазақстан халықтары мен тайпаларының рухани мəдениеті. Діни наным сенімдері жəне табыну. Мүсылман мəдениеті жүйесіндегі Қазақстан халықтары. Исламның көпшелілер арасына тарауы. Қазақстан халықтары мен тайпаларының Шығысындағы мүсылман елдерімен, басқа да алыс-жақын елдермен мəдени жəне саяси байланыстар жасауы жəне үлғаюы.

Ауызша шығармашылық жөне жазбаша мүсылман түрік мəдениеті. Ғалымдар мен ойшылдар Махмуд Қашқаридің, Жүсіп Баласағүнның, Ахмед Жүгенекидің, Қожа Ахмед Ясауидің еңбектері.

8

ҚАЗАҚСТАН МОНҒОЛ ЖАУЛАУШЫЛЫҒЫ ДƏУІРІНДЕ (ХIII ғ). АЛТЫН ОРДА

(1243 – ХV Ғ. ОРТАСЫ)

Қазақстан монғол жаулаушылығы дөуірінде (ХПІ ғ.)

Алтын Орда (1243 - XV ғ. ортасы). Монғол империясының күрылуы. Шыңғысханның Шығыс Түркістан мен Жетісуды басып алуы.

Монғолдардың Орта Азия мен Қазақстанды басып алуы. Қазақстан үш монғол үлысының қүрамында. Батиханның Шығыс Еуропаға жорығы. Алтын Орданың күрылуы. Үлыстық жүйенің дамуы. Алтың Орданың билеушілері. Исламды мемлекеттік дін есебінде қабылдау. Алтын Орданың Мамлюк мемлекетімен этносаяси байланыстары. Темірдің Алтын Ордаға жорығы. Алтын Орданың əлсіреуі жəне қүлауы. Үлыстық күрес. Шағатай мемлекетінің құрылуы.

ХІҮ-ХҮ ғғ. Ортағасырлық мемлекеттер Көк Орда жөне Ақ Орда мемлекеттері. Көк Орда (XIII ғ. соңы XV ғ. басы) жергілікті этникалық негізде біріккен түңғыш ірі мемлекет. Сырдария бойындағы қалалар үшін күрес. Орта Азиямен, Хорезммен байланыс. Сырдария бойындағы қалалар үшін тимуридтермен күрес. Биліктің Шаибанилерге көшуі.

Моғолстан (XIV ғ. ортасы - XVI ғ. басы). Мемлекеттің қүрылуы. Территориясы мен этникалық қүрамы. Мүсылмандықтың тарауы. Темірдін Моғолстанға жорығы. Моғолстан мен Көк Орда билеушілерінің Темірге қарсы одағы. Моғолстанның Темірге вассалдық тəуелділігі. Мухаммад хан түсындағы биліктің нығаюы. Монғол ойраттарының соғыс рейдтері. Моғолстанның өлсіреуі жəне қүлауы.

Кешпелі өзбектер мемлекеті (1428-1468жж.) немесе Əбілхайыр хандығы. Территориясы жəне этникалык қүрамы. Əбілхайырханның Орта Азияға соғыс жорықт .арыСырдария бойындағы қалалар үшін күрес. Əбілқайырдың ойраттардан жеңілуі(1457ж.). Жəнібек пен Керей сүлтандардың көшіп кетуі (1459 ж.). Хандықтың ыдырауы.

Ноғай ордасы (Манғыт үйі) - XIV ғ. соңы - XV ғ. Территориясы жөне этникалық қүрамы. Ногай Ордасын билеушілер. Ноғай Ордасының шектес мемлекеттермен езара қарымқатынасы. Ноғай Ордасынын ыдырауы.

Сібір хандығы (XV ғ. соңы - XVI ғ.). Сібір хаидығының қүрылуы, оның ішкі жəне сыртқы саяси тарихы. Территориясы, этникалық күрамы, шаруашылығы. Сібір хандығының қүлауы.

ХVХVIII ҒҒ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ

Қазақ халқының қүралуы. «Қазақ» этнонимі. Қазақ жүздері Қазақ халқының қүралуының таркхи алгышарттары. Ертедегі, ерте жөне дамыған ортағасырлардағы этникалық үрдістер. Монғол кезеңінен кейінгі халықтың қалыптасуы. Қазақ халқы қалыптасуының үрдісі. Этникалық территорияның жəне бірыңғай тілдің қалыпт. Шарсуашылықтың, материалдық жəне рухани мəдениеттің ортақтығы. Мемлекеттің қүрылу факторі жəне оның этникалық үрдіске ықпалы, Жазба деректерде «қазақ» терминінің түңғыш рет кездесуі. Оның əлеуметтік мəні. «Өзбек» жөне «Қазақ» үғымдарының арақатынасы. «Қазақ» этнонимі осы халықтың нағыз аты. Қазақ жүздерінің қалыптасуына этносаяси жəне шаруашылық факторларының əсер етуі. Жүздер - қазақтардың этнотерриториялық бірлестіктері. Үлы, Орта жөне Кіші жүздерінің пайда болуы. ХҮ-ХҮІ ғғ. Қазақ хандығы

Қазақ хандығының қүрылуы (1466 ж.). Қазақ хандығы саяси үстемдігінің ІІІығыс Дештіқыпшаққа тарауы. Керей мен Жəнібек алғашқы қазақ хандары. Бүрындық пен Қасымның Шайбаниге жəне Ноғай ордасының мырзасына қарсы күресі. Қазақ хандығының Сырдария бойындағы қалалар үшін күресі.

9

10