34.Рухани және мәдени өмірдегі тоқыраулық құбылыстардың тереңдеуі. Экологиялық проблемалар және Арал қасіреті (1965-1985 жж.)

1960 жылдардың аяқ шенінде-ақ Қазақстан КСРО-ның ірі ғылыми орталықтарының біріне айналды. Жекелеген ғалымдар мен топтар өндірістік мәні бар салада жетістіктерге қол жеткізді. Олардың еңбектері шетелдерге мәлім болды. Д.В.Сокольский катализаторларды электрохимиялық әдістермен зерттеу мәселесін тұңғыш көтеруші болса, У.М.Ахмедсафин республикадағы гидрогеология және гидрофизика ғылымдарының ұйымдастырушысы қызметін атқарды.Қазақстан ғалымдары генетика мен микробиология саласында ірі табыстарға жетті. Ғалымдардың бір тобына, оның ішінде Қазақстандық ғалым М.А Айтхожинге өсімдік жасушаларындағы информосомаларды яғни жасуша ішіндегі бөлшектердің жаңа тобын тапқаны үшін Лениндік сыйлық берілді. Қазақ кеңес энциклопедиясының қазақ тіліндегі басылымын шығару аяқталды. Академиктер Ә.Х. Марғұлан мен Е.А. Букетов есімдері ғылыми ортада ғана емес, көпшілік қауым арасында да кеңінен танымал болды. Медицина саласындағы Қазақстандық ғалымдар аллергология – онкология және вирусология салаларында айтарлықтай табыстарға жетті. 1970жылдар ішінде құқықтық ғылымда жаңа бағыттар пайда болып, заң актілерін белгілеу жұмыстарына қатысты. Отырарда және басқа өңірлерде қазба жұмыстарын жүргізген археологтар едәуір табыстарға қол жеткізді. 1969 жылы Есік қаласының жанындағы қорғаннан біздің заманымызға дейінгі ІV-ІІІ ғасырларда өмір сүрген сақ жауынгерінің киімі мен қару-жарағы табылуы дүниежүзі тарихшыларының назарын аударды. Тұтастай алғанда тоқырау жылдарында қоғамдық ғылымдар қатты зардап шекті. Ғалымдар ғылыми еңбектерін әкімшілік сызып берген шеңбер көлемінде ғана жазатын болды.Республика жазушыларының ішінен қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, танымал сөз шебері Ғабит Мүсірепов «Ұлпан» повесін жазды. Сол кездегі ең жоғары Соцалистік Еңбек Ері атағына ие болды. «Қан мен тер» трилогиясының авторы Ә.Нұрпейісов, майталман ақын, көптеген эпикалық поэмалардың авторы Жұбан Молдағалиев КСРО Мемлекеттік сыйлығын алды. Ілияс Есенберлиннің романдары бұқара арасында кең танымал болып, қолдан-қолға өтіп жүрді. Аса ауыр саяси қуғындардан кейінгі кезеңнің өзінде, таптық идеологияның өктемдігі жағдайында жазушының хан Кенесары Қасымұлы туралы тарихи шындықты ашып жазуы әдебиет тарихында батыл қадам еді. Шығармаларын орыс тілінде және екі тілде бірдей жазатын қазақ жазушылары Ә.Әлімжанов, О.Сүлейменов, Б.Момышұлы т.б. атауға болды.Ә.Әлімжанов бұқараның санасына өзінің шығармалары арқылы отаншылдық сезімін ұялата білді. Қазақ киносының Ш.Айманов, М.Бегалин, С.Қожықов сияқты ірі қайраткерлерінің қатысуымен жасалған «Атаманның ақыры», «Қыз Жібек», «Мәншүк туралы ән» атты тұлғалы көркем фильмдер экранға шықты. Цензурадан өтпей, көпшілікке жолдана ала алмай қалған қойылымдар да болды. Сол сияқты баспасөз, радио, теледидардан берілетін хабарлар, мақала, бағдарлама авторлары алдын-ала қатаң бақылаудан өтетін. Сонымен Қазақстан мәдениетінің даму барысында тоқырау көрінісі айқын байқалды. Қоғамдық-әлеуметтік ғылымдар идеологиялық тығырыққа тірелді. Көркем өнерде жекелеген авторлар құнды шығармалар бергенімен, қазақ тілінің рухани өмірдегі жағдайы өзгерістер қажеттігін байқатты. Тоқырау жылдарының идеологиясы ұлы державалық шовинистік бағытымен ерекшеленді.

1960 жылдан 1988 жылға дейін Арал теңізінің бассейнінде жаңа жерлерді кеңінен игеру жүрді де, суарылатын жер көлемі және суды пайдалану екі есе артты. Соның салдарынан теңізге құйылатын су 1961 жылғы 55 мың текше километрден 8-10 текше километрге азайды. Сөйтіп, 90 жылдардың басында Арал теңізі өзінің көлемінің 85 пайызын, аумағының 65 пайызын жоғалтты. Дәл қазір Арал теңізінің айдыны 13 шаршы километр, бұрынғының 17 пайызы, ал су көлемі 90 мың текше километр, бұрынғының 9 пайызы ғана.

Теңіздің көлшікке айналуы, судың тапшылығы әлеуметтік-экологиялық сипаттағы проблемалар тудырды. Климаттың өзгеруіне, өзендердегі сулардың сапасының төмендеуіне, Арал теңіздегі балық кәсібінің жойылуына, 4 миллион гектардай жердің құнарсыздануына байланысты миллиондаған доллар экономикалық зиян келумен қатар, Әмудария және Сырдария өзендерінің сағасындағы өмір сүріп жатқан 5 миллиондай халықтың өмір деңгейі мен денсаулығына қатты әсер етті. Мұндай экологиялық дағдарыстан, ең алдымен балалар мен аналар жапа шекті.

ХХ-ғасырдың 70-жылдарынан бастап, ғарыштан (космостан) түсірген суреттерде Арал маңынан орасан зор шаңды дауылдар тіркеле бастаған. Шаңды дауылдардың ошағы Арал теңізінің солтүстік шығыс және шығыс жағалауындағы суы кепкен аймақта болды. Аралдың табанынан желмен көтерілген тұзды шаң жүздеген мың шаршы километр аумаққа таралуда. Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда тартылған теңіз табанының 1 км² жерінен 8000 тоннаға жуық тұзды шаң көтеріліп, қоршаған ортаға таралады екен. Шаңмен көтеріліп, шөккен тұз топырақтың құнарлылығын азайтып, eгic өнімін төмендетеді, ауыз судың сапасына әсер етіп, жергілікті халықтың денсаулығына зиянын тигізіп отыр. Тұзді шанның шөгуінің зиянды әсері тұрмыста пайданатын ауыз судың сапасын, халықтың денсаулығы нашарлатуда. Атмосфераға зиянды заттардың шамадан тыс таралуы климатқа да өз әсерін тигізуде. Арал маңында атмосфера ғана емес, су мен топырақ та ластанған. Теңіз шыңындағы ауылдарда жас балалар өлімі көп, ересектер арасында сырқаттану басым. Әсіресе тыныс алу органдары мен жүйке, қан айналысы жүйесі, асқазан т. б. аурулары жиі кездеседі. Жұқпалы аурулар (ішек және сары ауру), қатерлі ісік, кеміс боп туушылық соңғы кезде көптеп кездесуде. Арал маңының экологиялық жағдайының бұзылуы жергілікті халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайына да қатты әсер етіп отыр. Байырғы тұрғындар ата-баба жерінен амалсыз қоныс аударуда Арал проблемасына арналған бірнеше халықаралық конференциялар өтіп, Аралға көмектесу жолдары іздестірілуде 1988 жылы ХХ ғасыр «Бейбітшілік және экология» атты ақындардың халықаралық Арал қозғалысы өткізілді. Соңғы жылдары Қазақстан мен Орта Азия мемлекеттері басшылары Аралды аман сақтап қалу жолдарын қарастыруда. Бұл шаралардан шет мемлекеттер де сырт қалуда. Өйткені бұл ғаламдық проблема. Ғалымдардың есептеуінше Арал теңізінің экологиялық дағдарысы бұрынғы Кеңестер Одағындағы «Чернобыль» апатынан кейінгі екінші орында. Қазіргі Арал теңізінің экологиялық жағдайы шет ғалымдарын да алаңдатып отыр. Қазіргі заман экологиялық тауқыметтерді адам қолымен жасап, бүкіл тіршілікке қауіп төндіріп келеді.