44. «Қазақ» этнонимі.

Тарихи әдебиетте қазақ этнонимінің шығуы жайында әр түрлі пікірлер кездеседі. Мәселен, әйгілі шығыстанушы ғалым Бернштам қазақтың атын сақтармен байланыстырады. Қазақ сөзі ежелгі замандағы Каспий және сақ деген екі тайпаның атының қосылуынан шыққан деп тұжырым жасайды. Белгілі Қаз-ндық тарихшы М.Ақынжанов «қазақ» сөзі «қас»(нағыз), сақ(тайпа) деген екі сөздің қосындысы дейді. Ал 982ж парсы тілінде жазылған «Худуд әл-Ғалам» атты кітапта «Алан мемл-де қасақ деген ұлыс бар»,- делінген. Біреулер оны түрік етістігі, «қаз»-ға «ғақ» жұрнағын жалғап, «қазғақ»(еркін адам) сөзін құраса, біреулер сол «қаз»-дан «үйрек» және «ақ» деген ойға қонымсыз этимологиясын жасайды. Қайткенде де «қазақ» түрік сөзі екені анық. Оның шығу түркіні қандай болғанымен әуелден еркін, ер жүрек адамдар деген мағынаны білдіреді.

45. Қазақ хандығының құрылуы.

Қазақ хандығының құрылу қарсаңында қазақ рулары Сібірден Сырдарияға, Ертістен Жайық жағасына дейінгі ұлан байтақ жерді иеленді. Қазақ халқы мемл-тігінің қалыптасу тарихы Алтын Ордалық мемл-те орныққан ұлыстық жүйінің тарихымен тікелей байланысты.

Қазақ хандығы туралы сенімді деректер аз емес. 15ғ-ң орт-нан бастап, 17ғ-ға дейін қазақ хандығы бірде берік, бірде босаң тұрақтылық дәрежесімен ерекшеленетін шын мәніндегі бірыңғай саяси жүйе тұрғысында тіршілік етті. Заид ад Дин «Бадам әл-вакан» деген шығармасында Қаз-н терминімен жетісудің оңт-бат-ғы Шу мен Таластағы жерлерді, яғни Жәнібек пен Керей хандардың қоластында болған қазақтар қоныстанған аймақтарды айтады. Әбілхайыр ханның сыртына кетуші рулар мен тайпалар Жәнібекпен Керей басқарды. Бұл жөніндегі хабар 1-рет М.Х.Дулатидің «Тарихи Рашиди» кітабынан көрінеді, Махмуд пен Вали, Жәнібек пен Керей Әбілхайыр ханға бағынудан бас тартты және өздерінің бас тартуларын Шыңғыс хан әулетінің далаға билік жүргізуге мұрагерлік дәстүрі мен ол Ақ Орда хандары ретінде өздеріне Шығыс Дешті-Қыпшақта билік дасау құқығын қамтамасыз ететіндігі мен дәлелдеді деп көрсетеді. Дулати қазақ хандығының құрылған уақытын Хижраның 870ж (1465-1466жж) жатқызады. Әбілхайыр дүние салысымен қазақ хандары бірден даладағы билікті өз қолдарына алу жолындағы күреске араласып кетті.

46,56 .Қазақ жүздері-қазақ халқының этногенездік құрылымының ерекше белгісі. Жаңадан қалыптасқан қазақ халқы Қазақстан жеріне түгелдей қоныстанды. Қазақ халқы мекендеген бұл жерлерде 3 түрлі шаруашылық аймақ қалыптасты. Осыған байланысты сол өңірлерде мекендеген халықтар 3 жүзге бөлінді. 1) Ұлы жүзМекендеген өңірлері: Оңт. Қазақстан, Жетісу (Іле,Шу,Талас өзендерінің бойы)

Тайпалар: Дулат, Албан,Үйсін, Қаңлы,Жалайыр, Суан,Шапырашты, Сіргелі, Ұлы жүзді Ақарыс деп те атайды.2) Орта жүзМекендеген өңірлері: Орталық және Шығыс Қазақстан. (Ертіс, Есіл, Нұра, Тобыл, Сарысу өзендерінің бойы ) Тайпалар: Арғын, Найман,Керей,Уақ, Қыпшақ, Қоңырат Орта жүзді Бекарыс деп те атайды.3) Кіші жүзМекендеген өңірлері: Сырдарияның төменгі ағысы (Орал, Ырғыз, Торғай, Еділ өзендерінің бойы) Тайпалар: ТАБЫН, Адай, Шөмекей, Жағабайлы, Алшын, Шекті, Төртқара, Тама, Серкеш,Кіші жүзді Кейде Жанарыс деп те атайды.

47. 16ғ-ғы Қазақ хандығы.

Қазақ хандарының негізін салушылардың бірі Жәнібек ханның ұлы Қасым 1445ж шамасында туған. Қазақ хандығы өзінің ең жоғарғы қуаттылығына 16ғ-ң 1-ширегінде, әсіресе, Қасым ханның тұсында жетті. Іс жүзінде ол елді Мұрындық кезінде-ақ басқара бастады. Оның басқаруынан бастап, билік жүргізу Жәнібек ұрпақтарының қолына көшті. Мұрындық пен Қасымның өзара қарсыласуының кезінде-ақ Мұхаммед Шайбани қазақ жеріне бірнеше жорық жасады. 1510ж Мұхаммед Шайбани Сығанаққа келді, бірақ Қасым әскерінен быт-шыты шыққан жеңіліске ұшырады. Талқандалған, әрі тарыдай шашылған өзбектердің тірі қалғаны Самарқанға қашты. Сол жылдың соңында Мұхаммед Шайбани Мерв түбіндегі Хораанда Иран шахымен шайқаста қаза тапты. Қасым ханның тұсында қазақ мемл-ті туралы батыс елдеріндегілер де білді. Қазақ халқының саны 1 млн-ға жетті. Қазақ хандығы Москваға елші жіберіп, өзара байланыс бастады. Қазақ хандығының терр-сы бат-да Жайыққа, солт-де Қарқаралыға дейін, солт.шығ-да Балқаш, шығысында Жетісу аймағын, оңт-де Сырдарияның төменгі ағысына дейінгі аймағын иемденді. Қасым қайтыс болғаннан кейін, 20-жылдары Жошы әулеті сұлтандарының өзара талас-тартыстары қазақ хандығын уақытша әлсіретіп тастады. Қасым ханнан кейінгі мемл-ң әлсіреуіне тойтарыс беріп, оны бұрынғы қалпына келтіру бағытында үлкен табыстарға жеткен көрнекті қазақ ханы Ақназар болды. Ол ойраттарға және моғол ханы Әбдірашидке қарсы күресті. Сүйтіп, шығ-ғы және Жетісудің оңт-гі қазақ жерлерін басып алушылықтан уақытша болса да, сақтап қалды. Сібір ханы Көшімнің жауластық әрекеттеріне төтеп беру үшін Ақназар өзбек ханы Абдоллахпен одақтастық қарым-қатынас орнатты. Ақназар өзінің әкесі Қасымнаң тұсындағы қазақ хандығының көлемді аумағын құраған жерлерге деген қазақтардың құқын қайта қалпына келтіруге тырысып бақты.