- •Агульнаадукацыйная сфера
- •Мова і соцыум Паняцце мовы. Гіпотэзы паходжання мовы. Сацыяльная прырода мовы
- •Мова і мысленне
- •Мова і маўленне. Тыпы маўлення
- •Тыпы маўлення (тэкстаў)
- •Функцыі мовы ў грамадстве
- •Мова і іншыя сродкі камунікацыі
- •Мова як знакавая сістэма
- •Структура мовы і навукі пра яе
- •Гісторыя і сучасны стан
- •Мовы беларускага народа
- •Нацыянальная мова як крыніца
- •Духоўнай і інтэлектуальнай культуры народа
- •Гістарычныя этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы
- •Індаеўрапейская моўная сям’я
- •Важнейшыя фанетычныя рысы беларускай мовы
- •Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму.
- •Моўная інтэрферэнцыя як вынік білінгвізму.
- •Віды інтэрферэнцыі (фанетычная, акцэнтная,
- •Лексічная, марфалагічная, сінтаксічная)
- •Фанетычная інтэрферэнцыя
- •Акцэнтная інтэрферэнцыя
- •Лексічная інтэрферэнцыя
- •Марфалагічная інтэрферэнцыя
- •Сінтаксічная інтэрферэнцыя
- •Навучальна-прафесійная сфера
- •Лексікалогія і лексікаграфія Лексікалогія і прадмет яе вывучэння. Лексічнае значэнне слова
- •Лексіка паводле значэння. Асноўныя тыпы лексічных значэнняў слова
- •Мнагазначнасць слова
- •Амонімы і паронімы
- •Сінонімы
- •Антонімы
- •Лексіка паводле паходжання. Спрадвечна беларуская лексіка. Запазычаная лексіка
- •Спрадвечна беларуская лексіка
- •Прыклады слоў агульнаславянскага паходжання
- •Прыклады ўсходнеславянскіх слоў
- •Прыклады ўласнабеларускіх слоў
- •Запазычаная лексіка
- •Лексіка паводле актыўнасці ўжывання. Актыўная і пасіўная лексіка (устарэлыя і новыя словы)
- •Лексіка паводле сферы ўжывання. Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага ўжывання (спецыяльныя тэрміны і прафесіяналізмы, жаргонныя і дыялектныя словы)
- •Лексікаграфія. Асноўныя тыпы слоўнікаў
- •Асаблівасці навуковага стылю мовы Паняцце стылістыкі. Функцыянальныя стылі беларускай мовы
- •Мова навукі і яе асаблівасці
- •Лексічныя асаблівасці
- •Фразеалагічныя асаблівасці
- •Марфалагічныя асаблівасці
- •Сінтаксічныя асаблівасці
- •Беларуская навуковая тэрміналогія
- •Тэрмін, тэрміналогія, тэрмінасістэма.
- •Месца тэрміналогіі
- •Ў лексічнай сістэме беларускай мовы
- •Спецыфіка тэрмінаў
- •Лексіка-граматычная характарыстыка тэрмінаў
- •Сфера афіцыйна-справавых зносін
- •Мова афіцыйных папер
- •Уздзеянне рускай мовы на беларускую ў сферы справаводства
- •Тыпалогія і правілы афармлення справавой дакументацыі Тыпалогія афіцыйна-справавой дакументацыі
- •Узорныя формы стандартных дакументаў
- •Моўнае афармленне некаторых агульных дакументаў
- •Справавыя лісты: моўнае афармленне і рэдагаванне
- •Неафіцыйная карэспандэнцыя
- •Спіс выкарыстанай літаратуры
- •Змест Агульнаадукацыйная сфера
- •Навучальна-прафесійная сфера
- •Сфера афіцыйна-справавых зносін
- •Тэарэтычныя матэрыялы да курса "беларуская мова (прафесійная лексіка)"
- •246653, Г. Гомель, вул. Кірава, 34
Структура мовы і навукі пра яе
Знакі ў мове існуюць не ізалявана, а цесна звязаныя адзін з адным, ці, інакш, знаходзяцца ў сістэме.
Сістэмай называюць сукупнасць узаемазвязаных і ўзаемаабумоўленых элементаў, якія ўтвараюць адзінства. (Прыклады: сонечная сістэма, перыя-дычная сістэма хімічных элементаў Дзм. Мендзялеева). У сістэме кожны элемент залежыць ад іншых, і таму, калі змяняецца ці выпадае адзін эле-мент, гэта адбіваецца на іншых.
Напрыклад, на вуліцах гарадоў прынята трохкаляровая сістэма светлавых сігналаў: чырвоны – 'рух забаронены', зялёны – 'рух дазволены', жоўты – 'увага'. Для таго, каб чырвоны быў знакам (сігналам забароны руху), ён павінен быць супрацьпастаўлены іншым колерам. А цяпер уявіце, што светлафор сапсаваны, і ўвесь час гарыць толькі чырвонае святло. Віда-вочна, гэтае ўжо не азначае, што ехаць нельга. Выпадзенне знака з сістэмы змяняе значэнне іншых знакаў ці ўвогуле разбурае ўсю сістэму.
Падобныя адносіны і паміж знакамі ў мове. Аднак ад іншых знакавых сістэм мова адрозніваецца тым, што ў яе значна больш адзінак і сувязі паміж імі больш разнастайныя і складаныя. Чалавечая мова – гэта найперш мова слоў, а словы складаюцца з гукаў, марфем і аб'ядноўваюцца ў слова-злучэнні, сказы. Усё гэта – адзінкі (знакі) рознага тыпу, і яны своеасабліва арганізаваны ў сістэму.
Кожны тып моўных адзінак займае сваё месца, утвараючы ўзроўні: фанетычны (гукавы), марфемны, лексічны, граматычны.
Моўныя адзінкі розных узроўняў адрозніваюцца паводле складанасці.
Ніжэйшы ўзровень – фанетычны (грэч. phone – гук, phonetikos – гукавы), у яго складзе элементарныя адзінкі – гукі.
Гукі выступаюць будаўнічым матэрыялам для марфем (грэч. morphe – форма) – адзінак наступнага, марфемнага ўзроўню.
З марфем складаюцца словы – адзінкі лексічнага (грэч. lexis – слова) узроўню.
Словы спалучаюцца ў словазлучэнні, сказы, якія з'яўляюцца адзінкамі граматычнага, у прыватнасці сінтаксічнага (грэч. syntaksis – складанне) узроўню.
У адпаведнасці з узроўнямі моўнай сістэмы будуецца навука пра мову – мовазнаўства, ці лінгвістыка (лац. lingua – мова). Яна складаецца з наступных асноўных раздзелаў:
фанетыка і графіка – гэта навукі, якія вывучаюць гукавы і літарны склад мовы;
арфаграфія і арфаэпія – навукі, якія вывучаюць правілы напісання і вымаўлення слоў пэўнай мовы;
лексікалогія і фразеалогія – навукі пра словы і ўстойлівыя спалучэнні слоў, іх значэнне, паходжанне і ўжыванне;
марфеміка і словаўтварэнне – навукі аб марфемным складзе, спосабах і сродках утварэння слоў;
марфалогія – навука пра формы слова;
сінтаксіс – вучэнне аб правілах спалучэння слоў у словазлучэннях і сказах;
стылістыка – навука, якая вывучае спосабы ўжывання слоў, слова-злучэнняў, сказаў паводле іх адпаведнасці зместу і мэце выказвання.
За час свайго існавання лінгвістыка дасягнула вялікіх поспехаў у выву-чэнні мовы як сістэмы адзінак розных узроўняў. Але паколькі мова з'яўля-ецца асноўным сродкам камунікацыі ў грамадстве і непасрэдна звязана з мысленнем і свядомасцю чалавека, то лінгвістыка не абмяжоўва-ецца даследаваннем толькі ўласна мовы, як бы "самой у сабе", яе цікавіць і "мова ў чалавеку" ці "чалавек у мове". Дзеля вывучэння чалавека як носьбіта мовы лінгвістыка наладжвае цесныя сувязі з іншымі навукамі пра чалавека і чалавечае грамадства (псіхалогіяй, медыцынай, сацыялогіяй і інш.).
Тэма 2