Лекцыя 11. Беларусь у міжрэвалюцыйны перыяд. 1905 г. —люты 1917 г.

1. Рэвалюцыя 1905-1907 гг. Беларусь ва ўмовах паскарэння

мадэрнізацыі Расійскай імперыі.

2. Працэсы культурнага развіцця на беларускіх землях. Культурнае самасцвярджэнне беларусаў.

3. Становішча Беларусі ў гады першай сусветнай вайны. Звяржэнне самаўладдзя.

1. Рэвалюцыя 1905—1907 гг. Беларусь ва ўмовах паскарэння мадэрнізацыі Расійскай імперыі

Напярэдадні рэвалюцыі. Няўдалыя нацыянальна-вызваленчыя паўстанні палякаў нібы дыскрэдытавалі сябе. Беларускія патрыёты ў пошуках новага шляху для свайго народа прыйшлі, як ужо вядома, да сацыялістычнай дактрыны і пераарыентацыі з Польшчы на Расію. Выспявала ўсерасійскае выступленне бедных супраць багатых (сацыяльная рэвалюцыя). Прыпыніць нарастання незадаволенасці царскай палітыкай шляхам стварэння ліберальнага ўрада на чале з Ларыс-Мелікавым не ўдалося. А расзлік на тое, што вайна Расіі з Японіяй 1904 г. можа быць пераможнай і супакоіць грамадства, даў зусім адваротны вынік. Жорсткае паражэнне расійскага войска толькі абвастрыла эканамічны крызіс і прыспешыла рэвалюцыю.

Выступленні гараджан. Расстрэл шэсця пецярбургскіх рабочых з сем’ямі да цара 9 студзеня 1905 г. ускалыхнуў усю краіну. Хваля стачак і мітынгаў пратэсту ахапіла і гарады Беларусі. Рабочыя распачалі веснавы наступ на прадпрымальнікаў і дамагаліся павышэння заробкаў і скарачэння рабочага дня да 9-10 гадзін. Ахвотна ўдзельнічалі яны і ў палітычных выступленнях салідарнасці з працоўнымі Расіі. Але, у адрозненне ад рускіх губерняў, Саветы рабочых дэпутатаў тут не ўзнікалі. Адна з прычын -- нацыянальная стракатасць гараджан.

Першы сялянскі з’езд. У сакавіку 1905 г. грамадаўцы (сябры БСГ) сумесна з эсэрамі сабралі ў Мінску сялянскі з’езд. Дэлегаты пад уплывам эсэраў прыйшлі да выснавы, што атрымаць зямлю можна толькі сілай, у выніку звяржэння царызму сумеснымі намаганнямі з сялянствам Расіі. Але грамадаўцы былі праціўнікамі гвалтоўных метадаў. У ходзе дыскусіі многія падтрымалі Грамаду. Аграрная праграма так і не была прынята. Сяляне заклікаліся абвяшчаць забастоўкі і патрабаваць ад землеўладальнікаў часткі ўраджаю, а пры адмове захопліваць абшарніцкую маёмасць (у тым ліку і зямлю). З’езд выказаўся за паўсюднае стварэнне па вёсках брацтваў ці саюзаў, а для іх кіраўніцтва заклаў Беларускі сялянскі саюз.

Дзейнасць сацыялістычных партый сярод сялян. Для пашырэння рэвалюцыйнай дзейнасці сярод вяскоўцаў вясной-летам 1905 г. былі створаны Першы і Другі краёвыя камітэты БСГ ў Мінску і Вільні. Грамадаўцы выступалі адзіным фронтам з бундаўцамі, эсэрамі, членамі ППС і меншавікамі. Сяляне ахвотна збіраліся на палітычныя сходы і мітынгі. Дзеячы БСГ заклікалі іх па прыкладу замежных краін дамагацца дэмакратычных свабод, устаноўчага сходу, усеагульнага навучання на бацькоўскай мове.

Першая хваля сялянскіх выступленняў. Улетку 1905 г. беларускую вёску ахапілі забастоўкі. Яны складалі амаль палову ўсіх сялянскіх выступленняў таго часу. Асабліва вылучалася Гродзеншчына, дзе знаходзілася шмат сельскагаспадарчых рабочых. Адным з першых аграрных страйкаў у Беларусі ў маёнтку Шчорсы Навагрудскага павета кіраваў вядомы дзеяч БСГ Алесь Бурбіс. Парабкі і падзёншчыкі звычайна дамагаліся павелічэння заработнай платы, але і спадзяваліся, што прымусяць абшарнікаў падзяліцца зямлёй. Менавіта летам 1905 г., пасля ўздыму сялянскага руху ў Беларусі грамадаўцы адмовіліся ад лозунга «Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!» і ўзялі на ўзбраенне іншы -- «Працавітая бедната ўсіх краёў, злучайся!». БСГ стала глядзець на сябе як на сялянскую партыю. Не цураліся грамадаўцы і беларускіх рабочых.

Перарастанне ўсерасійскай стачкі ў паўстанне. У кастрычніку 1905 г. адбылася Усерасійская палітычная стачка. У Беларусі першымі ў барацьбу ўключыліся чыгуначнікі. Іх падтрымалі фабрычныя і рамесныя рабочыя. 17 кастрычніка Мікалай ІІ (1894-1917) вымушаны быў падпісаць «Маніфест», у якім абяцаў сваім падданым палітычныя свабоды і сапраўдны парламент -- Дзяржаўную Думу з заканадаўчымі правамі. А на другі дзень пасля абвяшчэння маніфеста ў Мінску па загаду губернатара Паўла Курлова на Прывакзальнай плошчы салдаты расстралялі ўдзельнікаў мітынгу. Да 100 чалавек было забіта і каля 300 паранена. Кульмінацыяй падзей рэвалюцыйнага 1905 г. стала Снежаньскае ўзброенае паўстанне ў Маскве. Яно суправаджалася ўсерасійскай чыгуначнай стачкай. У Беларусі блізкім да паўстання было становішча ў Баранавічах, Гомелі, Мінску.

Дзейнасць БСГ. Абвастрэнне палітычнага крызіса ў Расіі падштурхнула і БСГ больш канкрэтна сфармуляваць сваю палітычную праграму. Абвяшчалася неабходнасць палітычнай аўтаноміі Беларусі з сеймам у Вільні і культурна-нацыянальнай аўтаноміі для этнічных груп краю ў складзе Расійскай імперыі. У якасці ўзора выкарыстоўвалася праграма аўстрыйскай сацыял-дэмакратыі. У канцы года БСГ арганізавала ў Мінску сваю друкарню. Кіраваў ёй Фелікс Стацкевіч, які навучыўся друкарскаму майстэрству ў Галіцыі, куды спецыяльна пасылаўся партыяй. Вялікім поспехам карысталіся грамадаўскія ўлёткі з рэвалюцыйнымі вершамі Алаізы Пашкевіч (Цёткі) «Мора», «Хрэст на свабоду», “Пад штандартам». Па прыкладу БСГ на беларускай мове да вяскоўцаў звярталіся акруговыя сялянскія арганізацыі РСДРП. Тое ж рабілі літоўскія сацыял-дэмакраты. Расійскія сацыялісты прыкладалі шмат намаганняў, каб падштурхнуць беларусіх сялян да аграрнага тэрору -- падпалам і рабаванням маёнткаў, захопам абшарніцкіх земляў. Грамадаўцы ж імкнуліся накіраваць сялянскія выступленні ў рэчышча антыўрадавай барацьбы, а з землеўласнікамі змагацца цывілізаваным спосабам -- з дапамогай сельскагаспадарчых забастовак. І не выпадкова. Амаль усе лідэры БСГ паходзілі з беларускай шляхты, выхаванай на традыцыях талерантнасці і павагі да чужой маёмасці.

Антыабшарніцкія настроі вяскоўцаў. Найбольш збяднелыя і тыя, хто папрацаваў на фабрыках і вугальных шахтах, а таксама моладзь былі настроены агрэсіўна. Аграрны тэрор канцэнтраваўся пераважна на ўсходзе Беларусі, дзе было шмат адходнікаў і агітавалі расійскія партыйцы. Адчай і безвыходнасць часам штурхалі сялян ісці пад кулі, каб толькі ўтрымаць захопленыя (звычайна спрэчныя) землі. У снежні 1905 -- студзені 1906 гг. сялянская кроў пралілася на барозны 17 маёнткаў. Тым не менш, аграрны тэрор у беларускай вёсцы не атрымаў шырокага распаўсюджвання. Ён выкарыстоўваўся пераважна супраць найбольш ненавісных і непрымірымых землеўладальнікаў. У вясковым асяроддзі, за выключэннем пралетарызаванай моладзі, заўсёды шанаваліся беражлівыя адносіны да дабра. Сяляне спадзяваліся атрымаць зямлю праз царскі закон.

Барацьба сялян за дэмакратычнае самакіраванне. У канцы 1905 г. валасныя праўленні пачалі выходзіць з-пад падпарадкавання павятоваму і губернскаму начальству. Сяляне адмаўляліся ад падаткаў, высоўвалі патрабаванні да ўрада і землеўласнікаў, прымалі пад уздзеяннем агітатараў БСГ прыгаворы аб навучанні дзяцей на роднай мове. А ў студзені 1906 г. Алесь Бурбіс аб’явіў у Мейшагольскай воласці Віленскага павета Беларускую Рэспубліку. Але грамадаўцы не мелі дастаткова свядомых беларускіх працаўнікоў, каб іх практычная дзейнасць сярод сялян была такой жа прыкметнай, як у эсэраў ці членаў РСДРП. Таму беларускія сацыялісты аб’ядноўвалі свае намаганні з эсэрамі, заклікалі вяскоўцаў уступаць у эсэраўскі Усерасійскі сялянскі саюз, створаны ў жніўні 1905 г.

Пераход рэакцыі ў наступленне. Пасля задушэння Снежаньскага паўстання ў Маскве пачаліся расстрэлы, арышты, высылкі. У Беларусі, апрача таго, мясцовыя ўлады арганізавалі яўрэйскія пагромы ў Гомелі, Беластоку, Оршы, Рэчыцы. У спецыяльнай улётцы грамадаўцы перасцерагалі беларускіх сялян ад удзелу ў пагромах. У студзені 1906 г. карная экспедыцыя на чале з губернатарам Гагманам прайшлася па Магілёўшчыне. У шэрагу вёсак Клімавіцкага павета на шляху карнікаў узнікалі барыкады. Гагмана здзіўляла, што сяляне паводзілі сябе, нібы ніякай улады не было. І царскія сатрапы падпальвалі сялянскія будоўлі, цэлыя вёскі, секлі бунтаўшчыкоў розгамі, а то і забівалі без суда і следства.

Спад рабочага руху. Пасля Снежаньскага паўстання царскі ўрад арыштамі і турмамі вынішчаў палітычную апазіцыю, а змаганне пралетарыяў скіроўваў на дасягненне матэрыяльнага дабрабыту. Але той жа ўрад паказваў няздольнасць вырашыць аграрнае і нацыянальнае пытанні. А таму, калі рабочыя супакойваліся, то сялянства і інтэлігенцыя ўскраін імперыі хваляваліся.

Выбары ў І Думу. Правыя. Пад уздзеяннем рэвалюцыі ў Расіі ўсталёўвалася парламентская манархія. Выбары ў Дзяржаўную думу праходзілі ў пачатку 1906 г. У барацьбе за галасы беларускага насельніцтва царскі ўрад абапіраўся на «Саюз рускага народу» (чарнасоценцаў). У іх шэрагі траплялі ўраднікі, праваслаўнае духавенства, стараверы і часта крымінальныя элементы. З чарнасоценцамі актыўна супрацоўнічалі мясцовыя групы акцябрыстаў. Усе яны змагаліся за захаванне манархіі пад лозунгам «Расія для рускіх» і ні пра якія рэформы чуць не хацелі.

Лібералы. Актыўна ўключылася ў перадвыбарчую барацьбу ў Беларусі партыя кадэтаў. Яе ідэалам была канстытуцыйная манархія з двухпалатным парламентам. Кадэты выступалі за частковае адчужэнне памешчыцкіх зямель па рыначнай ацэнцы. Яны адвяргалі нацыянальную дыскрымінацыю народаў Расіі, але права на дзяржаўную аўтаномію распаўсюджвалі толькі на Фінляндыю і Польшчу. Палітычная праграма кадэтаў у пэўнай ступені адпавядала інтарэсам беларускіх заможных сялян і зрусіфікаванай інтэлігенцыі праваслаўнай веры. Найбольшы ўплыў партыя мела ў Магілёўскай губерні. Каталіцкія колы беларускага заможнага сялянства і інтэлігенцыі гуртаваліся на пазіцыях хрысціянскай дэмакратыі. У пачатку 1906 г. яны ўтварылі канстытуцыйна-каталіцкую партыю Беларусі і Літвы на чале з віленскім біскупам баронам Эдвардам Ропам. Партыя вылучыла праграму, блізкую да кадэцкай. Эдвард Роп выступаў за выпрацоўку літаратурнай беларускай мовы. Вялікі поспех хрысціянскія дэмакраты мелі ў Віленскай і Гродзенскай губернях, дзе іх падтрымлівалі нават рабочыя. Як паслядоўнікі Эдварда Ропа, так і кадэты былі прыхільнікамі палітычных рэформ і ворагамі сацыялізму.

Левыя. Дума адкрывала нейкую мажлівасць парламенцкай барацьбы за дэмакратычную перабудову Расіі. Але левыя партыі ўсё яшчэ спадзяваліся на рэвалюцыйнае звяржэнне самаўладдзя і байкатавалі Думу. Сярод іх была і БСГ. Праўда, рэвалюцыйнасць грамадаўцаў не магла не пахіснуцца паражэннямі, рэпрэсіямі, ідэалагічным націскам урада. Рэформа станавілася альтэрнатывай рэвалюцыі. Перамены ў краіне прывялі да перагляду аграрнай праграмы БСГ. Гэта адбылося на ІІ з’ездзе партыі ў Мінску ў канцы 1905 -- пачатку 1906 г. Ужо не гаварылася, як раней, што атрымаць зямлю сяляне змогуць толькі сілай (узброеным шляхам). Па прыкладу іншых сацыялістаў грамадаўцы не прызнавалі права прыватнай уласнасці на зямлю, аднак і тут рабіліся адступленні: дазвалялася пажыццёвае карыстанне (арэнда). БСГ заставалася адзінай партыяй, якая патрабавала для Беларусі палітычнай аўтаноміі ў складзе расійскай дзяржавы, вызваленай ад царскага ярма. З’езд абраў ЦК партыі з чатырох асоб: Антон і Іван Луцкевічы, Вацлаў Іваноўскі і Алесь Бурбіс. У шэрагі грамадаўцаў уліваліся вучнёўская моладзь і настаўніцкая інтэлігенцыя Віленшчыны, Міншчыны, Гродзеншчыны.

Пазіцыі беларускіх дэпутатаў у Дзяржаўнай думе. Першы расійскі парламент (Дума) пачаў працаваць у красавіку 1906 г. Кадэты, якія атрымалі большасць дэпутацкіх крэслаў і ад Беларусі, і ад Расіі ў цэлым, не задавальнялі імкненні прадстаўнікоў прыгнечаных народаў Расіі да палітычнай незалежнасці. А таму многія дэпутаты нацыянальных ускраін праігнаравалі кадэцкую фракцыю і ўтварылі сваю -- фракцыю аўтанамістаў. Да яе далучылася ледзь не палова з 36 дэпутатаў ад Беларусі, сярод якіх вылучаўся пінскі зелеўласнік Раман Скірмунт. Ідэя аўтаноміі Беларускага краю ўзнікала не толькі злева (БСГ), але і ў лагеры лібералаў (шляхта, ксяндзы). Паказальна, што большасць сялян-дэпутатаў ад Беларусі не падтрымала прапановы эсэраў і «трудавікоў» (ад слова «труд» -- сябры левай партыі народніцкага кірунку) аб нацыяналізацыі і ўраўняльнасці зямлі, у чым было так зацікаўлена рускае сялянства. Сярод сялянскіх дэпутатаў ад Беларусі пераважалі прыватнаўласніцкія ідэалы. Ва ўрадавай жа аграрнай праграме прадугледжваўся шэраг мер па ліквідацыі абшчыннага землеўладання і замацавання прыватнаўласніцкіх правоў, але аб значным пашырэнні сялянскага зямельнага кліна гаворка не ішла. Таму дэпутаты адмовілі ўраду ў падтрымцы, і ён 9 ліпеня 1906 г. разагнаў Думу, абвясціўшы пры гэтым аб новых выбарах.

Другая хваля сялянскіх выступленняў. Колькасць сялянскіх выступленняў ў Беларусі летам 1906 г. набліжалася да мінулагодняга ўзроўню. Асноўнай формай барацьбы зноў сталі забастоўкі. Яны праводзіліся больш арганізавана, бо кіраваліся сялянскімі групамі рэвалюцыйных партый, якія ствараліся па беларускіх вёсках. І гэта нягледзячы на тое, што сяляне, у адрознене ад рабочых, не мелі права на эканамічныя забастоўкі, што па вёсках кружылі карныя атрады. Забастовачныя адозвы БСГ друкавала не толькі па-беларуску, але і па-літоўску -- каб сялянскія выступленні беларуска-літоўскага сумежжа былі больш дзейснымі.

Настаўніцкі з’езд у Мікалаеўшчыне. Летам 1906 г., пад уздзеяннем грамадаўскай прапаганды народныя настаўнікі Беларусі сабраліся ў Вільні на з’езд і ўтварылі свой тайны саюз. Яго мэтай стала барацьба за беларускую школу і нацыянальную самасвядомасць сялянства. Пасля Якуб Колас (Канстанцін Міцкевіч) спрабаваў закласці ў роднай Мікалаеўшчыне Мінскага павета аддзел саюза, ды сход настаўнікаў быў выкрыты паліцыяй, і пісьменніку давялося адседзець пазней разам са сваімі паплечнікамі тры гады ў мінскім астрозе.

Спад сялянскага руху. Восенню ўдала прайшлі «бульбяныя» забастоўкі, якімі кіравала БСГ. Але пад канец года вясковыя партыйныя і пазапартыйныя арганізацыі былі вынішчаны. А чарговы набор у войска вымеў з вёсак і рэвалюцыйную моладзь. Сялянскі рух згортваўся. Трэба было думаць аб новых формах змагання з царызмам. БСГ пачала ствараць легальныя прафсаюзы сярод сялян і мінскіх рамеснікаў.

Першыя беларускія газеты. Рэвалюцыя дала мажлівасць грамадаўцам прыступіць да выдання першай легальнай беларускай газеты «Наша доля». Яна выходзіла ў Вільні з 1 верасня да 18 лістапада 1906 г. і рэдагавалася братамі Луцкевічамі і Цёткай пры ўдзеле іншых лідэраў партыі. Першы нумар газеты меў 10-тысячны тыраж. Яго хутка разабралі. Часткова газета рассылалася сялянам па пошце. Асобныя нумары партыйнага органа БСГ, на думку віленскага цэнзара, «нагадвалі падпольныя пракламацыі». На сёмым нумары «Наша доля» была забаронена. Але па даручэнню віленскіх кіраўнікоў БСГ Аляксандр Уласаў адразу ж у лістападзе пачаў выдаваць новую штотыднёвую легальную газету «Наша ніва». Яе першая перадавіца пачыналася з абяцання служыць усяму пакрыўджанаму беларускаму народу, змагацца за яго нацыянальную і сацыяльную роўнасць праз Дзяржаўную думу. Беларускія сацыялісты адходзілі ад пастулатаў класавай барацьбы, рэвалюцыі і рабілі крок да нацыянальнай скіраванасці і парламентскіх метадаў вырашэння праблем.

Пачатак эвалюцыі да агульнанацыянальнай платформы. У ходзе рэвалюцыі стала відавочным, што агульнанацыянальныя інтарэсы беларускай, пераважна сялянскай нацыі (вынішчэнне паўпрыгонных перажыткаў у землеўладанні і дзяржаўным ладзе) былі мацнейшымі за супярэчнасці паміж багатымі і беднымі. Палітычная неэфектыўнасць пралетарскага інтэрнацыяналізму і кансалідацыя мацнейшых суседзяў -- рускіх і палякаў -- па нацыянальных крытэрыях прымушала і БСГ браць на сябе функцыю агульнанацыянальнай партыі. Аднак грамадаўцы не імкнуліся стаць на пазіцыі нацыянальнага эгаізму. Іх партыя і прафсаюзы заставаліся адкрытымі для ўсіх жадаючых. Лідэры БСГ адмаўляліся ад сацыялізму расійскага дэспатычнага ўзору, ад класавай барацьбы і рабілі выбар на карысць нацыянальна-вызваленчага руху і еўрапейскага парламентарызму. І ўсё ж БСГ заставалася пераважна сялянскай партыяй.

Выбары ў ІІ Думу. У выбарах ІІ Думы (1907) левыя сілы не правялі ад Беларусі ніводнага дэпутата. Ідэі сацыялізму не надта прываблівалі мясцовых сялян. Іх пісьмовыя звароты (наказы) у Думу чарговага склікання паказалі, што беларуская вёска не прымала ліквідацыі прыватнай уласнасці на зямлю і не заўсёды падтрымлівала заклікі да знішчэння памешчыцкага землеўладання. Сяляне дамагаліся не адмены, а карэннага пераразмеркавання прыватнага землеўладання. Беларускія сяляне галасавалі за прарускіх (у значнай ступені пад прымусам) і прапольскіх кандыдатаў. Гэты факт адкрыў перад грамадаўцамі пагрозлівую перспектыву расколу нацыі. Стала відавочнай неабходнасць гуртавання нацыянальнай інтэлігенцыі і выхавання ў сялянскім асяроддзі пачуццяў нацыянальнай самасвядомасці.

Крызіс рускага парламентарызму. Перад Другой думай, што адкрылася ў лютым 1907 г., паўсталі тыя ж праблемы, што і перад Першай -- знайсці выхад з аграрнага і нацыянальнага крызісу. Агульнага паразумення дэпутатаў і паміж сабой, і з урадам не адбылося. Патрабаванні польска-беларускіх аўтанамістаў аб узнаўленні Каралеўства Польскага з уласным заканадаўчым сеймам і прадастаўленні беларускім, літоўскім і ўкраінскім губерням шырокага самакіравання выклікалі адмоўную рэакцыю нават у сялянскіх дэпутатаў Міншчыны. Не падтрымлівала польскі аўтанамізм і “Наша ніва”, асцерагаючыся ўзмацнення ўплыву каталіцкіх памешчыкаў. У цэлым Дума зайшла ў палітычны тупік і 3 чэрвеня, як і яе папярэдніца, была разагнана ўрадам. Чарговыя выбары планавалася правесці па новаму, яшчэ больш рэакцыйнаму выбарчаму закону, які ўводзіўся без згоды дэпутатаў. Урад перастаў лічыцца з апазіцыяй, бо за яе плячамі ўжо не стаяў рэвалюцыйны рух народа. Спадзяванні на веснавы ўздым сялянства не спраўдзіліся. Рэвалюцыя пацярпела паражэнне.

Урокі рэвалюцыі для нацыянальна-вызваленчага руху. Сацыялістычны варыянт барацьбы бедных супраць багатых не прывёў да звяржэння царызму ў Расіі і нацыянальнага вызвалення яе народаў. Варыянт нацыянальнага саюза бедных з багатымі супраць цара, відавочна ж, быў больш эфектыўным, але недаацэньваўся. Аграрнае пытанне засланіла нацыянальнае. Жабрацкае беларускае сялянства ахвяроўвала нацыянальнай незалежнасцю дзеля набыцця хоць нейкага кавалка зямлі з рук рускага цара. Аднак элементы вайны ўскраін супраць цэнтра ў першай расійскай рэвалюцыі ўсё ж прысутнічалі. Чэрава рускай дзяржавы аказалася няздатным пераварыць мноства этнасаў ды парадзіць новую інтэгральную расійскую нацыю. 1905 год даў першы сімптом нястраўнасці. Ён парадзіў ідэалы незалежнасці. І ўсё ж ні беларускі народ, ні беларуская інтэлігенцыя не ўсведамлялі яшчэ тады, што яны павінны быць разам дзеля агульнай нацыянальнай справы, якая вышэй за народныя жаданні і інтэлігенцкія тэорыі.

Вынішчэнне палітычнай апазіцыі. Паслярэвалюцыйная стабілізацыя пачыналася ў Расіі з жорсткай барацьбы супраць партый, якія арыентаваліся на нелегальныя метады барацьбы за ўладу. У Беларусі ў выніку рэпрэсій дзейнасць бальшавікоў, меншавікоў і эсэраў з 1908 г. фактычна зусім прыпынілася і была ўзноўлена толькі ў 1917 г. Нават шэрагі бундаўцаў істотна парадзелі. Акрамя арыштаў, многія з іх далучаліся да шырокай эміграцыйнай хвалі яўрэйства ў Амерыку. Многіх расчараваў той факт, што старэйшы член ЦК Бунда Каплінскі аказаўся правакатарам. Бундаўцы пакідалі рэвалюцыйныя справы і браліся за развіццё яўрэйскай культуры, пашырэнне мовы, дамагаліся культурна-нацыянальнай аўтаноміі. Гэтакі ж паварот яшчэ ў ходзе рэвалюцыі зрабіла і другая нацыянальная партыя краю -- Беларуская cацыялістычная uрамада. Грамадаўцы абвясцілі аб роспуску партыі, а самі гуртаваліся вакол газеты «Наша ніва». Расчараванне рэвалюцыяй і марксізмам выяўлялася і сярод той часткі расійскай інтэлігенцыі, што аб’ядноўвалася вакол зборніка «Вехі». Яго аўтары кінулі рэвалюцыянерам папрок, што іх шлях вёў у нікуды, і звярнуліся да нацыянальных традыцый.

Рэакцыйны курс у нацыянальнай палітыцы. Захаванне пасля 1905 г. царскай улады азначала і захаванне Расійскай імперыі. Царызм і рускі імперыялізм не маглі існаваць адзін без аднаго. Пётр Сталыпін, які пачынаў сваю службовую кар’еру ў Беларусі, узяў цвёрды курс на мацаванне вялікай Расіі. Праводзілася палітыка строгага падпарадкавання ўскраін цэнтру. Увосень 1913 г. усю імперыю ўскалыхнуў судовы працэс кіеўскага яўрэя М.Бэйліса. Беларускія яўрэі ў дзень судовага працэсу пачалі агульны пост і забастоўку пратэсту. У рэшце рэшт суд апраўдаў М.Бэйліса, якога паклёпніцкі абвінавачвалі ў забойстве хрысціянскага хопчыка нібыта ў рытуальных мэтах.

Царская «верацярплівасць». Закон 17 красавіка 1905 г. аб верацярплівасці выклікаў у Беларусі масавы пераход у каталіцкую веру былых уніятаў, якіх раней гвалтам загналі ў праваслаўе. Мясцовыя ўлады забаранілі каталіцкаму архібіскупу Шэмбеку перамяшчэнне па Беларусі. Для барацьбы з пашырэннем каталіцызму ствараліся праваслаўныя брацтвы. Царква прываблівала вернікаў тым, што арганізоўвала харавыя спевы, хрэсныя хады. Адкрываліся таварыствы цвярозасці, ладзіліся народныя чытанні, дзе безупынна гучалі пропаведзі вернасці праваслаўю і рускаму цару. Тым не менш, толькі ў Віленскай губерні з 1905 да 1909 г. у каталіцызм перайшло каля 18 тыс. чалавек. Рым выказваўся за ўзнаўленне ў Расіі ўніяцтва, але праваслаўная царква не дапусціла гэтага, бо баялася, што не вытрымае канкурэнцыі на тэрыторыі былога Вялікага Княства Літоўскага. А гэта азначала, што беларусы (як і ўкраінцы) па-ранейшаму не карысталіся поўным правам на свабоднае веравызнанне. Новы закон толькі паглыбляў рэлігійны раскол беларусаў. Іх паланізацыя праз акаталічванне ўзмацнялася, а русіфікацыя, якая праводзілася праваслаўнай царквой, не слабела. Больш таго, працэс русіфікацыі праваслаўных беларусаў узмацняўся тым, што яны поўнасцю ўраўніваліся ў правах з рускімі. Быць рускім станавілася выгадна.

Дыскрымінацыя беларускай мовы. Самабытнасць беларускага народа, як і ўкраінскага, упарта не прызнавалася. Права на выкладанне сваей мовы ў якасці асобнага прадмета ў школах заходніх губерняў атрымалі ў 1905 г. толькі палякі і літоўцы (закон ад 1 траўня). Праўда, на роднай мове дазвалялася выкладаць закон Божы, але ў гарадах ніхто з беларусаў гэтага не патрабаваў, а ў вёсках гаворка малапісьменных і блізкіх да сялянскага жыцця святароў і так для дзетак была зразумелай. Царызм і пасля рэвалюцыі не пайшоў на адкрыццё дзяржаўных беларускіх школ, не даваў ходу беларускай мове. Ва ўсіх дзяржаўных установах (у тым ліку і навучальных) размаўлялі па-руску. А таму арганізацыя прыватных беларускіх школ, за якія так змагаўся нацыянальны дзеяч Сяргей Палуян, не мела для бацькоў практычнага значэння.

Узмацненне русіфікацыі праз адукацыю. У расійскай сістэме адукацыі назіраліся станоўчыя змены. Пачатковыя царкоўна-прыходскія школы замяняліся народнымі вучылішчамі свецкага характару. Пашыралася прафесійнае навучанне. Вялікую папулярнасць набывалі такія сярэднія навучальныя ўстановы, як камерцыйныя вучылішчы. Побач з настаўніцкімі семінарыямі пачалі адчыняцца настаўніцкія інстытуты -- у Віцебску (1910), Магілёве (1913) і Мінску (1914), якія давалі фактычна сярэднюю спецыяльную адукацыю. З 1911 г. пачало дзейнічаць Віцебскае аддзяленне Маскоўскага археалагічнага інстытута, дзе Аляксей Сапуноў чытаў курс гісторыі Паўночна-заходняга краю. Яго гадаванцы атрымлівалі няпоўную вышэйшую адукацыю. Віцебскае аддзяленне супрацоўнічала з такім жа аддзяленнем у Смаленску. Расійская школа заставалася важнейшым сродкам русіфікацыі. Беларускае сялянства адгароджвалася ад сярэдняй і вышэйшай адукацыі не толькі недастатковасцю пачатковых школ і немажлівасцю заплаціць за навучанне, але і тымі дадатковымі намаганнямі па авалоданню ненатуральнай і чужой для сябе рускай мовы. Руская сярэдняя школа ў Беларусі не мела надзейнага грунту і не магла задаволіць патрэб нацыянальнага развіцця беларусаў.

Выбарчае права. Паслярэвалюцыйная Расія захоўвала парламенцкае прадстаўніцтва. Новы выбарчы закон (3 чэрвеня 1907) абмяжоўваў лік дэпутатаў ад ускраін. Выбары ў Дзяржаўныя думы ў Беларусі фактычна адбываліся па нацыянальных спісах -- рускаму, польскаму, яўрэйскаму. Беларускі спіс не складаўся ўвагуле. Беларусы-католікі праходзілі па польскаму спісу, а праваслаўныя беларусы, пераважна сяляне, -- па рускаму. Царызм абмяжоўваў католікаў, а гэта давала адпаведную перавагу ў выбарчай барацьбе мясцовым вяскоўцам праваслаўнай веры, якіх запісвалі ў рускія. Нідзе сяляне не мелі такога шырокага прадстаўніцтва ў царскіх Думах, як у Беларусі. Яны далучаліся да ўрадавых партый. Беларускія ж дзеячы, не маючы падтрымкі мас, былі адціснуты ад парламентскай дзейнасці. Таму не выпадкова, што на выбарах у ІІІ Думу перамогу на беларускіх землях атрымала праўрадавая партыя (80% мандатаў). Значная колькасць месц дасталася ўтворанай ў 1907 г. Краёвай партыі Літвы і Беларусі. Тое ж паўтарылася і падчас выбараў у ІY Думу.

Увядзенне зрусіфікаванага земства. У барацьбе з «польскім» засіллем у заходніх губернях Пётр Сталыпін абапіраўся на заможных праваслаўных сялян. Шляхам распаўсюджання на гэты рэгіён рускага выбарнага земства, ён хацеў узняць іх ролю ў мясцовым самакіраванні і палепшыць побыт праваслаўнай вёскі, каб яшчэ мацней прывязаць яе жыхароў да Расійскай імперыі. Прычым агульнарасійскае земскае палажэнне ад 12 чэрвеня 1890 г. істотна мянялася: уводзіліся выбары па «рускай» і «польскай» курыях, а маёмасны цэнз выбаршчыкаў зніжаўся ўдвая. Значыць, і тут мясцовыя сяляне атрымлівалі нейкія ўступкі. Прадстаўнікі «рускай» курыі займалі ў земствах 2/3 месцаў, «польскай» курыі -- 1/3. Хлапаманскі заканапраект Сталыпіна выклікаў рашучую незадаволенасць расійскіх памешчыкаў і толькі пад вялікім націскам самога прэм’ера цар падпісаў яго. У 1911 г. рэфарміраванае бессаслоўнае земства, як ужо вядома, уводзілася толькі ў Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай губернях. Урад баяўся, што ў заходняй Беларусі яно апынецца ў руках землеўладальнікаў польскай культуры. Земства ні бы акрэсліла сферу ўплыву Расіі на беларускіх землях, якую ей удалося адваяваць ў выніку стодваццацігадовай барацьбы з беларусамі і палякамі.

Вынікі сталыпінскай рэакцыі для беларускага адраджээння. Пасля 1905 г. русіфікацыя Беларусі спалучалася з некаторымі палітычнымі ўступкамі і не набыла такіх памераў, як пасля 1863 г. Беларусы-католікі пакідаліся ў адносным спакоі, а праваслаўныя русіфікаваліся ранейшымі метадамі. Аднак у канчатковым выніку нацыянальныя праблемы беларускага народа і іншых народаў не рашаліся, а таму ператвараліся для імперыі ў міны запаволенага дзеяння.

Мэта Сталыпінскай рэформы. Натуральны прырост жыхарства Беларусі ў пачатку ХХ ст. хоць і паменшыўся, аднак вёска задыхалася ад перанаселенасці. Дваране захоўвалі зямельныя латыфундыі, а значыць і эканамічную ўладу ў краі. У іх руках у 1905 г. знаходзілася каля 41% усёй зямлі. Прыкладна такое ж становішча складвалася і ў іншых раёнах імперыі. Каб не чапаць памешчыцкага дабра і расчысціць дарогу для сялянскага прадпрымальніцтва, прапаноўваўся знешне просты выхад -- узбагаціць адных сялян за кошт другіх, а для гэтага распусціць абшчыну і аблегчыць пераход здрабнелых надзелаў беднякоў ва ўласнасць заможных вяскоўцаў. Абеззямеленых павінны былі прыняць гарады і прамысловыя цэнтры, а таксама Сібір, куды наладжваецца масавае перасяленне. Астатнія перабіраюцца на хутары ці, не пакідаючы сядзібу ў вёсцы, зводзяць палявыя землі ў адзін клін («отруб»). Ажыццяўленне гэтых даўно вядомых ідэй і распачаў кабінет Пятра Сталыпіна на тэрыторыі Еўрапейскай Расіі.

Разбурэнне абшчыны. Права на выхад з абшчыны сяляне атрымалі па царскаму указу ад 9 лістапада 1906 г. Урад даваў зразумець, што спадзяванні на дармавыя нарэзкі -- дарэмныя; зямлю можна толькі купіць. І ў 1909-1911 гг. абшчыну пакідалі дзесяткі тысяч сялян Магілёўшчыны і Віцебшчыны. Сяляне усходняй Беларусі ахвотна вярталіся да традыцыйных зямельных адносінаў, закладзеных яшчэ аграрнай рэформай 1557 г. Усяго ў гэтых дзвюх губернях да 1915 г. замацавалі зямлю ў асабістую ўласнасць 48% абшчынных двароў, тады як у цэлым па Расіі -- 22%. Для сялян Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў, дзе абшчын не існавала, сталыпінская рэформа не мела істотнага значэння.

Хутарызацыя. Яшчэ у канцы ХІХ ст. пад уплывам Прыбалтыкі і Польшчы хутары пашырыліся на Віцебшчыне, Аршаншчыне і Гродзеншчыне. За дзесяць гадоў сталыпінскай рэформы іх узнікла ў беларускіх губернях каля 128 тысяч, ці 12% ад усіх сялянскіх двароў. І гэты паказчык быў вышэйшым за агульнарасійскі (10%). Амаль кожны хутаранін меў патрэбу ў крэдыце. Ён мог стаць на ногі толькі пры інтэнсіўнай і добра арганізаванай працы, набыўшы навейшыя прылады працы і хоць бы мінімум агранамічных ведаў. Для забітай і непісьменнай вёскі такія перамены даваліся з вялікай цяжкасцю. Дзяржава дапамагала, але была не настолькі багатай, каб забяспечыць усіх жадаючых. Не ўсім хапала працавітасці, цярплівасці і зваротлівасці. Да 1915 г. каля 36% гаспадароў, што выйшлі на хутары і атрубы, прадалі сваю зямлю больш шанцавітым. Пазбаўляліся жабрацкіх надзелаў і бедныя вяскоўцы.

Сялянскія перасяленні. Бедната рэдка адважвалася на далёкае падарожжа. Дзяржава дапамагала грашыма на праезд. Але зноў жа -- не ў дастатковым памеры і не ўсім. Таму паўперы, насуперак разлікам урада, канцэнтраваліся ў прамысловых цэнтрах Еўрапейскай Расіі. А ў Сібір ехалі гаспадары сярэдняй рукі, якія любілі зямлю і ўмелі на ёй працаваць, ды не маглі ва ўмовах зямельнай цеснаты разгарнуць сваю дзейнасць. За 1904-1914 гг. з пяці заходніх губерняў перасялілася каля 368 тыс. чалавек, і большасць з усходу. Былыя абшчыннікі літаральна за бясцэнак прадавалі сваё дабро і рваліся на волю, як мага далей ад ненавісных памешчыкаў і земскіх начальнікаў, ад абрыдлай апекі абшчыннай вярхушкі. Знаходзіліся сярод перасяленцаў і заможнікі, якія мелі патрэбу ў больш шырокай прасторы для прадпрымальніцтва. Багацейшыя ў першую чаргу і замацоўваліся на новых месцах. А Беларусь губляла найбольш прадпрымальных людзей. Тым, каго жыццё прымушала лічыць кожную капейку, даводзілася цяжэй. Каля 11% перасяленцаў вярнулася ў 1907-1914 гг. ў Беларусь. Сотні тысяч лепшых беларускіх сялян, адарваных ад родных мясцін, выкарыстоўваліся царызмам для эканамічнага ўздыму сібірскіх прастораў. Паводле перапісу 1926 г., у Канскай акрузе жыло 13% беларусаў, Тулуноўскай -- 14, Орскай -- 16%. А насельніцтва Усурыйскага краю на 5/6 было беларускім яшчэ ў пачатку ХХ ст. Усяго за 50 гадоў, што папярэднічалі першай сусветнай вайне, з Беларусі выбыла за Урал больш мільёна чалавек. Другі струмень сялянскіх перасяленцаў накіроўваўся на захад -- у ЗША, Канаду, Бразілію, Аргенціну. Значная частка іх потым вярталася на радзіму з заробленымі грашыма. Агульны лік эмігрантаў-беларусаў 1914 г. за межамі Расійскай імперыі ацэньваецца на круглы мільён. А ўсяго ў пачатку ХХ ст. за межамі Беларусі шукалі кавалак хлеба больш двух мільёнаў яе сыноў і дочак. І гэта тады, калі рускі ўрад працягваў аграрную каланізацыю Беларусі. Пры Сталыпіне тут быў створаны з дзяржаўных зямель спецыяльны фонд для рускіх перасяленцаў. Адпаведнае заданне па пашырэнню рускага землеўладання меў і Сялянскі банк.

Пашырэнне здабыткаў цывілізацыі. У масе сваёй вяскоўцы і ў пачатку ХХ ст. заставаліся людзмі цёмнымі і прыдушанымі непамернай працай. У перадавых краінах таго часу ўжо склаўся цэлы пласт фермерства, што вёў гаспадарку на прамысловых пачатках і меў прыстойнае жыццё -- мураваныя дамы, электраасвятленне, фабрычныя прадметы ўжытку. У Расіі ж толькі асобныя сяляне пачыналі мяняць лапці на боты, лучыну на газавую лампу, саламяныя стрэхі на чарапічныя дахі. Пашыраўся ўжытак плугоў і жалезных барон. Заможныя гаспадары набывалі веялкі, малацілкі і вельмі рэдка жняяркі.

Павышэнне сялянскай зацікаўленасці ў выніках працы. Замацаванне за сялянамі ў ходзе сталыпінскай рэформы права прыватнай уласнасці на зямлю спрыяла інтэнсіфікацыі земляробства. З 1907 г. вяскоўцы перасталі плаціць выкупныя плацяжы за былую памешчыцкую зямлю. Закладваўся кааператыўны рух. У 1909, 1910, 1912, 1913 гадах надарыліся багатыя ўраджаі. Вылучаліся прадпрымальныя сяляне. Сялянскіх выступленняў супраць памешчыкаў амаль не назіралася. І не толькі з-за ўрадавых рэпрэсій. Рэформа і эканамічны ўздым у краіне спакушалі заняцца ўладкаваннем новага жыцця. Ілюзіі ўзбагаціцца за кошт буйных землеўладальнікаў прападалі.

Капіталізацыя сялянскай вытворчасці. Некаторыя палёгкі сялянам дазволілі ім упершыню за больш стогадовае панаванне Расіі весці больш-менш паспяховую канкурэнтную барацьбу з мясцовымі памешчыкамі на сельскагаспадарчым рынку. У параўнанні з другой паловай ХІХ ст. памешчыцкае землеўладанне некалькі скарацілася, а сялянскае, побач з купецкім і мяшчанскім, ўзрасло. Абшарнікі трацілі магчымасць карыстацца таннай рабочай сілай. Аплата сельскагаспадарчым рабочым утрымлівалася пасля рэвалюцыі на высокім узроўні. Гэта прымушала памешчыцкія гаспадаркі становіцца на шлях інтэнсіфікацыі. Па ўраджайнасці жыта вяскоўцы выходзілі на ўзровень памешчыцкіх палёў. Услед за памешчыкамі яны пашыралі пасевы бульбы, якая давала амаль трэць збору ўсёй Расіі. Бульба ішла на адкорм свінней. На іх адкорме і продажы сяляне нядрэнна зараблялі і пераўзыходзілі ў гэтай справе абшарнікаў, не кажучы ўжо пра яўрэйскіх гандляроў, якія ў адпаведнасці з рэлігійным законам да прадуктаў са свінніны і не датыкаліся. Месцамі вяскоўцы аб’ядноўваліся ў малочныя арцелі. Жывёлагадоўля станавілася паўнапраўнай галіной іх гаспадаркі. Для сялян Віцебшчыны добрай падмогай заставалася вырошчванне ільну і канопляў на продаж ў замежжа.

Фермерская гаспадарка перамагае латыфундысцкую. Беларусь знаходзілася нібы на вялікай дарозе, па якой правозілася шмат таннага хлеба. І сэнс беларускай гаспадаркі, на думку гісторыка Мітрафана Доўнар-Запольскага, заключаўся ў тым, каб вытворчасцю больш інтэнсіўных культур і прадуктаў жывёлагадоўлі не толькі запоўніць недахоп у хлебе, але і атрымаць нейкія грашовыя лішкі. Не ўсе памешчыкі з гэтай задачай спраўляліся. Агульная тэндэнцыя была такой, што сялянская гаспадарка больш паспяхова набывала рыначны характар і ўзмацнялася за кошт абшарніцкай. Па звестках сельскагаспадарчага перапісу 1916 г. (без Гродзеншчыны) беларускія сяляне заворвалі больш 90% усёй пасяўной плошчы, давалі прыкладна такую ж долю збораў хлеба і бульбы. З 1900 г. да 1916 г. працэнт сялянскай жывёлы ў агульным статку ўзрос: коней -- з 80 да 95, кароў -- з 73 да 94, авечак -- з 81 да 98, свінней -- з 81 да 97%. У пачатку ХХ ст. Беларусь стала экспарцёрам мяса, масла, сыра, яек, яблык. Яе дабрабыт трымаўся на працы сялянства. Узрослая канкурэнтаздольнасць сялянскай гаспадаркі звужала сферу дзейнасці паўпрыгонніцкіх маёнткаў і абяцала добры падмурак для нацыянальнага адраджэння. Але як і ў часы сярэднявечча, калі беларусы згубілі для сябе зямельную арыстакратыю, што стала служыць польскай ідэі, так і ў пачатку гэтага стагоддзя яны пачалі губляць для сябе беларускае фермерства, якое дзялілася ці то на рускіх, ці то на польскіх патрыётаў. Беларускія лідэры аднак яшчэ захоўвалі шанц прадухіліць негатыўныя працэсы.

Прамысловы ўздым. У 1909-1913 гг. Расія перажывала прамысловы ўздым, які ахапіў і Беларусь. Аграрная рэформа паглыбіла мясцовы рынак. Збяднелыя інтэнсіўней набывалі тавары ўжытку, а фермеры, акрамя таго, -- і сродкі вытворчасці. Рост цэн на сельскагаспадарчыя прадукты павялічваў пакупную здольнасць вёскі. Усё гэта прывяло да таго, што капіталы купцоў Беларусі, што абслугоўвалі эканоміку ўсёй імперыі, патроху вярталіся дамоў і ўліваліся ў прамысловасць. Для адкрыцця буйных прамысловых прадпрыемстваў звычайна ствараліся акцыянерныя таварыствы пры ўдзеле замежных капіталаў. У 1908-1913 гг. сярэднегадавы прырост прамысловай вытворчасці Беларускага краю складаў каля 14%. Гэта -- неверагодна высокі паказчык, вышэйшы, чым па Расіі ў цэлым.

Асноўныя галіны прамысловасці. Вядучае месца ў Беларусі па-ранейшаму займала харчовая вытворчасць. Індустрыялізацыя Беларусі прывяла да скарачэння вывазу за яе межы сыравіны, якая стала апрацоўвацца на месцы. У першую чаргу гэта тычылася драўніны, асноўнага багацця Беларускага краю. Уладальнік лесапільна-фанернага завода ў мястэчку Мікашэвічы Мазырскага павета Д.Агаркаў прадаваў драўляныя скрынкі (тару) у Маскве, Харкаве, Адэсе, Лондане, Парыжы. Беларусь забяспечвала ўсю заходнюю частку Расіі запалкамі і паперай. На Добрушскай (Гомельскі павет) папяровай фабрыцы працаваў вядучы ў Расіі інжынер-тэхнолаг Антон Стульгінскі (1851-1915), ураджэнец Беларусі. Вялікі попыт мела беларускае шкло. На Нёманскім шклозаводзе (Лідскі павет) вырабляліся прадметы раскошы з крышталю высокай мастацкай якасці. Паспяхова працавалі Парэцкая суконная фабрыка ў Пінскім павеце, льнопрадзільная фабрыка «Дзвіна» у Віцебску. Металаапрацоўчая прамысловасць карысталася прывазной сыравінай, але попыт на яе прадукцыю быў настолькі вялікім, што выдаткі пакрываліся спаўна. На аснове саматужных майстэрняў засноўвалася прамысловае і сельскагаспадарчае машынабудаванне. У Пінску працаваў суднабудаўнічы завод. Мясцовыя прадпрымальнікі ўзяліся за асваенне вытворчасці прадметаў побыту. Але хуткае пашырэнне сферы паслуг пакідала месца і для дробнай вытворчасці.

Некаторыя асаблівасці прамысловай вытворчасці. Рамесніцкія вырабы часта паспяхова спаборнічалі з фабрычнымі, бо былі больш таннымі. Іх ахвотна куплялі вяскоўцы. У 1913 г. саматужная вытворчасць Беларусі давала больш паловы валавай прамысловай прадукцыі, у той час як па ўсей Расіі -- менш трэці. Нягледзячы на поспехі індустрыялізацыі, Беларускі край заставаўся аграрным кутком імперыі. Напярэдадні першай сусветнай вайны на долю прамысловасці даводзілася каля 20% нацыянальнага даходу. Большасць прамысловых прадпрыемстваў знаходзілася ў руках яўрэяў, землеўладальнікаў польскай культуры і замежных прадпрымальнікаў, якія былі далёкімі ад нацыянальных праблем беларусаў. Беларускі рух не мог фінансавацца за кошт прамысловых прыбыткаў.

Асаблівасці гарадской эканомікі. Прамысловасць спрыяла росту гарадоў. Значнымі прамысловымі цэнтрамі станавіліся Беласток, Мінск, Віцебск, Гродна, Пінск, Гомель, Брэст, Бабруйск, Барысаў. Аднак у Беларусі фабрычна-заводская вытворчасць размяшчалася пераважна ў сельскай мясцовасці -- бліжэй да крыніц сыравіны, памешчыцкіх капіталаў і да танных сялянскіх рук. А гарады заставаліся больш гандлёва-адміністрацыйнымі, чым прамысловымі асяродкамі. Яны ўражвалі шматлікасцю пераважна яўрэйскіх крамаў.

Памеры ўрбанізацыі. Працэнт насельніцтва, што пражывала ў гарадах і мястэчках Беларусі, узрос з 14 у 1897 г. да 16 у 1913 г. Доля адарваных ад земляробчай працы людзей была тут вышэйшай, чым у Расіі ў цэлым. Але гэта тлумачыцца не эканамічнымі прычынамі, а знаходжаннем Беларусі ў межах аседласці яўрэяў, якім, як вядома, не дазвалялася сяліцца па-за гарадамі. Для параўнання згадаем, што ў Вялікабрытаніі ў той час у гарадах пражывала больш паловы насельніцтва.

Нацыянальны склад гараджан. Скучанасць яўрэяў у гарадах і мястэчках стрымлівала прыток туды збяднелага мясцовага сялянства. У канцы ХІХ -- пачатку ХХ ст. беларусы складалі ўсяго каля 17% гараджан, рускія ж -- 18, а яўрэі -- 54%. Ураджэнцы Расіі запаўнялі адміністрацыйны апарат, наплывалі сюды ў складзе імперскай арміі. Яўрэйскія прадпрымальнікі кантралявалі гандлёва-прамысловую дзейнасць, а яўрэйскія працоўныя мелі, можа, самае пакутлівае жыццё з усіх гараджан -- цесната ў кватэрах, неабмежаваны рабочы дзень ў рамесных майстэрнях, капеечны гандаль пад адкрытым небам, беспрацоўе. Славіліся татарскія агароднікі і гарбары.

Горад у жыцці беларусаў. Агародніцтва, праца па найму, здача ў арэнду жылля і зямельных плацаў -- гэта тое з чаго пераважна жылі беларусы ў гарадах. Былі яшчэ гандляры салам ды асобныя рамеснікі. Але гарадскія паселішчы прыцягвалі да сябе не толькі магчымасцю атрымаць заробак, нешта прадаць-купіць ці разбагацець. Тут набываўся яшчэ адзін, і мо’ самы надзейны, капітал -- веды. Практычна ўсе больш-менш значныя навучальныя ўстановы канцэнтраваліся ў гарадскіх цэнтрах. Настаўніцкія семінарыі і інстытуты падрыхтавалі да першай сусветнай вайны значную колькасць вясковай інтэлігенцыі. У гарадскіх паселішчах адукаваныя беларусы працавалі ўрачамі, фабрычна-заводскімі, чыгуначнымі, паштова-тэлеграфнымі і дзяржаўнымі службоўцамі. Многія з іх потым сталі вядомымі нацыянальнымі дзеячамі.

Вытокі аднаго міфа. За ўсю гісторыю царскага панавання беларусы толькі ў пачатку ХХ ст. атрымалі шэсць гадоў (1908-1913) эканамічнага добраспрыяння. Якраз тады ў народнай свядомасці пачало замацоўвацца пачуццё гонару за належнасць да «вялікай імперыі», нарадзіўся захаваны да нашага часу міф аб тым, як добра жылося ў царскай Расіі. Хоць па свайму ўзроўню расійскае жыццё было намнога горшым у параўнанні з жыццём ў заходнееўрапейскіх краінах.