1. Статистика түсінігі және статистика пәні

Статистика лат. status– жай-күй– сапалы анықталған жаппай әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің сандық жақтарын, олардың құрылымын, кеңістікте орналасуын, уақыт бойынша қозғалуын зерттейтін қоғамдық ғылым.

Статистика ғылым ретінде жеке фактілерді емес, жеке және ортақ нышандары бар жалпы әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестерді зерттейді. Сондай-ақ статистика мақсаты – құбылыстар туралы мәліметтерді жинау, өңдеу және талдау болып табылатын адамдардың тәжірибелік іс-әрекетінің бір түрі.

Атақты ағылшын статистигі У.Дж.Рейхман айтқандай: «Біз статистика ғасырында өмір сүреміз. Қазір адамның және басқа іс-әрекеттерді статистикалық көрсеткіштердің көмегімен өлшеуге болады».

Статистиканы зерттеу пәні әлеуметтік-экономикалық өмірдің жалпы құбылыстары, ол осы құбылыстардың сандық жағын олардың нақты уақыт пен орын жағдайындағы сапалық жағымен тығыз байланысты зерттейді. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірі әр түрлі жалпы құбылыстарда байқалады, мысалы өнімдерді өндіру, осы өнімді тұтыну, өнімнің экспорты мен импорты және экономикалық, мәдени, саяси өмірдің басқа да құбылыстары жатады. Қоғамның өміріндегі құбылыстар мен процестер статистикалық көрсеткіштердің көмегімен сипатталады.

2. Статистиканың әдістемесі

Статистикалық әдістеме дегеніміз әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың өзара байланысы мен динамикасында, құрылымында көрінетін сандық заңдылықтарды зерттеуге бағытталған амалдар, әрекеттер мен әдістер жүйесі.

Статистикалық зерттеу үш жүйелі кезеңге бөлінеді:

1. статистикалық бақылау, яғни бастапқы статистикалық материалды жинау;

2. бақылау нəтижелерін жинақтау,яғни оларды өңдеу;

3. жинақталғанматериалдыталдау. Осы кезеңнің əрқайсысында статистикалық əдіснаманы құрайтын жəн статистика пəнінің ерекшеліктеріне байланысты арнайы мамандандырыл- ған əдістер қолданылады.

Жаппай бақылау əдісі.

Топтастыру əдісі. Статистикалық зерттеудің екінші кезеңінде жиналған фактілер жүйеленіп есептеледі немесе жинақталады.

Көрсеткіштерді жинақтап қорытудың көмегімен талдау əдісі. Статистикалық зерттеудің үшінші кезеңінде жинақталған материал, зерттелетін фактілердегі заңдылықтар мен байланыстардың білінуі, оларға тəн сипаттамалар талданады.

Осының барлығы сандық материалды неғұрлым ұтымды баяндайтын кестелік əдіспен жəне статистикалық деректерді көрнекі көрсету əдісімен – графикалық əдіспен толықтырылады

1. «Статистика» ғылымының негізін қалаушылар

Статистика қоғамдық ғылым ретінде бертінде пайда болды және оның даму кезеңдерінің өзінше тарихы бар. Статистика ғылымының даму процесін, бастамасын ХVII ғасырдың аяқ кезінен Англиядан бастайды. Оның негізін ағылшын ғалымдары Джон Граунт (1620 – 1674) пен Вильям Петтидің (1523 – 1687) «Саяси арифметика» атты еңбегі қалады.

Статистика дамуының екінші бір бастауы «Саяси арифметикамен» бір мезгілде шыққан неміс ғалымы Г. Конрингтің (1605 – 1681) еңбектерінде қалыптаса бастаған мемлекеттану ғылымында жатыр.

Статистиканың одан әрі дамуына көптеген ғалымдар өздерінің ғылыми еңбектерімен атсалысты. Олардың ішінде мына ғалымдардың аттарын атамай кетуге болмайды: неміс ғалымы Г. Ахенваль (1719 – 1772), бельгия ғалымы А. Кетле (1796 – 1874), англия ғалымы А. Боули (1869 – 1957) және тағы басқалары.

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында статистика ғылымы қарыштап дами бастады. Оған көптеген ғалымдар мен статистиктердің сіңірген еңбектері дәлел бола алады. Мысалы, математикалық статистиканың ықтималдық теориясын қолдану арқылы көптеген сандық көрсеткіштерді есептеу тәсілі анықталады. Бұл салада П.Л. Чебышев, А.А. Марков, А.М. Ляпунов, С.Н. Бернштейн сияқты атақты математиктер елеулі еңбек етті.