MD hám PQJ / Jazıw teoriyası hám qaraqalpaq álipbesi menen imlasın jetilistiriw mashqalaları
.pdf61
|
|
|
y |
|
|
|
ҥ |
|
|
|
ú |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ۋ |
|
V |
|
|
U |
|
Ў |
|
|
W |
|
|
w |
|
|
v |
|
|
u |
|
ў |
|
|
w |
|
|
|
ف |
|
|
F |
|
|
|
Ф |
|
|
Ff |
|
|
f |
|
|
|
f |
|
|
|
ф |
|
|
|
|
|
|
خ |
|
|
X |
|
|
|
X |
|
|
Xx |
|
|
x |
|
|
|
x |
|
|
|
x |
|
|
|
|
|
|
ھ |
|
|
H |
|
|
|
Ҳ |
|
|
Hh |
|
|
h |
|
|
|
h |
|
|
|
ҳ |
|
|
|
|
|
|
|
|
S |
|
|
Ts |
|
Ц |
|
c |
|
|
Cc |
ʦ |
|
|
s |
|
|
c |
|
ц |
|
|
|
|
|
|
چ |
C |
|
|
Ş |
|
|
Ч |
Şş |
|
Sh |
|
Ch ch |
ʧ |
|
c |
|
|
ş |
|
|
ч |
|
|
sh |
|
|
|
ش |
|
|
Ş |
|
|
|
Ш |
Şş |
|
|
Sh |
|
ʃ |
|
|
|
ş |
|
|
|
ш |
|
|
|
sh |
|
|
|
|
j |
|
|
|
i |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ى |
|
|
|
|
|
|
Ы |
|
Í |
|
|
Íı |
ɯ |
|
|
|
|
|
|
|
ы |
|
ı |
|
|
|
|
|
|
|
E |
|
|
|
Э |
|
|
Ee |
|
|
e |
|
|
|
e |
|
|
|
э |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Ю |
|
|
yu |
|
|
ju |
|
|
|
|
|
|
|
ю |
|
|
|
|
|
|
62
Яя |
ya |
ja |
III bap. Házirgi qaraqalpaq álipbesi hám imla qádeleri
Til eki túrli jol menen júzege shıǵatuǵınliǵı belgili. Biz ózimizdiń oypikirimizdi awızsha sóylew arqalı yamasa jazıw arqalı’ basqalarǵa bildiremiz.
Álbette, olar bir-birin tolıqtırıp otıradı. Awızsha sóylewde sóylew aǵzaları, esitiw aǵzaları qatnasadı hám sóylew sol payıtta iske asadı. Jazbada qaǵazǵa yamasa basqa materialǵa túsirilgen, kóriwimiz arqalı ańlanıp, qayta tiklenetuǵın tańbalar qatnasadı.Awızeki sóylew dáslep payda bolǵan bolsa, jazıw onnan keyin adamzat jámiyetiniń rawajlanıwınıń belgili bir basqıshında kelip shıqqanlıǵı ilimde dálillengen.
Hár bir til ushın jańa jazıw payda bola bermeydi. Turmısta qollanılıp atırǵan jazıw az sanda bolsa, tiller oǵada kóp. Hár bir xalıq álipbeni qabıl eterde óz tiline ılayıqlap, iykemlestirip, álipbedegi jetispeytuǵın tańbalardı qosımsha qabıl etedi. Solay e tip óz tiliniń ózinshelik ózgesheligin saqlaydı. Máselen, latın álipbesinde 6 dawıslı hárip bolsa, qaraqalpaq tilinde 9 dawıslı fonema bolıp, muǵdarı jaǵınan sáykes kelmeydi. Sonlıqtan latınlastırılǵan qaraqalpaq álipbesinde 9 dawıslı sesti ańlatıw ushın latın álipbesinen basqa sistemadaǵı álipbelerden qosımsha háripler qabıl etpesten, kompyuter texnologiyasın esapqa alǵan halda kompyuterde bar bolǵan kómekshi belgiler paydalanılǵan.
2009-jıldıń 8-oktyabrindegi Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı
Keńesiniń sessiyasında latın jazıwına tiykarlanǵan hárekettegi qaraqalpaq
álipbesine ayırım qosımshalar kirgiziw haqqında qarar qabıl etildi. Bul qarardıń qabıl etiliwinde hárekettegi álipbe qabıl etilgen dáwirinen baslap usı kúnge shekem ilimpazlar hám qánigeler tárepinen aytılǵan
63
pikirler menen usınıslar esapqa alınǵan. Sonday-aq, awızeki sóylew menen
jazıwdı bir-birine jaqınlastırıw, házirgi zaman texnikalıq qurallarında, ayrıqsha kompyuter texnologiyasında islewdi jeńillestiriw mashqalaları esapqa alınǵan.
Til jámiyetlik qubılıs bolǵanlıqtan jámiyette qanday ózgeris júz berse, ol
biziń tilimizge de belgili dárejede tásir e tip, óz izin qaldıradı. Házirgi kúnde
kompyuter texnologiyasınıń jámiyetshiligimizde keńnen paydalanıwı turmıs
talabına aylanbaqta. Sonlıqtan bul jaǵdaydı jazıwdı jetilistirip, onı
turaqlastırıwda e sapqa almawǵa bolmaydı.
Qaraqalpaq tilinde házirgi kúnge shekem arab, latın, kirill hám jáne latın
álipbelerine tiykarlanǵan álipbeler qollanılıp keldi. Bul kórsetilgen álipbeler
túrkiy tilleri ushın qabıl etilgen álipbe bolmaǵanlıqtan qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózinshelik belgilerin esapqa alǵan halda ózgerisler kirgizilip qollanılatuǵını belgili.
Qaraqalpaq tili túrkiy tilleriniń biri bolǵanlıqtan tilimizde túrkiy tillerge tán bolǵan nızamlılıqlar saqlanadı. Túrkiy tillerdiń baslı hám tiykarǵı nızamı
singarmonizm bolıp e saplanadı. Bız keltirgen álipbeler singarmonizmi joq
tillerge arnalıp dúzilgenlikten, olarǵa ayırım ózgerisler kirgizilip qaraqalpaq
tiline ilayıqlastırılıp jetilistiriw tabiyiy halat. Xalqımızdıń |
turmısında |
e kinshi |
|
ret qabıl etilip atırǵan latın álipbesine tiykarlanǵan |
jańa |
qaraqalpaq |
álipbesi |
ádewir jetilistirildi. |
|
|
|
Latın jazıwına ótiw - dáwir talabı boldı. Bunı |
birinshi gezekte házirgi |
||
zaman ilim hám texnikanıń rawajlanıwı keltirip shiǵaradı. Soǵan baylanıslı Respublikamızda 1994jıldan baslap jańa álpbege ótiw basqıshpabasqısh iske
asırılıp atır. Házige shekem jańa álipbage ótiw, onı úyreniw baǵdarında bir qatar jumıslar júrgizildi. 1996-1997-oqıw jılınan baslap mekteplerdiń 1 hám 2- klaslarında oqıw jańa álipbede oqıtıla basladı. Jańa álipbe
64
boyınsha imla qaǵıydaları, sózlik, baǵdarlamalar dúzildi, birqansha metodikalıq
qollanbalar dúzildi.
Kópshilikke málim, latın jazıwına tiykarlanǵan jańa qaraqalpaq álipbesine
ótiw 1994-jıldan baslandı. Sol jılı latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalapaq álipbesi hám imlasınıń qaǵıydaları joybarı islep shıǵıldı.74
Latın grafikasına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesine ayırım ózgerislerdiń kirgiziliwi jazıwımızdı jáne de jetilistiriwdi kózde tutqan turmıs talabı.
Bunda qaraqalpaq janlı sóylew tili menen jazıwın jaqınlastıriwǵa, sonday-aq tupkilikli hám basqa tillerden kirip kirgen sózlerdiń imlasına ayrıqsha dıqqat
awdarılǵan.
Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Keńesiniń ―Latın jazıwına
tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw haqqında‖ǵı Qaraqalpaqstan
Respublikasınıń Nızamına qosımshalar hám ózgerisler kirgiziw tuwralı 2009jıldıń 8-oktyabrinde qabıl etilgen qararına muwapıq latın jazıwına
tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesin engiziw boyınsha Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi shólkmlestirgen komissiyanıń sheshimi menen dúzilgen jumısshı topar tárepinen imla qaǵiydaları qayta dúzildi. Bunda K.Ubaydullaev, D.S. Nasırov tárepinen dúzilgen ―Qaraqalpaq tiliniń alfaviti
hám orfografiyalıq qádeleriniń jıynaǵı |
‖ hám usı |
tiykarda |
tayarlanǵan |
||||
M.Dáwletov, |
Qutlımuratovlardıń |
redaktorlıǵında |
baspadan |
shıqqan |
|||
―Qaraqalpaq |
tiliniń imla |
qaǵıydaları ‖ |
paydalanıldı. |
Bul imla |
qáde- |
||
qaǵıydaları tilshi alımlar, |
tájriybeli |
mektep muǵallimleri, keń |
jámiyetshilik |
||||
tárepinen kóp talqılawlardan ótkenlikten, jazıw tájriybesine ádewir turaqlasıp qalǵanlıqtan burınǵı kirill álipbesiniń, sońǵı latınlastırılǵan álipbeniń imla qaǵıydalarına úlken ózgerisler kirgizile bermesten, kópshilik qaǵıydalar
ózgerissiz alındı.
74 M.Dáwletov., B.Qutlımuratov. Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydaları. N,‖Bilim‖,1994
65
Sońǵı jigirma jılǵa shamalas jazıw tájriybesi jańa latınlastırılǵan
qaraqalpaq alipbesiniń ádewir jetilistirilgen álipbe bolıwına qaramastan oǵan
ayırım ózgerislerdiń kirgiziliwi, ayırım háriplerdi qosımsha qabıl etiw, ayırım háriplerdiń imlasınaózgerisler kirgiziw kerekligi málim boldı.
1.Hárekettegi álipbege qosımsha c, ch háripleri kirgizildi. C , ch (c, ch)
dawıssız sesleriniń qaraqalpaq tilindegi jaǵdayı pútkilley birdey: bulardıń ekewi
de biripeli (affrikat), únsiz dawıssız sesler, bulardıń |
ekewi de orıs tilinen bir |
|
dáwirde kirip kirgen |
sózlerde qollanılatuǵın sesler. Sonday-aq burınǵı kirill |
|
álipbesinde bulardıń |
ekewi eki túrli hárip penen |
(c, ch) belgilengen. Usı |
jaǵdaylarǵa qaramastan hárekettegi latınlastırılǵan álipbede birewiniń (ch nıń) ayrıqsha tańba bolǵan sh menen beriliwi, onda da kirilshe sh, sh, ch háripleriniń
úshewiniń xızmetin tek sh háribiniń atqarıwı, al ekinshisiniń (c nıń) ayrıqsha tańba menen berilmey, onı ańlatıw ushın álipbedegi ayrıqsha fonemalardı buldiretuǵın t hám s háripleriniń dizbegi (c) arqalı berliwi teoriyalıq jaqtan
da, ámeliy |
jaqtan da nadurıs edi. |
|
|
|
||
2.Túp nusqa latın álipbesinde hámmesi bolıp |
altı dawıslı hárip bar: |
|||||
a, o, u, i, e, y. Olardıń da |
birewi |
qaraqalpaq tilindegi |
y dawıssız sesin bildiriw |
|||
ushın alınǵan. Sonda qaraqalpaq |
tilindegi toǵız dawıslı sesin bildiriw ushın |
|||||
alınǵan. |
Sonda |
qaraqalpaq |
tilindegi toǵız |
dawıslı fonemanı latın |
||
álipbesindegi bes dawıslı |
hárip |
(a, o, u, e, i) arqalı ańlatıw kerek boladı. Solay |
||||
etip hárekettegi álipbede |
qaraqalpaq tilindegi juwan |
dawıslılardı |
bildiriw |
|||
ushın a, o, u, i , jińishke dawıslılardı bildiriw ushın á, ó, ú,i háripleri alıngán edi. Kórinip turǵanınday, i, á, ó, ú háripleri ózgeris penen kirgizilgen edi. Endi kompyuter texnologiyasına talabına muwapıq latın álipbesindegi i dawıslı háribiniń ústindegi noqatın alıp taslaw jolı
66
menen Í (ı) háribin ańlatıwǵa bolmaytuǵınlıǵı belgili boldı. Sonlıqtan i
háribine kompyuterde bar apostrof ( ' ) belgisi qoyılıw arqalı juwan ı (ı) sesi bildiretuǵın boldı. Solay etip qosımsha belgi burıngısınsha úsh dawıslıǵa emes,
al tórt dawıslıǵa (á, ó, ú,ı) qoyılatuǵın boldı. |
|
|
|||||||
Jazıwdı |
az da |
bolsa da jenilletiw |
maqsetinde baspasında kishi háribi |
||||||
(ı) úsh elementli, al |
bas |
háribi |
e ki elementli (Í’) bolsa da, qoljazbada |
I ’ |
ī |
||||
túrinde |
e |
ki |
elementli |
bolıp |
jazılıwı |
qabıl e tildi. Solay etip baspası |
Í’ |
ı, |
|
jazbası I |
’ |
ī túrinde qollanıladı. Bunda baspa jubayınıń quramı bolıwı kompyuter |
|||||||
texnologiyası ushın hesh qanday qıyınshılıq tuwdırmaytuǵını esapqa alındı. |
|
||||||||||||||
3.Túplilikli |
sózlerdińbasındaǵı |
e, |
o, |
ó |
háripleri |
menen |
|
|
|||||||
tańbalanıp kelgen quramalı sesler (diftonglar) bolǵan e, o, ó qosarlılarınıń |
hár |
||||||||||||||
biriniń e ki sestiń dizbeginen turatuǵınlıǵı belgili. Bulardıń |
hár biriniń |
e ki |
|||||||||||||
fonemanıń |
dizbeginen turatuǵınlıǵı |
bunnan |
yarım |
ásir |
burın-aq ilimiy |
||||||||||
basılımlarda |
dálillengen, sabaqlıqlarǵa |
kirgizilgen, |
fonetika |
ilimi |
boyınsha |
||||||||||
qánigealımlar tárepinen |
tán alınǵan |
e di. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
Sońǵı |
dáwirde |
elektr, |
etika, |
opera, |
optika |
túrindegi sırttan kirgen |
|||||||||
sózlerdiń keńnen |
qollanılıwı, |
olardıń sóz basında |
kelgen monoftong penen |
||||||||||||
túpkilikli sózlerdiń basında kelgen diftonglardı |
ayırıwdıń múmkin bolmay |
||||||||||||||
qalıwı, yaǵnıy elek (elek)degen sózlerde de e, |
elektr degen sózde de sol e |
||||||||||||||
háribiniń (e |
ni bildiriwge de bir tańbanıń) qollanılıwı |
úlken |
qıyınshılıq |
||||||||||||
tuwdırdı. Burınǵı kirilshede olar e hám e túrindegi eki |
túrli tańba |
menen |
|||||||||||||
berilgenlikten (elekr, elektr) bunday mashqala joq |
edi. Kirilshede ya, yu, ѐ |
||||||||||||||
háripleri sıyaqlı e, o, ó háripleri de sóz basında |
eki |
sesti |
bildiriw |
ushın |
|||||||||||
qollanılatuǵın |
e di. Solay etip sózdiń |
basındaǵı |
e |
|
monoftongı |
menen |
|||||||||
(elektr degende ) e diftongın (elek degende ) ayırıp tanıw
|
|
|
67 |
|
|
|
maqsetinde túpkilikli |
sózlerdiń basında e ki |
fonemanıń dizbegi |
ekenligi |
|||
esapqa alınıp, |
onı e |
túrinde jazıw qabıl |
e tiledi. |
Túpkilikli |
sózlerdiń |
|
basındaǵi e ki |
fonemanın dizbegi |
ekenligi |
esapqa |
alınıp, onı e |
túrinde |
|
jazıw |
qabıl e tiledi. Túpkilikli sólerdiń basındaǵı o, ó qosarlılarınıń jaǵdayı |
da tap |
e sıyaqlı boladı. Sonlıqtan olar da túpkilikli sólerdiń basında o, ó turinde |
esitiliwinshe jazıladı.
Álipbege qosımsha c hám ch háripleriniń alınıwı menen álipbe quramı 34
háripten ibarat boldı. Bul eki háriptiń kirgiziliwi burınǵı álipbedegi seslerdiń jazılıwında ushırasatuǵın qıyınshılıqlardı saplastıra otırıp, bir qansha qolaylıqlar jarattı.
Jańa álipbege c hám ch háripleriniń kirgiziliwi, birinshiden, ilimiy kózqarastan durıs bolsa, ekinshi tárepten, kompyuterde jazıwdı bir qansha jeńillestirdi. Eń baslısı, túp nusqa latın álipbesiniń múmkinshilikleri jeterli paydalanıldı.
68
ÁLIPBE
Qaraqalpaq álipbesindegi háripler hám olardıń izbe-iz jaylasıw tártibimenen
atları
Q/t |
Baspa |
Jazba |
Ayti’- |
li’wi’ |
Kirill |
Q/t |
Baspa |
Jazba |
Ayti’- |
li’wi’ |
Kirill |
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1. |
A a |
|
A |
|
a |
|
a |
|
|
1 |
|
Ńń |
Ńń |
|
ńe |
|
ń |
|
|
|
|
|
a |
|
|
|
|
|
|
8 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2. |
Á á |
|
Á |
|
á |
|
á |
|
|
1 |
|
O o |
|
O o |
|
o |
|
o |
|
|
|
|
á |
|
|
|
|
|
|
9 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3. |
B b |
|
B |
|
be |
|
b |
|
|
2 |
|
Ó ó |
Ó ó |
|
ó |
|
ó |
|
|
|
|
|
b |
|
|
|
|
|
|
0 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4. |
V v |
|
V |
|
ve |
|
v |
|
|
2 |
|
P p |
|
P p |
|
p |
|
p |
|
|
|
|
v |
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
e |
|
|
|
5. |
G |
|
G g |
|
ge |
|
g |
|
|
2 |
|
R r |
|
R r |
|
re |
|
r |
|
g |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
6. |
Ǵ ǵ |
|
Ǵ |
|
ǵa |
|
ǵ |
|
|
2 |
|
S s |
|
S s |
|
se |
|
s |
|
|
|
|
ǵ |
|
|
|
|
|
|
3 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
7. |
D d |
|
D |
|
de |
|
d |
|
|
2 |
|
T t |
|
T t |
|
te |
|
t |
|
|
|
|
d |
|
|
|
|
|
|
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
8. |
E e |
|
E |
|
e |
|
e |
|
|
2 |
|
U u |
|
U u |
|
u |
|
u |
|
|
|
|
e |
|
|
|
|
|
|
5 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
9. |
J j |
|
J j |
|
je |
|
j |
|
|
2 |
|
Ú ú |
Ú ú |
|
ú |
|
ú |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
6 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
10. |
Z z |
|
Z |
|
ze |
|
z |
|
|
2 |
|
W |
|
W |
|
w |
|
w |
|
|
|
|
z |
|
|
|
|
|
|
7 |
|
w |
|
w |
|
e |
|
|
|
11. |
I i |
|
I i |
|
i |
|
i |
|
|
2 |
|
F f |
|
F f |
|
fe |
|
f |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
8 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
12. |
Y y |
|
Y |
|
e |
|
y |
|
|
2 |
|
X x |
|
X x |
|
x |
|
x |
|
|
|
|
y |
|
|
|
|
|
|
9 |
|
|
|
|
|
a |
|
|
|
13. |
K k |
|
K |
|
ke |
|
k |
|
|
3 |
|
H h |
|
H h |
|
h |
|
h |
|
|
|
|
k |
|
|
|
|
|
|
0 |
|
|
|
|
|
e |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
69 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
14. |
Q |
Q q |
qa |
q |
3 |
Í’ ı |
I ’ ī |
ı |
ı |
q |
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
15. |
L l |
L l |
la |
l |
3 |
C c |
C c |
c |
c |
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
16. |
M |
M |
me |
m |
3 |
Ch |
Ch |
c |
ch |
m |
|
m |
|
|
3 |
ch |
ch |
h |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
e |
|
|
|
|
|
70 |
|
17. N n |
N n |
ne |
n |
34 Sh sh Sh sh she |
sh |
Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalpaq álipbesi hám imlasın
jetilistiriwge arnalǵan ilimiy miynetlerge talqı
XX ásirdiń 90-jıllarınan baslap akad. A.Dáwletov „ Jazıwımız jetilisiw jolında―75, „Jetilisken álipbe - sawatlılıqtıń girewi―76 , „Jazıwdı jetilistiriwdiń ayırım mashqalaları―77, „Álipbedegi ózgerisler turmıs talabı―78 sıyaqlı maqalalarında álipbe hám imla qádelerin jetilistiriw, álipbedegi sońǵı ózgerisler sıyaqlı máseleler sóz etilgen.
Sonday-aq usı másele boyınsha M.Dáwletov ta itibarǵa ılayıq birqansha ilimiy miynetleri menen 90-jıllardan keyin kózge taslana basladı. Onıń „Ádebiy tilimizdiń orfografiyasın jetilistiriw haqqında ―79, „Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydaların dúziwdiń teoriyalıq tiykarları―80 , „Imladaǵı ózgerisler haqqında pikirler hám usınıslar―81 hám t.b. usı taraw boyınsha maqalaları bar. Mine, bunnan basqa da N. Ayımbetovtıń „Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalapaq álipbesi haqqında pikirler―82,A. Áliev „Óz imlamızǵa iye bolamız―83 , O. Dospanov „Qaraqalpaq jazıwınıń rawajlanıw máselesine―84, A.Dáwletov, D.Erjanova „Latınlastırılǵan jazıwdaǵı ayırım ózgerisler haqqında―
85, M.Qudaybergenov „Házirgi qaraqalpaq
75Dáwletov A. Jazıwımız jetilisiw jolında .// Erkin Qaraqalpaqstan,1993, 1-may
76Dáwletov A. Jetilisken álipbe - sawatlılıqtıń girewi. // Qaraqalpaqstan jasları,1995, 27-iyul77 Dáwletov A. Jazıwdı jetilistiriwdiń ayırım mashqalaları. // Til hám ádebiyat , 2010 78Dáwletov A. Álipbedegi ózgerisler turmıs talabı.// Erkin Qaraqalpaqstan, 2010, 7-yanvar
79 Dáwletov M. Ádebiy tilimizdiń orfografiyasın jetilistiriw haqqında.// Jas leninshi. 1991, 19-mart80 Dáwletov M. Qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydaların dúziwdiń teoriyalıq tiykarları.// Vestnik Karakalpakskogo otdelenie AN Uzbekstana. 1998, №4
81Dáwletov M. Imladaǵı ózgerisler haqqında pikirler hám usınıslar. // Ustaz jolı. 2012, 20-sentyabr82 Ayımbetov N. Latın jazıwına tiykarlanǵan qaraqalapaq álipbesi haqqında pikirler. // Erkin Qaraqalpaqstan,1998, 20-oktyabr
83 Álive A. Óz imlamızǵa iye bolamız. // Erkin Qaraqalpaqstan,1994, 17-fevral
84Dospanov O. Qaraqalpaq jazıwınıń rawajlanıw máselesine. // Erkin Qaraqalpaqstan,1999, 18-sentyabr
85Dáwletov A., Erjanova D. Latınlastırılǵan jazıwdaǵı ayırım ózgerisler haqqında. Házirgifilologiya iliminiń áhmiyetli máseleleri. –N, 2011