7.3. Білім алудың гуманизациясы мен гуманитаризациясы

Оқушының гуманистік тұлғасын қалыптастыруда маңызды ролде білім алудың гуманизация және гумантаризациясы бейімделген. Білім алудың гуманизациясы білім адамның қоғамдық өмірге әрекетті қатысуы, тұлғаның ерікті және жан-жақты жетілуін қамтамасыз ету керектігін қарастырады. Білім алу гуманизациясы білім алу тәсілдері мен формаларындағы, бұл процестің ағымының барлық жиынтығы шарттарындағы сәйкес өзгертулердің өткізілуін талап етеді. «Білім алу гуманизация есептерін шеше келе, педагог оқушыны тәрбиелік күшейту қосымшасына арналған объекті емес, өзімен бірге қызметтестікке түсуге қабілеті бар субъект деп қарауы керек. Бұл ретте оқу процесінің мақсатының негізі тіпті тек маңызды роль дейтіндей білімнің, үйренудің және икемділіктің жетістігі емес, бұл жетілудің әдісі бола алатын оқушының тұлғалық жетілуінің сезілуі»(А. В. Петровский).

Білім алу гуманизациясы оның мақсатының адамға, оның тұлғалық жетілуіне, әлемдік мәдениеттің байлығын қарым-қатынаспен, меңгерудің белсенді формаларымен байланысты бағдарлау ұйғарылады. Білім алу гуманизациясы оқушының сәтті өзін-өзі анықтауын, оның әлеуметті мүмкіндіктерінің толықтай ашылуын ынталандырады. Ол тұлғаның гармонды жетілу факторын ұсынады. Гуманизация субъектілердің, ұйымдардың және оқу жүйелерінің оқушының тұлға ретінде дамуына арналған ең жайлы шарттарын жасаудағы әрекетінің барлық жақтарының адам қатарына қосылуын көрсетеді. Білім алу гуманизациясындағы басты рөлді педагог және білім жүйесіндегі өздері де шынайы гуманисті тұлға болуы керек барлық детальдары да ойнау бейімделген.

Білім алудың гуманитаризациясы білім мазмұнындағы жалпы мәдениетті компоненттердің приоритетті жетілуіне бағытталған өлшем жүйесін ұсынады. Берілген өлшем жүйе жалпы адамзаттық мәдениетті мұра негізін қалаушы тұлғаның қалыптасуының негізі(базасы) болуы керек. Білім алу гуманитаризациясы бәрінен бұрын оқу мекемелеріндегі білім программаларын оқушыларға тарихты және қазіргі заманды, сонымен қатар әлемдік және отандық мәдени мұраларды терең ұғынуын қамтамасыз ететіндей қайта қарауын қарастырады. Білім алу гуманитаризациясында үлкен рөлді өзі гуманистік тұлға болып табылатын педагог ойнауға бейімделген.

Гуманистік тұлға қалыптасуының көзқарасымен қарасақ, білім алудың гуманитаризация мен гуманизациясы үзіліссіз өзара байланыста болып табылады. Гуманизация тек қашан білімнің гуманитаризациясымен ілестіріледі, сол уақытта ғана нәтижелі болады. Әділетті және кері: білім алу гуманитаризациясы оқушының тұлғалық дамуында көрнекті нәтижеге әкелмейді, егер бір уақытта білім гуманизация идеясы жүзеге асырылмаса.

Олай болса, гуманизация да, гуманитаризация да гуманистік тұлғаның қалыптасуына бағытталған тәрбиелеу ізгілігін қамтамасыз ететін құралы бола алады.

8. Гуманистикалық тәрбие

8.1. Гуманистикалық тәрбиелеу мәселесі

8.2. Тұлғаның гуманистикалық тәрбиеде жетілуі

8.3. Гуманды-тұлғалық педагогика

Басты түсініктер: гуманизм, гуманисті қатынастар, құнды қатынастар, гумманистикалық тәрбие, гуманды-тұлғалық педагогика

8.1. Гуманистiк тәрбиенiң міндеті.

Анықтау бойымен, адамдардың арасындағы адамгершiлiкпен қатынастар - бұл басқа тұлғаға құрмет негiзделген адамгершiлiк қатынастар деп аталады. Егер тәрбиелiк процесс қатысушылардың арасындағы адамгершiлiкпен қатынастар орнатылса, онда адамгершілік тәрбиеде айту орнықты қалыптасады.

Гуманистiк тәрбие адамгершiлiкпен қатынастардың негiзi,ол гуманистiк тәрбиеге тұлғаның гармониялық және жан-жақты дамуы өз мақсаты болып талап етіледі авторы (В.А.Сластенин). Ол қалай болғанын, қалай басқаратынын, қалай артынан ергізетіндігі туралы емес,ол қалайда басқарылатыны біліп ол әрқашан,ойлау арқылы басқаратын болған бұл адам. Бұл тәрбие тұлғаның гуманитарлық мәдениетiн қалыптастырылып, мұндай iскерлiк, динамикалылық, мәдениеттiлiк, зиялылық, бiлiмдарлық, зияткерлiк жетiлгендiктi, ойлаудың планетарлылығы, кәсiби құзырлылық және т.б. адамның ерекшелiктерiн үдетуге шақырған туралы айтуға болады.

Гуманистiк тәрбие төменде айтылға міндеттерді шешедi. 1. Әлемдегі өмiрдiң мағынасының түсiнуiндегі өз қайталанбайтындығын және құндылықтың өз орынын түсiнудегі тұлғаның бағыты. 2. Әр тұлғаның дене-күш дамудының келешектегі және рухани нышандарын, қабiлеттiлiктің анықтауында қарайласудың шығармашылық шамасын білдіреді. 3. Кез келген адамға қатынасты қалыптастырудағы бұл өмiрдiң өмiр сүрудің және сақталуына жинағы адам баласының ұлы құндылығы, ол жауапкершiлiктi ұғынуды қалыптастыру. 4. Әлемдiк және ұлттық мәдениеттiң байлығы бұзылатын мәдениеттің байлықтардының жүйесiне тұлғаның қосуылуы. 5. Жалпы адамдық рухани мақсаты ол ұқыпты қатынасты қалыптастыруы және мәдени байлықтарға көз қарасы. 6. Түсiнiстік, қайырымдылық, қайрымдылықтың жалпы адамдық нормалары және гуманистiк моральдың басқа нормаларының ашылуы. 7. Зиялылықтың таратуы бұл мағыналы жеке сапа және зияткерлiк - бар болмысымен бас бостандығының дамуы. 8. Адекватты өздiгiнен баға беру және мiнез-құлықтың өздiгiнен реттелуi және белсендiлiктi қабiлеттiлiктiң дамуына баға беру. 9. Ұлтаралық татулықтың күшейтуiн өз елi, бейiлдiлiктiң заңдарына отаншылдық, құрметтi қалыптастыру. 10. Еңбек сүйгiштiктiң тәрбиесi және еңбекке қатынастың қалыптастыруы бұл әлеуметтiк және жеке мағыналы қажеттiлiк. 11. Бейбіт өмiр сүруге iшкi шаруаларды даму, меншiктi денсаулыққа және оның сақтауына және күшейтуге ұқыпты қатынасқа қоюларын қалыптастыру.

8.2. Гуманистiк тәрбиеде тұлғаның дамуы.

Тұлғаның дамуында үлкен рөл материалдық және рухани әлемге бағалау қатынастарының саласында адам өз ұлтын және бiлiмін арттырады. Адамның бағалау пiкiрлерiнiң базасында таралуға және қолдану құндылықтары және жаңа құндылықтардың жасауы танылады.Құндылық осы адам үшiн тiршiлiкте маңызды мәнге ие болған материалдық және рухани әлемнiң объектiлерi сияқты бағалай білу керек. Құндылықтардың әлемiмен стратегиялық маңызды өмiрлiк мақсаттар және дүние тану бағдарлардың сапасында танылатын құндылық санада шағылысу өзiмен көрiнетiн адамдарды адамның құндылық бағыттары сол тығыз байланған.ын белгiлi келедi. Құндылық бағыттары барлық тұлғаны, сезiмнiң құрылымы, қызығушылықтары және қажеттiлiктердi салаға тиісті. Тұлғаның шынайы өз дегенiн iске асыруы тек қана оныңның құндылық бағыттарының базасында өткiзе алады.Гуманистiк тәрбие шеңберлерiндегi мұндай қазiргi адамгершiлiкпен адамды рухани әлемдi анықтаған құндылық бағыттар қалыптасады. Құндылық бағыттар - бұл талаптарымен сәйкескенде адамгершiлiкпен адамның әрекет жасаған тұлғаның бар болмысымен мұрат мақсаттары.Ол бар болмысымен маұрат мақсаттарға «гуманистiк құндылықтарды, қоғамның дамуының тиiстi қажеттiлiктерiн және дамитын тұлғаның қажеттiлiктерiне жиынтықты бейнелеп көрсететіндігі. Оларды гуманистiк дүние танудың әлеуметтiк функцияларын бiлдiретiндiгінен қойылтылғаннан, оларда тұлға және қоғамның жетекшi қызығушылықтарын органикалық бiрлiктi көрсетедi. (В.А.Сластенин )

Тарихи құбылмалы, ол бар болмысымен мақсаттары мен мұраттарды, тарихи дәуiрлер араластыра,адам баласының гуманистiк дәстүрлерiнiң мирасқорлығы жүзеге асыра үдетiп жетiлдiредi.Гуманистiк тәрбие орналастырылған мақсатты бекiту және игерудi құрал-жабдық мұраттарды тұлғаның санасы жетiлдiрiлгенде жаңа ойлар шығып тұрады. Бар ынтасымен тұлғаның құндылық қатынасының әсер етуi бағалау белгiсi болып табылады.

Тұлғаның құндылық қатынасы қоғамның алдында өз борышын және жауапкершiлiктiң тұлғасымен ұғынуда негiзделедi,ерiктi шешiм қабылдауда ол қоғам немесе басқа адамды пайдаға меншiктi қызығушылықтармен ықтиярымен байқалады, орнына ештеңе талап етпейді. Құндылық қатынастар әрекеттердің және амалдарын көрсетедi, ол адамның мiнез-құлығындаболады.Бұл ретте тұлға және әлеуметтiк ортаның өзара байланысын жүзеге асырады; нақты шаралар, талаптар және (қажеттiлiктер,себептер,құндылық бағыттармен және т.б.) негiзгi жеке жоғары бағалаулары бар мақсаттардың өзара байланысы. Құндылық қатынастарда бiрлiк әлеуметтiк мағыналы белсендiлiктi және өз дегенiн iске асыруға тұлғаның бағытталғандығын анықтаған жеке және нақты ұқсатқан. Құндылық қатынастар адамгершiлiкпен тұлғаға тұлғаның өзгертуiне мүмкiндiк туғызады.

Құндылықты бағдарлаулар – бұл гуманисті адам әрекет ететін талаптармен сәйкес тұлғаның өнегелі идеалдары. Өнегелі идеалдар «қоғамның даму қажеттіліктері мен дамып келе жатқан тұлға қажеттіліктеріне сәйкес гуманистік құндылықтардың жиынтығын көрсетеді. Оларда гуманистік дүниетанымның әлеуметтік функцияларын жұмылдыра көрсететіндіктен, тұлға мен қоғам жүргізген қызығушылықтарының органикалық бірлігі пайда болады» (В. А. Сластенин).

Өнегелі идеалдар тарихи айнымалы, олар тарихи дәуірлерді байланыстыра, адамзаттың гуманисті салттарының ауыспалылығын жүзеге асыра отырып дамиды және жетіледі. Гуманистік тәрбие орнатылған идеалдарды бекіту және тұлға санасындағы жаңа, жетілген идеалдарды меңгеру әдісі ретінде. Өнегелі идеалдар тұлғаның құндылықты қатынастарының пайда болу бағасының критерийі болып табылады.

Тұлғаның құндылықты қатынастары тұлғаның қоғам алдындағы өз борышы мен жауапкершілігін сезінуде негізденеді; олар өз қызығушылығымен қоғам пайдасы үшін немесе басқа адам пайдасы үшін, орнына ештеңе сұрамастан ерікті түрде шешім қабылдауында деп көрсетіледі. Құндылықты қатынастар адамның әрекеттері мен ісінде, жүріс-тұрысында көрінеді. Бұл қатынастар тұлға мен әлеуметтік орта арасындағы өзара байланысты орындайды; негізгі субъективті ұнамдармен (қажеттілік, дәлел, құндылықты бағдарлау және т.б.) мақсаттардың өзара байланысын жүзеге асырады. Құндылықты қатынастарда тұлғаның әлеуметті маңызды қызметке не өзіндік іске асыруларға бағытын анықтайтын субъективті және объективті бірлік іске асырылған. Құндылықты қатынастар тұлғаның гуманисті тұлғаға айналуына септігін тигізеді.