2.2 Компаниялардың ақша ағымдарының қазіргі жағдайындағы қалыптасуы мен басқаруы

Өзгермелі экономикалық жағдайда бәсекеге қабілеттілікті құру және оны ұстап тұру үшін соңғы жылдары тұтынушыларға бағытталған бизнес концепциясы қарқынды дамуда.

Жалпы алғанда қазіргі кезеңдегі фирмалардың бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ету әдістеріне қатысты төмендегідей негізгі қорытындылар жасауға болады:

• фирманы рационалды « жабық » иерархиялы жүйе ретінде ал бәсекелестік мақсаттар мен міндеттерде ұзақ уақыт бойы басқада шарттар секілді өзгеріссіз қалады және бекітіледі деп санайтын дәстүрлі пікір өз қуатын жоғалтуда;

• қазіргі менеджментд философиясы жүйелі және жағдаяттық әдістерге негізделген

Компанияның ақша ағымдары ашық жүйе ретінде қарастырылады.

Компанияның жетістікке жетуі оның дер кезіндегі сыртқы әлеуметтік – экономикалық ортаға жылдам бейімделуінде. Компанияның ақша ағымдарының назарынан тыс қалдырмауы тиіс сыртқы жағжайларға: күшейген жаһандануы ушыққан бәсекелестікті, шикізаттар мен материалдар бағасының жоғарылығын, бұйымның өмірлік кезеңдетінің қысқаруын жатқызуға болады.

Осы мүмкіндіктерді қаншалықты іске асыра алуды білу және олардың қоршаған ортаға қаншалықты қажет болатынын түсіну – бүгінгі күннің басты талабы. Жетістікті компаниялардың ақша ағымдары сыртқы қоршамға бейімделіп қана қоймай, мүмкіндіктері жоғары дәрежеде сәйкес келетіндей өзінің айналасында осындай орта қалыптастыру үшін белсенді әрекет етеді.

Ешқандайда компанияның ақша ағымдары нарықта тауарларының барлық коммерциялық қасиеттері мен жылжыту құралдары бойынша бәсекелестерінен асып түсе алмайды. Олардың ішінен артықшылық беретіндерін талдау және нарық жағжайының даму тенденциясына көбірек сәйкес келетін және кәсіпорын қызметінің күшті жақтарын ең жақсы жолмен қолдана алатын стратегияны жасау қажет. Казіргі күні экономикалық ғылымда қойылған мақсаттарға сәйкес стратегиялардың екі түрін: портфельдік және бәсекелестік деп бөледі.

Портфельді стратегия компанияның жалпы іс - әрекетін және жекелеген қызмет аумақтарындағы бәсекелестік артықшылықтарын анықтап, және сол алынған бәсекелік артықшылықтарды ары қарай бәсекелік стратегиялар шегінде кешенді қолдануды қамтамасыз етеді. Компания шетелдік өндірушілердің болат құю қондырғыларын техникалық жетілдірулеріне және қысқа мерзімді шетелдік бәсекелестердің жаңа технологиялар күшімен төмен баға орнатуына мән бермеуінің нәтижесінде банкроттыққа ұшырады [13.].

• компания қызметінің түрлі аумақтарының арасында туындайтын синергизм;

• әрекет түрлерінің стратегиялық икемділігі.

Мысал ретінде диверсификацияны алуға болады. Әдетте глобальді компаниялар өз сату көлемдері мен пайдаларындағы өзгерістерді бақылап отырады. Осы мақсатта шетелдік нарықтарды іздей бастайды. Осылайша құлдыраушы бір елде сату көлемі азайғанда экономикалық өрлеп жатқан басқа бір елде сату көлемі көтеріледі.

Жалпы алғанда портфельдік стратегияларының негізгі мақсаттары инвестиция салуды қажет ететін бөлімшелерді таңдау.

Компанияның ақша ағымын алатын болсақ тауар портфеліндегі тауарлардың қайсысына қаржы керек немесе инвестициялауды тоқтату керектігін және компанияның жалпы стратегиялық бағытын анықтау.

Портфельдік стратегияларға қосымша бәсекелік стратегиялар компанияның әр қызмет бөліміне не істеу қажет екенін анықтайды. Бәсекелік стратигияны ауық – ауык стратегиялық шешімдермен қаптап отыру қажет стержень ретінде қарастыруға болады. Мұндай шешімдерге:

• саладағы бәсекелестікті таңдау;

• мақсаттарды анықтау;

• бәсекелестік стратегияларды жасау және іске асыру;

• бәсекелестік артықшылықты ұстап тұруды жатқызуға болады.

Жоғарыда аталған компанияның әрекеттері өзара байланысты және бір – бірін толықтырады. Мысалы әр бір стратегиялық шешім сала туралы ақпаратты қажет етеді. Бәсекелестік стратегияны жасау және іске асыру компанияның ақша ағымдарының нақты алға қойған мақсатынсыз жүзеге асыру қиын. Нарықтағы жайғасымды ұстап тұру сол стратегияларының дер кезінде дұрыс іске асыруына байланысты. Бәсекелестіктің сипаты мен деңгейін анықтау үшін автор компанияның бәсекелестіктік стратегияларын жоспарлауға қатысты бәсекелестіктің бес күші моделін май өнімдерін өндіру саласында қарастырады. Модельге сәйкес бәсекелестік стратегияларды құру екі кезеңнен тұрады: компания әрекет ететін саланы талдау және сол саладағы бәсекестер жайғасымын анықтау. Бұлар:

1.жаңа бәсекелестер пайда болу қауіп – қатері;

2.алмастыру – тауарлар пайда болу қаупі;

3.жинақтаушы бұйымдар жеткізушілерінің саудаласу қабілеттілігі;

4.тұтынушылардың саудаласу қабілеттілігі;

5.қазір әрекет етуші бәсекелестердің өзара бақталасуы.

Салаға жаңа өндірістік қуат әкелетін және нарықтан өз үлесін алғысы келетін жаңа бәсекелес компаниялардың пайда болуы тауар ұсынысын көтереді де бағаға қысым көрсетеді. Бәсекелестің пайда болуы екі факторға байланысты: сұраныстың көбеюі және экономика заңдылығына сәйкес бағаның көтерілуі жаңа бәсекелестерді шақыру сигналы бола алады; нарыққа ену барьерлерінің деңгейі және сол нарықта жұмыс істеп жатқан компаниялардың жаңа бәсекелестерге реакциясы [14].

Нарыққа енуге кедергі келтіретін барьерлері:

• өндіріс масштабы: жаңа енген компанияның ақша ағымдары бірден көп көлемді өнім шығаруы керек, сәйкесінше үлкен шығындарды қажет етеді. Ал нарықта артық тауар көлемі пайда болып бұрыннан жұмыс істеп жатқан компанияларға қауіп – қатер туғызуы мүмкін;

• технология мен ноу – хауға қол жеткізе алмау;

• тәжірибе оқыту қисығының эффектісі. Өндіріс шығындарын азайту сол тауарларды өндіру тәжірибесіне байланысты;

• айтарлықтай мөлшерде капитал салымын қажет етеді;

• өткізу арналарын білмеу;

• бақылаушы органдар іс – қимылдары;

• тарифтік және тарифтік емес шектеулер болуы мүмкін.

Қол жетерлік және бәсекеге қабілетті тауар – субституттарының

болуы өнеркәсіптік компаниялардың ақша ағымдарының

тұтынушыларды сол ұқсас тауарларға кетіп қалмауы үшін ұстап тұрарлық жаңа бағалық ынталандырушылық жылжыту шараларын ұйымдастыруды талап етеді. Бірақ жаңа баға төмендетуі сәйкесінше пайда деңгейін төмендетуге ал ынталандыру немесе жылжыту шараларына қосымша шығын қажет етеді. Ол өз кезегінде бағаны жоғарлатуға әкеледі. Яғни екі жақты әсер береді. Ол мәселені шешу үшін өндіріс шығындарын азайтудың жолдарын іздестіру қажет.

Алмастырушы тауарлардың пайда болуы тұтынушыларға олардың бағасын ғана емес сонымен қатар сапалық қасиеттерін салыстыруға итермелейді. Алмастырушы тауарлар бағасының төмен болған сайын, тұтынушы шығаратын шығыны азаяды, яғни алмастырушы – тауар тарапынан бәсекелестікке әсері күшейеді.

Тауар – алмастырушылардың бәсекелестік күштерінің көрсеткіштері: олардың сату көлемінің өсу қарқыны оларды нарықта жылжыту жолдары пайда деңгейлері.

Сары май өнімнің субституты ретінде өсімдікті – сүтті майларды қарастыра аламыз. Яғни бұл жерде айталық «Доброе» тауар маркасы «МаслоДел» компаниясының басқа тауары «Жайлау» жеңілдетілген

сары майымен басқа компаниясы сары майлармен бәсекелесе алса сонымен қатар «Вита» ЖШС – нің «Масло к чаю» тауар маркасымен бәсекелестікке түседі.

Бәсекелестік саясаттың мақсатын құра отырып компания келесілерді анықтауы тиіс:

• шығуы мүмкін нарық масштабы;

• нарықты өңдеу мөлшері;

• стратегияның алғашқы мақсаты;

«ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» АҚ ( бұдан әрі –

Компания) ақша ағымдарының тігінен ықпалдастырылған құрылым, мемлекеттің 100 % үлесі бар мұнай – газ холдингі – Басқарушы компиния болып табылады.

Компанияның мақсатты құрылымы қызметтің негізгі бағыттарына: мұнай өңдеуге және өндіруге, мұнай мен газ тасымалдауға, маркетинг пен өткізуге шоғырландырылған.

Компания Қазақстанда және шетелдерде жұмыс істейтін 130 еншілес, бірлесіп бақыланатын, басқа да тәуелді ұйымдарға қатысады немесе акционер болып табылады.

2004 жылы Қазақстан Республикасы бойынша мұнай мен газ конденсатын өндіру 59 млн. тоннадан асты.

2004 жылы Компанияның ақша ағымдарының еншілес ұйымы «Барлау және өндіру» 8,9 млн. тонна мұнай газ конденсатын өндірді, бұл 2003 жылдың деңгейінен 13 % - ға асып түсті. Жоспарға қосымша 584 мың тонна мұнай алынды. 2005 жылы мұнай мен газ конденсатын өндіру 9,3 млн. тонна көлемінде бағаланады, бұл 2004 жылдың деңгейінен 404 тоннаға артық.

Компания ақша ағымдарының екі негізгі бағытта мұнай сатады:

экспорт және ішкі рынок. 2004 жылы мұнайды экспортқа шығару шамамен 6,7 млн. тоннаны, ішкі рыноққа шығару 2,1 млн. тоннаны құрады. 2003 жылмен салыстырғанда, мұнайды экспортқа шығару 779 мың тоннаға өсті. 2005 жылы экспортқа шығару шамамен 7,1 млн. тоннаны, ішкі рынокқа – 2,1 млн. тоннаны құрайды.

Компанияның еншілес ұйымы «Атырау МӨЗ» АҚ (бұдан әрі «АМӨЗ» АҚ) 2004 жылы 2,9 млн. тонна мұнай өңдеді. 2004

жылы 2419,6 мың тонна мұнай өнімдері, оның ішінде

392,3мың тонна автобензин, 842,5 мың тонна дизель отыны,

938,7 мың тонна тауарлық мазут, 219,9 мың тонна пеш отыны, 20,7 мың тонна ТС – 1 отыны, 5,5 мың тонна сұйытылған газ шығарылды.

2003 жылы «АМӨЗ» АҚ – тағы өңдеу көлемі 2,9 млн. тонна, оның ішінде Компания ресурстарынан 2,1 млн. тонна деңгейінде күтіледі.

Мұнай өнімдерін сатуды Компанияның еншілес ұйымы – «КазМұнайГаз Сауда үйі» АҚ» жүзеге асырады.

Компания «АМӨЗ» АҚ – ты қайта жаңарту жобасы жөніндегі зауыттың қолданыстағы қуаттарын жаңғырту мен жаңартуға бағытталған жұмыстарды жалғастырады. Магистралдық құбырлар бойынша («ҚазТрансОйл» АҚ) мұнай тасымалдаудың жалпы көлемі 38,4 млн. тоннаны құрады, бұл жоспарланған көлемнен (35,5 млн. тонна ) 8 % - ға артық және 2003 жылмен салыстырғанда (34,2 млн. тонна) 12 % - ға артық. Тасымалдау көлемінің өсуі бірқатар мұнай өндіруші компаниялардың магистральдық мұнай құбырлары жүйесіне мұнай беру көлемінің ұлғаюымен негізделген.

2005 жылы мұнай тасымалдау көлемі 36,6 млн. тонна

көлемінде болады деп күтілуде, 2004 жылдың деңгейімен

салыстырғанда кему 1,8 млн.тоннаны құрайды.

2004 жылы магистральдық газ құбырларымен («Интергаз Орталық Азия» АҚ) газ тасымалдаудың жалпы көлемі жоспардағы 113,7 млрд. м3 орнына 121,6 млрд. м3 – ні құрады, жоспарға қарағанда өсу 107 % - ды құрады, бұл 2003 жылдың деңгейінен 10,6 % - ға (120,1 млрд. текше м.) жоғары.

Бұл ретте 2004 жылы ішкі тасымалдау 5,1 млрд. текше м., халықаралық транзит – 109,5 млрд. текше м., экспортқа газ тасымалдау – 6,97 млрд. текше м. Құрады.

2004 жылы тасымалдау көлемінің ұлғаюы ОАО

магистральдық газ құбырымен өзбек газын тасымалдау көлеиінің ұлғаюымен белгіленеді.

2005. жылы ресей және өзбек газының халықаралық транзиті

көлемінің азаюына байланысты көліктік қызметтер көлемінің 4,8 млрд. текше м.- ге (116,7 млрд. текше м.) азаюы күтілуде.

Таратушы газ құбырлары бойынша тасымалданатын газдың

Қазақстан бойынша сатылатын газ көлеміндегі үлесі («КазТрансГаз» АҚ Өңірлік газ тарату желілері үлесін көрсетті) 60 % - ды құрайды

2003. жылы негізгі капиталға инвестициялардың барлығы 107

млрд. теңге сомасына бағаланып отыр, оның ішінде

меншікті қаражат есебінен – 77,7 млрд. теңге, қарыз қаоажаты есебінен – 27,9 млрд. теңге, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен – Амангелді кен орнын игеру жобасына жіберілген 4 млрд. теңге, оның ішінде бұрынғы шығындарды өтнуге 3 млрд. теңге.

2004 жылы негізгі капиталға инвестициялардың барлығы 105,6 млрд. теңгені, оның ішінде өндіріске – 59,2 млрд. теңгені немесе капитал салымдарының жалпы көлнмінің 78,4 % -ын құрады. 2002 жылғы капитал салымдарының сомасы 2001 жылдың осындай көрсеткішінен 20,4 млрд. теңгеге жоғары.

2005 жылы Компанияның ақша ағымының негізгі капиталына инвестициялардың барлығы 142,9 млрд. теңге сомасына бағаланып отыр, оның ішінде меншікті қаражат есебінен – 107,4 млрд . тенге, қарыз қаражаты есебінен – 35,5 млрд .теңге.

2004 жылы өнімді сатудан түскен кіріс 476,9 млрд .теңгені құрады, бұл жоспардан 20 % -ға асып түсті және 2003 жылдың деңгейінен 20 % - ға жоғары.

Кірістердің өсуі мұнай өндірудің ұлғаюына, 2003 жылмен салыстырғанда мұнайдың экспорттық бағасының өсуіне, мұнайдың жүк айналымының ұлғаюына, мұнай процессингінен және мұнай өнімдерін сатудан түсетін кірістердің, мұнайды сатудан түсетін кірістердің ұлғаюына байланысты [15].

ҚОРЫТЫНДЫ

Курстық жұмысты қорыта келе ақша ағымы қаржылық

жыл ішінде банктің табатын және төлейтін ақшалай қаражаттар сомаларының арасындағы айырмасын айтамыз.

Ақшалай ағымның бағалану көрінісі ең қолайлы және тиімді анализдік инвестициялық проектте жүреді. Көптеген ақшалай ағымдары 2 элементтен тұрады: қажетті инвестиция, ақша ағымдарының шыққан шығындармен байланысты. Алдыңғы болжанған болжаммен бағаның көбінесе басқа мамандықпен сонымен қатар маркетингпен бухгалтерлер, кәсіпкерлер мен шығарушылар. Ең басты қаржылық процесте көрсетіледі:

1.Координациялық және басқадай мамандығы бойынша;

2.Экономикалық көріністермен көрсетілген көріністермен, дайындалған дайындықпен;

3.Қарсыластық тенденциялық бағалау формасы.

Ақшалай ағымдар және бухгалтерлік есеп.Басқада қате көздерге байланысты бұл бухгалтерлік есепті әр түрлі біріктірулер және кірістер, ал олар көбінесе бір келісімде болмайды, қорытындыға келу үшін ақша ағымы қажет.

Мысалы: бухгалтер өзіндік кірістерді, олар ақша жұйесінде жүреді, олар ақша ағымдарына байланысты емес жартылай айналыстағы ағымдар кредит арқылы жасалады.

Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.

Ақша ағымымен қатар инвестициялық жобаларды қорланған ақша ағымы пайдаланылады оны сипаттайды:

• қорланған түсім;

• қорланған жұмсалу және қорланған сальдо.

Олар есепті кезеңінің әр қадамына берілген және барлық өткен

қадамдарға сәйкес ақша ағымдарының қосындысы болып табылады.

Есепті кезең қадамдарға уақыттың бөліктеріне бөлінеді. Сол уақыт ішінде қаржы көрсеткіштерді бағалау үшін пайдаланылатын деректер жиналады.

«КазМұнайГаз» Ұлттық компаниясы» АҚ ақша ағымдарының тігінен ықпалдастырылған құрылым, мемлекеттің 100 % үлесі бар мұнай – газ холдингі – Басқарушы компания болып табылады.

Компанияның ақша ағымдары Қазақстан Республикасы Президентінің «Ел экономикасын мұнай – газ секторындағы мемлекеттің мүдделерін одан әрі қаитамасыз ету жөніндегі шаралар туралы» 2002 жылғы 20 ақпандағы № 811 Жарлығына сәйкес құрылған.

Компанияның мақсатты құрылымы қызметтің негізгі бағыттарына: мұнай өңдеуге және өндіруге, мұнай мен газ тасымалдауға, маркетинг пен өткізуге шоғырландырылған.

Компания Қазақстанда және шетелдерде жұмыс істейтін 130 еншілес, бірлесіп бақыланатын, басқа да тәуелді ұйымдарға қатысады немесе акционер болып табылады.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1.Әлжанова Н.Ш.Инвестициялық жобалау:Оқу құралы.-Алматы:қазақ университеті,2006.160б.

2.Мақыш С.Б.Банк ісі.Оқулық .-Алматы:ИздатМаркет,2007.471б.

3.Мақыш С.Б.Ақша айналысы және несие.Оқу құралы.-Алматы:ИздатМаркет,2004.248б.

4.Е.С.Стояновой Финансовый менеджмент 1998.33-41бб.48-56бб.

5.Л.Е.Басовский Финансовый менеджмент 1996.79-85бб.

6.Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі.Алматы,2005ж. 56-57бб.

7. Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев Қаржы Алматы: 2005. 471-482 бб.

8.К.Ж.Оразалин, М.М.Жантасов Орысша қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі Алматы:2004.73б.

9.Б.А.Жүнісов Жалпы экономикалық теория Алматы:2002.60б.

10.С.С.Сахариев,А.С.Сахариев Әлем экономикасы Астана:2005.6б.

11.Қ.С.Сәкібаева. Коммерциялық бәсекелестік стратегияларын құру негіздемесі //Қаз ҰУ хабаршысы № 4.2006.87-91бб.

12.Ғ.С.Сейткасымов Ақша,несие,банк Алматы:2001.36-41бб.

13.А.Н.Дәуренбекова Қазақстан өнеркәсібінің индустриалдық деңгейін көтерудің экономикалық механизмі. Алматы 2005. 54-64бб.

14.C:Т.Мыржақов Компанияның инвестицияның Қазақстандағы жағдайы

// Атамекен № 7. 2006.426.

15.М.А Мустафин ҚР-ғы компанияның инвестициялық даму сатылыры // Атамекен №8 2008. 87-91бб.

32