Б) Хош иісті беретін заттар

Хош иісті беретіндер әр түрлі түсті және түссізден, майлы, өткір иісті сұйық заттардан құралады. Құрамында табиғи және жасанды хош иісті заттар болады.

Олар ұнтақтарға жақсы иіс, ал жуылған заттарға жағымды иіс береді. Сонымен қатар, жуу кезінде ерітіндінің жағымсыз иісін төмендетеді.

Хош иісті заттар алу үшін эфирлі майлар, мұнай тас көмір, орман өнеркәсіптерінің сусымалы үстемелері қолданылады.

Оларға және К-ң сілтілі тұздары, пероксоқышқылдардың тұздары және органикалық оптикалық ағартқыштар жатады.

Сілтілі тұздарға 1) фосфаты , 2) және К дифосфаттары (пирофосфаттары) ; және К үшполифосфаттары 4) карбонаты 5) гидрокарбанаты

Пероксидті тұздарға:

1) пербораты

2) перкарбонаты

3) оптикалық ағартқыштар.

Ал бейтарап бейорганикалық тұздардан сульфаты кеңінен қолданылады.

а) Фосфаттар.

Жуғыш әрекеттің нәтижелігін төмендететін факторлардың бірі судың керіктілігі, себебі сабындар жуу процесінде және иондарымен өрекеттеге бастайды.

Катиондармен әрекетесіп майлы қышқылдардың ерімейтін кальций және магнилі тұздарын түзеді. Ал олар жуу процесіне қатыспайды (жуғыш құрамдардың шығыны көбейді) , және матаның бетіне кір болып тұрады. Құрамына БАЗ және активті үстемелер кіретін (әсіресе фосфаттар) ЖЖҚ-ы қолдану бұл кемшіліктерді жояды. Фосфаттар жерсілтілі металдар мен темір иондарын суда еритін комплексті қосылыстарға байланыстырады:

Фосфаттар майлы қышқылдардың ерімейтін кальций бар. Қрамында 25-40% (салм) фосфаты бар ЖЖҚ қақтардыда ерітеді.

Сонымен қатар, фосфаттар кірлердің матаның бетіне қайта тұнуын болдырмайды, олар ерітіндіде дисперcиялық жағдайда болады. Натрий карбанты және гидрокарбанаты, сульфаты, жасынды жұғышта көптеп қолданылады.

Жуу процесінде карбонаттары майлы кірлерді ерітіндіге өткізеді (майлы қышқылдардың натрий тұздар түрінде) , соның әсерінен ЖЖҚ-ң жуғыш қабілетін жақсартады. Сонымен қатар, кальциленген сода судың керметілігін төмендетеді. карбоанаты сусыз күйде ауыр болды.

гидрокарбанаты ортаның сілтілігін ұстау үшін қолданылады, осының нәтижесінде ЖЖҚ-ң суспензиялану және жуу қабілеті жақсартады.

сульфаты электролит болып саналады. ЖЖҚ-ң ерітінділерінде ол негізгі зат болып саналады: ЖЖҚ-ң ертінділерінде ол:

1) МДК

2) беттік активтілікті

3) паста тығыздағыш

4) ұнтақ ЖЖҚ-да инертті толтырғыш ретінде қолданылады.

Химиялық ағартқыштар жуу процесінің нәтижелігін және боялған кірлерді толық кетіру үшін қолданылады. Оларға пероксидті тұздар: пероксобараты (пербораты) және пероксокарбанаты (перкарбонат) жатады.

_{пербораты немесе пероксидті қосылыстарға жатады, молекулалық құрамында пероксотоптың болуымен сипатталады.}

_{перборатын ЖЖҚ-ға маталарды ағарту үшін енгізеді. Оның әрекеті кірлерді тотықтырып ыдырауға негізделген.}

_{перборатының ағартқыш қабілеті оны сулы ерітіндіде сутектің асқын тотығын бөліп гидролизденуімен және содан кейін күшті тотықтырғыш қабілеті бар атомды оттегі түзуімен анықталады:}

_{қатты перборатының құрамында 10,38% активті оттегі бар және суда ергіткен кезде сутегінің асқын тотығының ерітіндісін түзеді.}

_{перборатының сулы ерітіндісімен мақта маталы, жібекті, жасанды талшықтардан жасалған матааларды ағартады. Пербораттың жұмсақ ағартқыш қабілеті маталарға жағымды иіс береді, ал кәдімгі сабынмен немесе тек қана БАЗ- бен жуғанда ондай әсер болмайды.}

_{Ағарту сапасы келесі фактормен анықталады:}

_{1) пербораттың концентарциясы}

_{2) ерітіндінің рН}

_{3)ерітіндінің t-сы}

_{4) ағарту уақыты}

_{Температураны және концентрацияны белгілі бірдей мәнге жоғарылату ағарту процесін үдетеді. Тиімді шарттарына температура , ортаны рН=9,0-9,5 жатады.}

_{перборатының жылуға төзімсіздігін ескере отырып, оны ЖЖҚ-ға кептіру мұнарасынан кейін қосады немесе оны мұнараның төменгі жағынан береді, бұл жерде ол ұнтақтық ылғал бөлшектеріне қосылады. Тәжірбиелік жағдайда τ = 30 мин , t=70}⁰_{C немесе τ = 15мин t = 90}⁰_{C перборатындағы оттегінің 98,6% (салм) , ал τ = 30 мин , τ = 90}⁰_{C 95,3% (салм) сақтайды.}

_{ЖЖҚ-ға химиялық ағартқыштардың құрамы оның салмағының 25% құруы мүмкін.}

_{Ағартылған маталардан жасалған маталар қолдану процесінде және бірнеше рет жуғаннан кейін өзінің түсін өзгертіп, сарғыш түске боялуы мүмкін. Олардың түсін орнына келтіру үшін ұнтақ оптикалық ағартқыштар қолданады.}

_{Сарғыш түсті кетіру үшін заттарды аз мөлшерде алынған көк немесе күлгін түсті бояулармен өңдейді, мысалы; ультрамарин және ализарин бояулары. Олар сары түстің бір бөлігін сіңіріп, затқа ақшыл түс береді.}

_{Оптикалық ағартқыштарға әр түрлі қос байланыстары бар хош иісті және гетероциклді қосылыстар жатады. Табиғи және жасанды талшықтар үшін кумарин, имидозол, оксизол және т.б. туындылары қолданылады.}

_{Органикалық оптикалық ағартқыштарға келесі талаптар қойылады:}

_{1) құрамында адамның организміне және қоршаған ортаға әсер ететін зиянды заттар болмауы керек.}

_{2) ЖЖҚ- компоненттеріне орнықтылығы.}

_{3) t- ның берілген диапазонында матаның бетіне жақсы қонуы.}

_{4) ультракүлгін және көгілдір түсті саулелерді сіңіруі}

_{5) химиялық қосылыстарға пербораты және гипохлорді және кун сәулесіне орнықтылығы.}

_{Сонымен қатар, сұйық және паста тәріздес ЖЖҚ- да қолданылатын оптикалық ағартқыштар суда жақсы еруі қажет.}

_{Ағартқыштар көбінесе түйіршектелген және ұнтақ күйде өндіріледі.}

Кесте 4 - Натрий үшполифосфаты ГОСТ 13493-86

Атаулары	Тамақтық	Техникалық
		Жоғарғы сорт	І сорт
1. Сыртқы түрі	Ақ түсті ұнтақ зат
2. Массалық үлесі, % жалпы фосфаттағы, аз болмау керек; натрий үшполифосфаты, болмауы керек; натрий үшполифосфатының түрі, көп болмауы керек; Темір, көп болмауы керек; Суда ерімейтін зат, көп болмауы керек Күкіртті сутегімен тұндырылатын ауыр металл, көп болмауы керек; Мышьяк, көп болмауы керек	57,0 94,0 10 0,01 0,10 0,002 0,004	57,0 94,0 10 0,01 0,10 қарасты-рылмайды -	56,5 92,0 10 0,02 0,13 қарасты-рылмайды -
3. Түйіршік құрамы (0,25 мм елеуден), % аз болмау керек.	97	97	97
4. Ақ түсті дәрежесі, % аз болмау керек	80	80	80
5. Аққыштығы, % аз болмау керек.	30	30	30

Кесте 5 - Натрий метафосфаты

Атаулары	Техникалық
	І сорт	ІІ сорт
1. Натрий метофосфаты, %, аз болмау керек	99,8	98,9
2. Р2О5 жалпы; %	69,0	68,8
3. Еримейтін мөлшері, %	-	-
4. Хлор, % көбірек болуы керек	-	-
5. Сульфаттар, % көбірек болуы керек	-	-

Кесте 6 - Натрий силикаты ГОСТ

Атаулары	Техникалық
Натрий силикаты, % аз болмау керек	98,0

Тақырып бойынша сұрақтар

1. Үстеме заттардың түрлері

2. Қош иісті заттардың мақсаты

3. Оптикалық ағартқыштардың міндеті

4. Химиялық ағартқыштарға қойыылатын талаптар

Лекция №5. ЖЖҚ шикізаттарын дайындау