- •Ежелгі Қазақстан
- •Ертедегі Қазақстан (б.Э.Д. VII — б.Э. VII)
- •Орта ғасырдағы Қазақстан (VII — XVIII ғ.Ғ.)
- •Түрік қағанаты (551–603 жж.)
- •Батыс Түрік қағанаты (603–704 жж.)
- •Түргеш қағанаты (704–756 жж.)
- •Қарлұқ қағанаты (756–940 жж.)
- •Арабтардың жаулап алу жорықтары
- •Оғыз мемлекеті (IX-XI ғғ. Басы)
- •Кимек қағанаты (IX-XI ғғ. Басы)
- •Қыпшақ хандығы (XI ғ. — 1219 ж.)
- •Қарахан мемлекеті (942–1210 жж.)
- •Найман және керейт ұлыстары
- •Қарақытай мемлекеті (1128–1213 жж.)
- •Ортағасырдағы Қазақстандағы шаруашылық (VI-XII ғғ.)
- •VI-XII ғасырлардағы қалалар
- •VI-XII ғғ. Қазақстанның рухани мәдениеті. Ежелгі түрік алфавиті мен жазуы
- •Орта ғасырлардағы халықтардың діни түсініктері.
- •Қазақстан жеріндегі Ұлы Жібек жолы
- •XIII – XVI ғғ. Моңғол империясының құрылуы. Қазақстан моңғол шапқыншылығы кезеңінде.
- •Шыңғысханның Орта Азия және Қазақстанға шапқыншылығы
- •Ұлыстардың құрылуы
- •Алтын Орда
- •Ақ Орда мемлекеті (XIII-XV ғғ.)
- •Моғолстан мемлекеті (xiVғ. Ортасы-XVI ғ. Басы)
- •Ноғай Ордасы (XIV аяғы – XVI ғғ.)
- •Әбілхайыр хандығы (1428–1468 жж.)
- •Батыс-Сібір хандығы (XIII-XV ғғ.)
- •Қазақ халқы қалыптасуының аяқталуы
- •Қазақ хандығының құрылуы және оның нығаюы (XV-XVII ғғ.)
- •Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы (1512–1521 жж.)
- •Хақназар хан тұсындағы Қазақ хандығы (1538–1580 жж.)
- •Жоңғар мемлекетінің құрылуы және оның қазақ жеріне шапқыншылығы
- •Қазақ халқының қалыптасуы
- •Қазақ жүздері
- •XVI-XVII ғасырлардағы Қазақ хандығының әлеуметтік- экономикалық және мәдени дамуы
- •Саяси-әкімшілік құрылысы
- •Шаруашылықтың дамуы.
- •XVI-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығының мәдениеті
- •Кіші жүздің Ресей империясының құрамына енуі
- •Абылай хан және оның ішкі және сыртқы саясаты
- •Қазақ хандығының жойылуы. Сырым Датұлы басқарған Кіші жүз қазақтарының көтерілісі (1783–1797 жж.)
- •Көтерілістің жеңілу себептері
- •XIX ғ. Қазақстандағы экономикалық қатынастар
- •1867–1868 Жж.
- •1886–1891 Жж. Әкімшілік реформалар.
- •XIX ғ. Бірінші жартысындағы Қазақстан мәдениеті
- •XIX ғ. Екінші жартысындағы Қазақстан мәдениеті
- •1905–1907 Жылдардағы орыс революциясына Қазақстан
- •XX ғасыр басындағы Қазақстан мәдениеті
- •Революция және Азамат соғысы (1917 — 1920 ж.Ж.)
- •1917 Жылғы Қазан төңкерісі және Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы
- •Петроградтағы Қазан төңкерісі
- •«Алаш» партиясының бағдарламасы:
- •Кеңестер билігі Сырдарияда
- •Кеңестер билігі Торғай облысында
- •Кеңестер билігі Солтүстік және Шығыс Қазақстанда
- •Кеңестер билігі Батыс Қазақстанда
- •Кеңестер билігі Жетісуда
- •Социалистік экономика және мәдениет
- •Қазақстанда кеңестік мемлекеттік аппарат құру және экономика саласындағы алғашқы өзгерістер
- •Қазақстан азамат соғысы жылдарында (1918–1920 жж.)
- •Азамат соғысының басталуы
- •«Әскери коммунизм» саясаты (1918–1921 жж.)
- •Қазақ революциялық комитетінің құрылуы (1919–1920 жж.)
- •Қазақ кеңес автономиялық республикасының құрылуы
- •Қазақстанда жаңа экономикалық саясатқа (жэс) көшу және оның барысы
- •1921–1922 Жылдардағы ашаршылық
- •Жер-су реформасы
- •Республиканың қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістер (1921–1928 жж.)
- •Қазақстан елді индустрияландыру кезеңінде (1928–1932 жж.)
- •Индустрияландырудың ерекшеліктері.
- •Индустрияландырудағы жұмысшылар еңбегі.
- •Коллективтендіру және көпшілікті жазалау (1930 — 1940 ж.Ж.)
- •Қазақстандағы ұжымдастыру саясаты (1925–1933 жж.)
- •Ауыл шаруашылғын күштеп ұжымдастыру
- •Тәркілеу. Бай мен кулактарды жою.
- •1931–1933 Жылдардағы аштық. Тұрар Рысқұловтың Сталинге жазған хаты.
- •Ұжымдастыру саясатына қарсы шаруалар толқуы
- •30-Жылдардағы қоғамдық саяси өмір
- •Алаш қозғалысының қайраткерлеріне қарсы репрессия. 1920 ж. Басы мен 1930 ж. Аяғындағы сот процесі.
- •1937–1938Жж. Жаппай саяси қуғын-сүргін. Тоталитарлық жүйенің нығаюы.
- •Қазақ кср-інің құрылуы
- •Тиімді жағы:
- •Тиімсіз жағы:
- •Соғыс алдындағы жылдар
- •XXғ. 20–30 жылдардағы Қазақстанның мәдени құрылысы.
- •Халыққа білім беру ісі
- •Кәсіптік білім беру ісінің дамуы
- •Ғылымның дамуы
- •Қазақ Кеңес өнерінің дамуы
- •Әдебиеттің дамуы
- •Ұлы Отан соғысының басталуы (1941–1945 жж.)
- •Мақсаты:
- •Республика экономикасын майдан мүддесіне бағындыру (1941–1945 жж.)
- •Қазақстандықтардың майданға аттануы және олардың қаһарман ерліктері (1941–1945 жж.)
- •Мәскеу шайқасының тарихи маңызы
- •Ленинград шайқасының тарихи маңызы
- •Сталинград шайқасының тарихи маңызы
- •Қазақстан жеріндегі жекеленген халықтардың қоныс аударуы. Қоныс аударған халықтың жағдайы (1941–1945 жж.)
- •Қазақстан – майдан арсеналы (1941–14–945 жж.)
- •Көмір өнеркәсібі
- •Мұнай өнеркәсібі
- •Соғыс жылдарындағы ірі құрылыстар
- •Темір жол
- •Село еңбеккерлерінің ерлігі
- •Қазақстан халқының материалдық жағдайы
- •Бүкілхалықтық майдан мен тылға көмек
- •Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан мәдениеті (1941–1945 жж.) Ғылым мен мәдениет
- •Соғыстан кейінгі Қазақстан (1946 — 1980 ж.Ж.)
- •1950–1960 Жылдардағы аграрлық сектор экономикасындағы реформа
- •1950–1960 Жылдардағы Қазақстан халқының әлеуметтік жағдайы
- •Егеменді Қазақстан (1986-...)
1950–1960 Жылдардағы аграрлық сектор экономикасындағы реформа
КОКП-ның қыркүйек (1953 ж.) пленумы ауыл шаруашылығында орын алған жағдайға талдау жасап, оның даму болашағын анықтауға арналды. Пленумда жаңадан ғана Орталық Комитеттің бірінші хатшысы болып сайланған Н. С. Хрущев баяндама жасады.
Қыркүйек пленумының шешімдері мен Кеңес үкіметінің одан кейін қабылдаған қаулы-қарарларында ауыл шаруашылығының артта қалуын жою жөніндегі шаралар жүйесі белгіленді:
Ауыл-село еңбеккерлерінің өнім өндіруге деген материалдық ынталылығы арттырылды;
Ауылшаруашылық өнімін дайындау және сатып алу бағасы көтерілді;
Аграрлық секторды техникамен жабдықтау жақсарды;
Етті, сүтті, жүнді, картопты, көкөністі сатып алу бағасы артты;
Колхоздар мемлекетке төлеуге тиісті қарыздарынан босатылды.
Партиялық мемлекеттік аппарат экономиканың барлық саласына, ең алдымен оның шешуші салаларының бірі – ауыл шаруашылығын басқаруға хабары жоқ болса да, араласуын тоқтатпады. Ал мұндай жағдай бұрынғысынша елдің ауыл шаруашылығының экстенсивті жолмен дами беруіне әкеп соқты.
КОКП ОК-нің 1965 жылғы наурыз пленумында тиімді аграрлық саясат талдамасын түзеуге кезекті талпыныс жасалды. Пленум шешімдерінде колхоздар мен совхоздар экономикасын көтеруге бағытталған шаралар жүйесін жүзеге асыру көзделді:
Бірнеше жылға арналған берік жоспарлар белгіленді;
Ауылшаруашылық өнімдерінің сатып алу бағасы 2 есе өсірілді;
Жоспардан тыс сатылған өнім үшін үстеме ақы төлеу енгізілді;
Колхоздардан табыс салығын алу шарттары өзгертілді;
Ауыл мұқтажына бөлінетін қаржы көлемі ұлғайды.
1967 жылдың сәуірінде КОКП ОК мен КСРО Министрлер Кеңесі "Совхоздар мен өзге мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындарын толық шаруашылық есепке көшіру туралы” қаулы қабылдады. Ауыл шаруашылығына эксперимент жасау одан әрі жалғасты. Үкімет шешімдеріне сәйкес Қазақстан бойынша 18 совхоз толық шаруашылық есепке көшірілді. Шаруашылық басшыларының құқылары кеңейтілді және әр совхоздың өндірістік нәтижелері үшін жауапкершіліктері арттырылды. Совхоздарды шаруашылық есепке көшіру жағдайды біршама жақсартты. Астық, сүт, жұмыртқа, ет өндірудің өзіндік құны төмендеді.
Ауыл шаруашылығын интенсивтендірудің, шаруашылық жүргізудің тиімді әдістерін пайдаланудың орнына көбінесе қымбатқа түсетін шаралар қолданылып отырды. Кадрлардың әдетке айналған тұрақтамаушылығын тыя алмаған совхоздар мен колхоздар, орақ науқандарында жергілікті механизатор кадрлары жетіспейтіндіктен, сырттан адам шақыруға мәжбүр болды.
Жергілікті жұмыскерлер арасынан комбайншылар даярлау әрекеті де нәтижелі бола қоймады. Сонымен қатар, республика жоғары оқу орындары мен техникумдарында студенттерді механизатор және комбайншы мамандығы бойынша даярлау жұмыстары жүргізілді. Оқу орындарында екінші мамандық алған студенттер совхоздарға қолдан келгенше жәрдем көрсетті. Бірақ жұмысшыларды осылайша сырттан әкелу әдісі де республика ауыл шаруашылығының проблемаларын шешуге жәрдемдесе алмады.
1950–1960 Жылдардағы Қазақстан халқының әлеуметтік жағдайы
Қазақстан индустриясының дамуы, тың және тыңайған жерлерді игеру республиканың әлеуметтік-таптық құрылымындағы өзгерістермен қатар жүрді. Республика тұрғындарының құрамындағы жұмысшылардың, шаруалардың, интеллигенцияның ішкі құрылымы күрделене түсті. 50-жылдардағы Қазақстан көпұлтты республика болды. Мұнда қазақтар, орыстар, украиндар, немістер, өзбектер, ұйғырлар, татарлар, т. б. халықтардың өкілдері өмір сүріп, еңбек етті. Еңбек ұжымдарының көпшілігі де көпұлтты болды.
Қазақстанның экономикалық даму қарқынының жеделдеуі жұмысшы табының жаңа кадрларын дайындауды талап етті. Бесжылдықта еңбек резевтерінің жүйесі 50 мың әр түрлі мамандық иелерін дайындады. Алайда кадрлар дайындаудың осы жүйесі оларға деген өсіп отырған қажеттілікті толығымен қанағаттандыра алмады. Осыған орай республикадан тыс жерден жаппай келушілер Қазақстанның жұмысшы табының қатарын молайтты. Бұл жағдай ең алдымен Қарағанды көмір алабының, Шымкенттің, Жамбылдың, Ақмола мен Алматының кәсіпорындарына тән болды.
Ауылдармен салыстырғанда қала тұрғындарының саны жылдам өсті. Қала тұрғындарының бұлай өсуіне өнеркәсіптің, көлік түрлері, ғылым мен мәдениеттің жедел қарқынмен дамуы тікелей себеп болды. 1959 жылы қала тұрғындарының үлес салмағы 44%-ға жетті. Осы жылдарда Қазақстан картасынан 15 жаңа қала және 86 шағын қалашықтар өз орындарын алды.
Республикаға көшіп келушілер әсіресе тың және тыңайған жерлерді игерген жылдары көп болды. 1954 жылдан 1962 жылға дейін тың игеруге КСРО-ның еуропалық бөлігінен 2млн-ға жуық адам келді. 1962 жылдары қазақтар сан жағынан өз республикасы тұрғындарының үштен бірінен де аз немесе 29% болды.
Жаңадан келушілер үшін үйлер салына бастағанына қарамастан, олардың жетіспеуі себебінен жұмысшыларды палаткаларға орналастыруға тура келді. Жаңа табиғи ортаға үйренудің қиындығы, ауыз судың жетіспеуі, тамақпен қаматамасыз етудегі кемшіліктер адамдардың заңды наразылығын туғызды. Тамыздың 1-і күні бір топ жастар көпшілік тамақтандыру орындарында ашық наразылық білдірді. Теміртаудағы және басқа да жерлердегі оқиғалар одақ пен республика басшылықтарының қоғамның келешегі туралы қалыптасқан көзқарастарын өзгерте алмады.
Қазақстан – дүниежүзілік қауымдастық
Кеңестер Одағының бір бөлшегі болып саналған Қазақстанның дүниежүзілік елдермен қарым-қатынас жасау аясы өте тар болды. Дегенмен 50-жылдардың ортасында Қазақстанның сыртқы саясатында біраз өзгерістер болды. КСРО осы кезде әлемде бейбітшілікті сақтау ісінде бірқатар қадамдар жасаған еді. 1951 жылы 12 наурызда КСРО Жоғарғы Кеңесі қабылдаған бейбітшілікті қорғау туралы заңға қазақстандық 4 млн. адам қол қойды.
50-жылдардың ортасына қарай Қазақстанмен қарым-қатынаста болған мемлекеттер:
Индонезия;
Непал;
Бирма;
ҚХР және Үндістан.
Әсіресе Қазақстан мен Қытай арасындағы қатынаста оң өзгерістер болды. Екі мемлекеттің көптеген жастары оқу орындарында қатар білім алды. Қазақстан мен Қытай арасындағы қатынастың жақсаруы Қазақстанда және Қытайдың Шыңжан Ұйғыр өлкесінде тұратын ұйғырлар үшін тиімді болды. Қазақстанның сыртқы қатынастарында да оң өзгерістер болды. Қазақстан Шығыс Еуропадағы Чехославакия, Румыния және Оңтүстік Азиядағы Үндістан сияқты мемлекеттерге түсті метелл, химия т. б. шикізат өнімдерін экспорттап, олардан өнеркәсіп өнімдерін импорттады. Қазақстанда 1955 жылы шетелдік делегация, 1957 жылы әлемнің 23 елінен 500-ге жуық делегация болды. 50-жылдардың ортасына қарай Қазақстанға Үндістан Президенті С. Радхаркришнан мен премьер-министрі Дж. Неру сапармен келіп қайтты.
Қазақстан «кемелденген социалистік қоғам» кезеңінде (1965–1985 жж.)
КОКП ОК-нің 1964 жылғы қазан пленумында партия мен ел басшылығы ауыстырылды. КОКП ОК пленумы Н. С. Хрущевті ОК-тің бірінші хатшысы, КСРО Министрлер Кеңесінің төрағасы және Төралқа мүшесі қызметтерінен босатты. КОКП ОК-нің бірінші хатшылығына Л. И. Брежнев сайланды. Осыдан көп ұзамай Жоғарғы Кеңес А. Н. Косыгинді Кеңес үкіметінің басшысы етіп тағайындады.
60-жылдардың орта шеніндегі бетбұрыстың басты мазмұны мен негізгі бағытын шаруашылық реформасы айқындады.
КОКП ОК-нің 1965 жылғы қыркүйек пленумы өнеркәсіпті салалық принцип бойынша басқару және өнеркәсіп салалары бойынша одақтық-республикалық министрліктер құру дұрыс деп тапты.
70-жылдардың басында кейінгі кезеңдердегідей ауыр сезіле қойған жоқ. 170тен астам өнеркәсіп кәсіпорны мен цех, оның ішінде Лисаков кен-байыту комбинаты, Шерубай-Нұра шахтасы, Талдықорған аккумулятор зауыты, бірқатар жеңіл және тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары бой көтерді. Павлодар облысында Екібастұз отын-энергетика кешенінің, Ертісте Шүлбі ГЭС-інің құрылысы басталды. 1975 жылға қарай республиканың барлық кәсіпорындары дерлік энергиямен қамтамасыз етілді. Минерал тыңайтқыштар өндіру 1,8 есе, сары фосфор — 2,5 есе өсті, республиканың фосфор өнеркәсібі КСРО бойынша алдыңғы қатарға шыға бастады.
Қазақстанның халық шаруашылығындағы өндірістік және ғылыми-өндірістік бірлестіктер саны 1971–1985 жылдар ішінде 28 ден 162 ге, осы принциптермен жұмыс істейтін кәсіпорындар 97 ден 610 ға дейін жетті. Барлық шығарылған өнім көлемінің 46,7%-ы және өнеркәсіп пен өндірісте жұмыс істеушілердің 46,8 %-ы ғылыми-өндірістік бірлестіктер үлесіне тиді.
Павлодар-Екібастұз, Маңғыстау, Қаратау-Жамбыл, Шымкент-Кентау тәрізді ірі аймақтық-өндірістік кешендер дәл осы кезеңде, яғни 70-жылдардың басында тұрғызылды. 1981–1985 жылдар ішінде әр түрлі министрліктер мен ведомстволардың жоспарлары 300 реттен астам түзетілді.
Билеуші партиялық-мемлекеттік аппараттың біліксіздігі мен империялық пайымның безбүйректігі салдарынан еселене түскен директивалық жоспарлау республика экономикасына орасан зор нұқсан келтірді. Арал теңізі атырабына өндіргіш күштерді орналастыруда жіберілген стратегиялық қателіктер, жер және су қорын есепсіз пайдалану, мақта мен күріш дақылдарын өсіруге дара үстемдік беру салдарынан теңіз түбі 27 мың шаршы шақырымға дейінгі аумақта құрғап, жалаңаш қалды. Арал өзінің балық өнеркәсібінен айрылды. Оның үстіне құрғап қалған теңіз түбінен тұз бен шаңның көтерілуі күшейе түсіп, арал аймағының климаты күрт нашарлап кетті.
70-жылдардың соңы мен 80-жылдардың басында сыртқы саясатта кеңес халқына қымбатқа түскен жаңсақ әрекеттерге жол берілді. Әскери күш-қуатты арттыруға жұмсалатын қаражат көлемі ұлғая түсті.
Ауғанстанның сол кездегі басшылары үсті-үстіне өтініш жолдап тұрғанымен, кеңес әскерінің 1979 жылдың желтоқсанында Ауғанстан жеріне енгізілуі қисынсыз әрі кеңес халқының мүдделеріне кереғар шешім болды. Бұл маңызды шешім Л. И. Брежнев бастаған кеңес басшылығының тар аясында ғана қабылданды.
1971–1980 жылдар ішінде республиканың ауыл шаруашылығына 18 миллиард сомнан астам күрделі қаржы жұмсалды. Ауылшаруашылық өнімдерін өндіру ұдайы төмендеумен болды:
ол IX бесжылдықта 13%-ға;
XI бесжылдықта – 0,4%-ға дейін құлдырады.
Ауыл шаруашылығы тиімділігі төмендігінің басты себебі шаруалардың өз еңбегінің жемісін өздері көре алмайтындығынан еді.
Азық-түлік бағдарламасын қабылдаған КОКП ОК-нің 1982 жылғы мамыр пленумы ауыл шаруашылығының, бүкіл агроөнеркәсіптік кешеннің тиімділігінің жеткіліксіз дәрежеде екендігін мойындауға мәжбүр болды. Халықты азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етуді түпкі мақсат ретінде көздей отырып, Азық-түлік бағдарламасы ауыл шаруашылығының да, оған қызмет ететін салалардың, көлік пен сауданың да жұмысын біріктіруге тиіс болды. Алайда Азық-түлік бағдарламасы мен ауылшаруашылық өндірістің құлдырауын тоқтатуға бағытталған өзге де әрекеттер нәтиже бермеді, өйткені бағдарлама басқарудың ескірген жүйесі аясында жасалды. 80-жылдардың орта шенінде іс жүзінде барлық жерде тамақ өнімдерімен шектеулі қамтамасыз ету жүйесі енгізілді.
1975 жылы Алматыда Олжас Сүлейменовтың «АзиЯ» («Ізгі ниетті оқырманның кітабы») атты еңбегі жарық көрді. Оның көптеген өзге зерттеулерден айырмашылығы сол – ақын бұл кітабында көне орыс әдебиетінің ұлы ескерткіші болып табылатын «Игорь жасағы туралы жыр» (XII ғасыр) «славяндық және түркілік этникалық әлем шекарасында дүниеге келген және шығармада екі көрші мәдениеттің шындықтары айқын көрініс тапқан» деген түйін жасайды. Шовинизм айқындамаларын айырылмастай нық ұстаған идеологтар үшін О. Сүлейменовтың тұжырымдары астамшылық болып көрінді. «АЗиЯ» кітабы тауар айналымынан, кітапханалардан алынып тасталды, оның жаңа басылымдарына тыйым салынды.
Халықтың әл-ауқатын жақсарту экономикалық саясаттың басты міндеті деп есептелді. КОКП-ның әрбір съезі бұл мәселені саналық тұрғыдан жаңа сатыға көтеріп отырды. Халықтың жан басына шаққандағы нақты табысының 2,6 есе өсуі, медицина, ғылым, мәдениет қызметінің, көптеген отбасының тұрғын үй жағдайының жақсаруы осыған айғақ. 1970–1985 жылдар аралығында 887,7 мың пәтер тұрғызылып, оларға 3 милионнан астам адам қоныстандырылды. Алайда халық тұрмысы 30 – 40-жылдармен салыстырғанда ғана едәуір жақсарды.
Адамдардың ақшалай табыстары мен төлеу қабілетіне негізделген сұранымы тауарлар мен қызмет түрлері көлемінің ұлғаюымен салыстырғанда озыңқы өсіп отырды.
Сөйтіп, экономикалық қайшылықтар әлеуметтік қайшылықтарды туындатса, олар өз кезегінде күрделі адамгершілік проблемаларды дүниеге әкелді.