Іі том. Өсиет әңгімелер

2.1 Өзін-өзі тану сабақтарындағы өсиет әңгімелер (мұғалімге арналған жадынама)

Өсиет әңгіме – бұл адамгершілік тұрғысынан терең мағынасы бар әңгіме. Оның мазмұнында қара сөзбен немесе өлең жолдарымен қысқа әрі жан-жақты қамтылған өсиет беріледі. Өсиет әңгіме ересек ұрпақтан өскелен ұрпаққа даналықты жеткізудің құралы. Онда күнделікті өмірдің тұрмыстық оқиғасы қарастырылады. Оқу үдерісі барысындағы өсиет әңгіменің ерекшелігі оқушының ақылына, жүрегіне және ерік-жігеріне бейнелі суреттеу арқылы әсер етумен айқындалады. Сонымен, өсиет әңгіме адамгершілік таңдауды жасау үшіноқушыға ықпалын тигізіп,оны рухани жұмыс жасауға итермелейді. Өсиет әңгімелердің бейнелері еліктеудің үлгісіне айналады.

«Өсиет әңгіме» ұғымы грек тілінен аударғанда paraballo «қатармен орналастыру» деген мағынаны білдіреді. Сонымен, өсиет әңгіме – бұл дәлелдеуді қажет етпейтін және белгілі бір жағдаймен салыстырылатын оқиға. Өсиет әңгіменің мазмұны арқылы біз адамды ғайбаттамаймыз, бірақ оның қылығын талдап, оған баға бере аламыз. Осыған байланысты, өсиет әңгіме болмыстың күрделі сауалдарын ұғыну үшін ойлау іс-әрекетін жүзеге асыруға көмектеседі. Онда рухани-адамгершілік сабақтың мағынасы, негізгі мәні шоғырланған.

2.2 Бастауыш сынып оқушыларына арналған өсиет әңгімелер

АҚИҚАТ

Қанатты барыс туралы аңыз

Сонау көне заманымыздан бері келе жатқан ұлы даламыздың құпиясы мол тарихынан сыр шертер аңыз әңгімелер көп-ақ,солардың бірі «Қанатты барыс туралы аңыз».

Түн болатын, ел-жұрт жым-жырт ұйқыда жатты.Бірде хан сарайын күзетіп тұрған сақшының құлағы бір дыбысты естиді, бұл тегін дауыс емес, жан-жағына қарайды, бірақ ешкім көрінбейді.Кенеттен дүркіреген дауыс шапшаңдай түсіп, жау әскері хан сарайын қоршап алады.Ханның қолбасшысы жедел түрде ханға жау шапқанын естіртеді, сонда хан қолбасшыға қарап:

- Сезіп тұрмын Сардар, енді бәріде кеш, жалғыз ұлым саған аманат, тұяғымды құтқар,ер жетіп батыр жігіт болсын, -деп баласының мойнына қанатты барыстың суреті бейнеленген тұмарды іліп, жанына ханның серігі болған сұңқарын қосып жедел аттандырады.

Осылайша хан баласын алып бара жатқан қолбасшының алдынан жау әскерлері шығып қалады.Ешбір амалы қалмаған қолбасшы өзенге секіруге мәжбүр болады, мұны көрген жау әскерлері:

-Бұл өзеннен ешкім тірі шықпаған, кеттік, - деп, қайтып кетеді.

Алайда олар тірі қалады. Арада бірнеше жыл өтеді. Хан баласының ес білер шағы. Ол өзінің мойнындағы тұмарына қарап, жанындағы Сардар ағасынан сұрайды:

• Аға менің мына барыс таңбалы бойтұмарым жайлы айтып беріңізші дейді?

Сонда Сардар қолбасшы:

-Еее, балам, сенің жетінші атаң Бөріхан жүрек жұтқан батыр әрі аңшы болған.Күндердің бір күнінде Бөріхан осы Жабағалы тауының басында арқар аулап жүріп барыстың үңгіріне тап болады,балаларына жем іздеген барыстың жоқтығын білген бе, алпыс құлашаждаһажыланбарыстыңбалаларына қиянат жасамақшы болғанда, Бөріхан алмас қылышпен аждаһа жыланның жолына тосқауыл болған,сол кезде келіп үлгерген қанатты барысты көрген батырда таң қалып қарап қалады,балаларын құтқарып қалған батырға барыс тіл қатады:

-Ей адамзат, мен енді саған өмір бақи қарыздармын,осы жылан менің балаларымды жылда жалмап кетуші еді, ұрпағымды сен аман алып қалдың, менде сенің жетінші ұрпағыңа дейін қызметіңе әзірмін. Басыңа қиын-қыстау күн түссе, көмектесемін, - деп осы бойтұмарды сенің бабаңа табыс етеді.Міне Сауран, сен Бөріханның жетінші ұрпағысың, ханның аманатыда менің мойнымда, қанатты барыстан көмек сұрар кез келді,бірақ сенің әлі қабырғаң қатпаған,батыр болып өсемін десең бүгіннен бастап өзіңді жауынгерлікке баулимын, - дейді.

-Мен дайынмын, -дейді Сауран.

Осылайша Сардар қолбасшы хан баласы Сауранды жауынгерлікке баулып,қайсар әрі өжет батыр қылып шығарып,қолына алмас қылышты ұстатып былай дейді:

-Міне, Сауран,сенің қанатты барысқа барар уақытың келді,тәңірім жарылқап жолың болсын, - деп Самұрық құсты жол бастаушы қылып бірге аттандырады. Сауран айлап жаяу жол жүреді,жолда небір қиындықтар мен қорқыныштарға тап болады, бірақ Сардар ағасы үйреткен жауынгерлік рухтың арқасында бәрін жеңіп, қанатты барыстың құз басындағы мекенінеде жетеді.

Алғашында Сауран бұл жер барыстың мекені екенін білмейді. Самұрық құс оған:

-Ары тұр, -деп белгі бергенше, қанатты барыс адам баласына шабуыл жасап, енді тістемекші бола бергенде,Сауранның мойнындағы бойтұмарды көрген барыс бірден ашуы тарқап, иіле кетеді де былай деп тіл қатады:

-Адам баласы,сені бұл жерге не айдап келді? – дейді.

- Мен Сауран мен Бөріханның жетінші ұрпағымын, есімім - Сауран. Бабама берген уәдең бойынша келіп тұрмын, - дейді.

– Ия бабаңның алдында қарыздармын, - деп, бас иеді.

– Не мұқтаждығың бар, Сауран? - деп сұрайды қанатты барыс.

• Көмектессең жау қолында кеткен елім мен жерімді азат етпекпін, -дейді.

• Сонда барыс батырдың бес қаруы бойында болуы керек емеспе,мынау менің сыйым болсын, - деп Сауранның үстіне батырдың сайманын кигізеді. Осы сәттен бастап қанатты барыс пен Сауран бірігіп ел азаттығы үшін күреседі. Жау қолындағы жазықсыз халықты бостандыққа шығарып,сол халықты татулыққа, бірлікке шақырып, әкесінің ізін жалғап әділ билік етеді.

Ол басқарған елдің туы қанатты барыстың суретімен бейнеленеді.Міне «қанатты барыс туралы аңыз» тарихта осылай бейнеленеді.

• Қолбасшы Сардардың ханға адалдығын қай жерден көруге болады?

• Қанатты барыстың адамдарға сенім артуына не себеп болды?

• «Жауынгерлік рух» деген ұғымды қалай түсіндіре аласыз?

• Бұл аңыздан қандай ой түйдіңдер?

Екі дос

Бір күні екі дос орманда келе жатады. Кенеттен алдарынан бір аю шыға келеді. Сол кезде біреуі қаша жөнеледі, екіншісі талға өрмелеп жасырынып қалады. Қашқан жігіт ортада қалып кетеді.

Алайда, не істерін білмей тұрғанда, ойына «Өлген адам сияқты жерге етбетіммен жата қалсам, бәлкім құтылып кетермін» деп жерге жата қалады.

Аюкеліп оны иіскелейбастағандадемінжұтып, демалмайжатады. Аюкеткенсоңталғаөрмелепкеткендосытөментүсіп, досыныңқасынакеліп, күліп:

• Айтшы ал, аю сенің құлағыңа не деп сыбырлады? – дейді.

Сонда досы:

• Досына қауіп-қатер төніп тұрғанда қашып кеткен адамдардан сақтану керектігімді айтты – дейді.

• Аңыздағы достардың бойында қандай қасиеттерді байқадыңдар?

• Егер сен болсаң досыңа не деп жауап берер едің?

• Адал дос немен сипатталады?

• Шынайы достық туралы қандай шығармалар оқыдыңдар