Шортанбай Қанайұлының «Зар заман» өлеңіндегі заманның зарлығы мен тарлығының белгілерін дәлелдер арқылы талдап жазыңыз

Бердалина Алуа

Айыртау ауданы

Қаратал орта мектебінің

11-сынып оқушысы.

Ақын өлеңде заманның зарлығы мен тарлығын сипаттап жазады.

Бұрынғы өткен заманмен, сол кездегі адамдардың мінез-қылығы мен өзі өмір сүріп жатқан кездегі адамдардың болмысын салыстыра отырып, заманның тарылғанын, тар заманның қыспағынан халықтың зар илеп отырғанын жырлайды.

Менің ойымша, Шортанбай өлеңді «Зар заман» деп дұрыс атаған. Заманның келбетін, келе жатқан өзгерістердің жақсылық әкелмейтінін тап басып айтқан.

Азулыға бар заман,

Азусызға тар заман,- деп өзінің кедей-кепшіктің қамын жейтін, дәулеті барлардың жүрегінде әділдік пен аяушылық болуын қалайтын азамат екенін көрсетеді. Сондықтан заманның тарлығы мен зарлығының белгілерін ажыратып айтып береді.

«Жаман – малға жүгінген» деп тар заманның белгісі ретінде кісілік, адамшылық қасиеттен мал-дәулеттің буы бағалы болып тұрғандығын атап өтеді. А.Құнанбайұлының: «Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрселермен оздым ғой демектің бәрі де – ақымақшылдық» деген сөзін қаперге алмайтын заманның туып келе жатқанын Шортанбай ақын өте жақсы байқай біледі. Байлық жолында ештеңеден тайынбайтын адамдар бейнесін:

Байлар ұрлық қылады,

Мал түзіне көрінбей.

Билер жейді параны,

Сақтап қойған сүріндей,- деп ашына суреттейді. Заманды тарылтып жатқан жайттардың бірі – орыс патшасының отарлық саясаты болса, екінші бір себебі – қазақтан болыс-би етіп сайлап қойған азаматтардың имансыздығынан, ата жолынан айнып бара жатқан тәрбиесіздіктен, тексіздіктен деп біледі.

Ұл туады атаменен егесіп,

Қыз туады анаменен теңесіп,- деп заманның бұзылғанының бір көрінісі ретінде үлкенді тыңдамайтын жастардың көбеюін атап өтеді. Еңбегі еш болған қайран кедейдің жайын:

Мал үшін он екі ай қой бағып,

Жалғыз тоқты алады,- деп жырласа, еңбек еткен адамға еңбекақысын толық бергісі келмей, біреудің ақысын жейтін имансыз байлардың сипатын мынадай жолдармен береді:

Тоқты берсе, ісек деп,

Құнан шығар тұсақ деп.

Саулық берсе, егіз деп,

Қыстан шыққан семіз деп.

Өз көзімен көрген әлеуметтік ақиқатты шынайы жырлаған Шортанбай өлеңдері замана суретін берудегі шыншылдығымен құнды.

Қорыта келгенде, «Зар заман» өлеңі әдебиет зерттеуші ғалымдар тарапынан «Зар заман ақындары» деген ортақ сипатқа ие болған ақындардың көтерген мәселесін барынша жырлап кеткен шығарма деп айта аламыз.

Шортанбай Қанайұлының «Зар заман» өлеңіндегі заманның зарлығы мен тарлығының белгілерін дәлелдер арқылы талдаңыз

Он тоғызыншы ғасыр қазақ халқы үшін ұлт ретінде қалыптасуында үлкен әсерін тигізгін ғасыр болды. Ресейде крепостнойлық құқықтың жою туралы заңының лебі қазақ даласына жетіп, елдің билеу жүйесіне өзгерістер әкелген еді. Бұрынғы хандық дәуір келмеске кетіп, оның орнына жаңа билік орнай бастады. Халқымыздың бұған дейінгі өмір сүру салты өзгеріп, капитализмнің элементтері кіре бастады. Қазақтың байырғы жерлеріне қамалдар салынып, шұрайлы жерлерін қара шекпенділерге бере бастады. Ел ішіндегі осындай өзгерістерге куә болған Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы сынды ақындар өздерінің наразылықтарын өлеңдерімен білдірді. Солардың бірі- Шортанбай Қанайұлының «Зар заман» толғауы. Толғауда заманның зарлылығы мен тарлығының белгілерін былай көрсетеді:

Асылық асқан заманда,

Алуан-алуан жау шықты,

Арам ораз хан шықты,

Қайырымы жоқ бай шықты,

Сауып ішер сүті жоқ,

Мініп көрер күші жоқ,

Ақша деген мал шықты.

Ақынның бұл суреттеуінде зар заманның қай жақтан есіп тұрғаны бірден байқалады. Сауда-саттыққа негізделген қарым-қатынас адамдар арасындағы адамгершілік байланыстарды үзіп, пұл тілінде сөйлеуге негіздейтін болды. Байлар ақшасы жоқ елден тауарларына айырбас жасау үшін күзде қозы мен бұзау жинап, бейшара халықты сору арқылы байи түсті. Сөйтіп, капитализммен келген ел билеу жүйесі, отаршылдық саясат, сауда – бәрі адам психологиясын бұзды. Бұрынға бай мен билердің де мінез-құлқы өзгеріп, өз құлқынынан басқа ел қамын ойламайтын тоғашар байлар пайда болды. Осы өзгерістердің бірін де Шортанбай ақын қабылдамады.

Кетейін десе, алды тар,

Тұрайын десе, кәпір бар,-

Қайсы бірін айтайын,

Қазақтың ұлы қамалды -деп елдің алдында тұрған шарасыздықты сөз қылады. Сол кездегі заманға сай жастардың да өзгергенін тілге тиек етеді:

Ұл туады атаменен егесіп,

Қыз туады анаменен теңесіп,

Баласы кетті тыюдан.

Шортанбайдың «Зар заман» өлеңі сол кездегі өткір шындықты бейнелейді. Заманның кері кетуін, халықтың жақсы қасиеттерін жоғалта бастауын жүрегімен сезіп жырлаған. Бұл өлеңді оқып отырып, ақын өзі өмір сүрген заманды өткен күнмен салыстырып, адамдардың мінез-құлықтарының өзгеруін, қайыры жоқ байлардың шығуын, ақшаның мал орнына жүргенін, заманының зарлығын, тарлығын өлеңіне өрнек ете білген шыншыл және терең ойлы шығарма.