3 Нархоз университеті студенттерінің бейнесін қалыптастыруға бағытталған ұсыныстар әзірлеу

3.1 Білім алушылардың тұлға ретіндегі қалыптасуындағы негізгі қағидалар (білім алудағы, жетістіктері, даму бағыты, отбасылық өмірге дайындығы)

Зерттеу аясында өмірлік стратегиялармен студенттердің қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік жетістіктеріне деген, сол сияқты, оларды жүзеге асыруға қажетті құралдардың барлығы секілді өмірлік жоспарларын түсінуге болады. Мұнда студенттердің өз өмірінің маңызын терең ойлаудан бұрын бүгінгі күннен ләззат алып, қазіргі сәтті ғана ойлайтындығын ескеру қажет. Сондықтан тіпті өмірлік стратегиялардың барлығы жас адамның өзіне мақсаттары білдіретін автоматты түрдегі өзіндік тұрақтылығын көрсетпейді. Өздерінің жастық ерекшеліктеріне орай барлық жас адамдардың барлығы бірдей өз өмірін болжап және оны реттеу тәсілдерін игермеген. Жалпы елімізде мамандар білім беру саласындағы қалыптасқан жағдай жоғарғы маманданған және тар кәсіби маманданған кадрлардың жетіспеушілік мәселесінің жетістігін күшеюде деп болжамдар жасауда. Мамандардың пайымдауынша студенттердің маңызды бөлігі жоғарғы оқу орнын немесе арнайы орта білім беру мекемесін аяқтағанша басқа мамандық бойынша және басқа салада қызмет ететіндіктерін біледі, ал ол оқытуға деген талаптың және алатын білімге деген талаптың төмендегенін білдіреді. Сонымен қатар, жоғарғы оқу орнының түлектерінің мамандығы бойынша болашақ жұмыс орны туралы белгісіздік нормаға айналуда [15].

Студенттер арасындағы жоғарғы білімі туралы дипломның барлығы еңбекке орналасуда жеңілдіктер береді, жұмыс іздеуде кәсіби біліктер емес шет елдік тәжірибелердің барлығы емес, керісінше бейресми каналдардың барлығы – достардың/байланыстардың барлығы маңызды факторлар болып табылады. Осыған орай жоғарғы білімнің және кәсіби біліктердің барлығы еңбекке орналасудың және өмірлік жоспарлардың жүзеге асырудың жетістікті кепілі болып табылмайды. Зерттеудің осы блогында жастардың отбасы институтына деген қарым-қатынасы, ол түрөзгеріске ұшырауда, моделдері өзгереді, сәйкесінше некелік қатынастардың формасы мен түрі өзгереді. Әрине, ересек ұрпақ отбасының бір ғана моделімен өмір сүрді, ол дәстүрлі отбасы мәдениетінің алып жүрушілері болды, қазір оның орнына басқа модел келуде. Бірақ, басқа зерттеулер көрсеткендей, отбасы өз құндылығын жоғалтпайды, және жас қазақстандықтар үшін маңыздылығын қазіргі кездегі дәстүрлі және басқа да отбасы түрлеріне қарамастан жоғалтпайды. Мысал ретінде, ер адамның бірнеше отбасы бар, әйел жалғыз өзі балаларын асырауда және т.с.с. бірақ, алдымен жастардың отбасы институты мен некеге деген қатынасын қарастырмас бұрын қазақстандық жастардың ата-аналарымен өзара қарым қатынастары сипатын қандай баға беретіндеріне назар аударайық.

Жоғарыда айтылғандай қазақстандық жастардың негізгі өмірлік жоспарларының қатарына келесілер кіреді: білім алу, отбасын құру, қызмет сатысында өсу. Әрине, ескере кететіні жастардың арнайы бөлігі үшін өздерінің жас ерекшеліктеріне орай ұзақ мерзімдік тиімді өмірлік стратегиялар құрастыру өте күрделі, олар көбінде қысқа мерзімдік жоспарлар мен стратегиялардан оларды жүзеге асырудан құрылады. Мысал ретінде, бүгіндегі өз алдарына қойған міндеттерін шешуге ұйғарым жасап, мұндағы олардың болашақтағы көрінісі туралы көп ойлана бермейді. Сондықтан, жас респонденттердің жауаптарындағы өмірдің түрлі жақтарына берген ретсіздік пен қарама-қайшылық сұрауда көрініс тапқан, ол өзіндік түсіндіріледі. 14-суретте студенттердің өмірлік мақсат-мұраттарының көрсеткіштері көрсетілген.

14-сурет Студенттердің өмірлік мақсат-мұраттарының көрсеткіштері

Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

14-суретте біздің ұсынысымыз бойынша студенттер үшін ең маңызды болып саналатын қасиеттер: әріптестеріне, достарына адал болу (90 пайыз), жауапкершілік пен отбасын құру (86 пайыз), үшінші пайдалы тағамдарды тұтыну 80 пайызды қолдады. Зерттеулер нәтижесі бойынша қазіргі студенттер үшін адамгершілік, шыдамдылық, сену қасиеттері маңызды рольді атқарады. 15-суретте студенттердің мақсат-мұраттары көрсетілген.

15-сурет Студенттердің өмірлік мақсат-мұраттарның көрсеткіштері

Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

15-ші суретте сауалнамада көрсетілгендей жоғарғы көрсеткішті «адал болу» (14пайыз) және «өзіне жауапкершілік алу» (13пайыз). Екінші тобына қазір маңызды болып саналатын мақсаттар: «отбасын құру» (13), және «жоғарғы білім алу» (11), «тәуелсіз болу» (10). Маңыздылығы жағынан үшінші топтағы мақсаттарға «мансап жасау» (10) және «сырт көзге келбетті көріну» (12), «әртүрлі іс-шаралар мен азаматтық бастамаларға қатысу» (5) пайыздарды құрап тұр. 16-шы суретте студенттердің жоғары білім алу мен некеге тұруының ең маңызды көрсеткіштері бейнеленген.

16-сурет Студенттердің жоғарғы білім алу мен некеге тұруының ең маңызды көрсеткіштері

Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

16-суретті талдай келе жоғары білім алудың маңыздылығы орасан зор. Студенттердің басым көпшілігі яғни 276-ты адам маңызды деп санайды. Онша маңызды емес деп санайтындар саны 24. Ал неекеге тұрып отбасын құруды маңызды деп санайды 240 адам, 48 адам онша маңызды емес, маңызы жок және білмейін деушілер 6 адамды құрайды [16].

Сауалнама көрсеткендей жастарда арнайы жеке мінез-құлық сапасын иелену ниеті байқалады, демек, олар үшін «жақсы адам» болу маңызды. Сонымен қатар, білім алу, отбасын құру, кәсібиқызмет сатысында өсу секілді мақсаттар екінші жоспарға ысырылады.

Қазақстандағы жастардың үлкен бөлігі өмірдегі жетістікті болу үшін олар өздерінің жүзеге асырғысы келетін қалауларын анықтап алуы тиіс, қоғамдағы моральдық құндылықтарды сақтау және қоршаған ортасында сенімді адамдармен бірге жүру құрады. Осындай мақсаттардың отбасын құру, білім алу және карьера құру секілді кезеңденуі келесідей. Бірінші орында жастар жоғарғы білім алуды қойған (92), екінші орынға –некеге тұрып отбасын құру (80) және үшінші орынға – карьера жасау (66). Мақсаттардың мазмұнының мұндай басымдылығы барлық сызықтар бойынша бақыланады, оның ішінде материалдық талаптар бойынша. Ең аздық көлемде студенттердің танымал бренд киімдерді кию мен әртүрлі іс-шаралар мен азаматтық бастамаларға қатысу байқалды. Жалпы алғанда, айта кететіні осы секілді көрініс басқа да сызықтар бойынша байқалады. Респонденттердің басым көпшілігі өзінің іс-шаралар мен азаматтық бастамаларға қатысу аса маңызды емес деп санайды және саясатпен айналысу тіпті маңызды емес деген пікірге ортақтасты. Сауалнама нәтижесі бойынша өзіндік тұлғасына тікелей қатысы жоқ қатынастар, және басқаларына енжарлығы немесе салқынқандылығы байқалады. Мысал ретінде, қоғамдық процестерге қатысу, волонтерлық немесе азаматтық белсенділік жоғары емес.

Студенттерді зерттеу бойынша осы сұраудың және басқа да зерттеулердің нәтижесінде өмірлік жетістіктер туралы көзқарастарында маңызды орынды білім алу мен отбасын құруға береді екен. Мысал ретінде, жас адамдардың 83% жоғарғы оқу орнына түсетініне сенімді, бұл ең алдымен диплом алумен ынталандырылған – ол еңбекке орналасу үшін үлкен мүмкіндіктерді ұсынады (72,3) интеллектуалды мүмкіндіктердің жоғарылауы (37,5) және ата-анасының сенімдерін ақтау (30,5) .

Бірақ ескере кететіні, жоғарғы оқу орнына түсу мен дипломның барлығы өмірлік мақсаттарға қол жеткізу құралы емес өзіндік мақсат ретінде көрінеді. Жастардың жауаптары бойынша жоғарғы оқу орнына түсу фактісінің өзі жастар үшін жетістік маркері ретінде қарастырылады. Мысалы, егер 35,6 респонденттің жоғарғы білімімен жұмыс табу мүмкіндігі жоғары, оларға қарама-қарсы 30,8 сұралған жас адамдардың ойынша жұмыс табу оңай емес деп ойлайды. Сондықтан, осы себептен болар жас адамдар еңбекке орналасудың маңызды факторлары ретінде байланыстары мен достарының барлығы (54), 48,2 кәсіби біліктерді елгіледі және 43,6 – білімділік деңгейін белгіледі. Отбасын құру, некеге отыру жастармен сол сияқты маңызды ретінде баға беріледі және өмірлік мақсаттардың қажетті құрамдас бөлігі ретінде баға беріледі, 82,5 жас адамдар болашақта өздерін некеде және отбасында көреді, себебі неке ерлі-зайыптылардың арасындағы бір-біріне жауапкершілігін жоғарылатады (52,8) және ата-аналардың өз балаларына қатысты жауапкершілігін жоғарылатады (23,6). Қызығушылық танытатын сәт жас адамдардың тек 5 ғана некеден материалдық мәселелерінің шешілуін көреді, бұл жерде күнделікті өмірде жас қыздар мен жігіттер тек материалдық себептер бойынша ғана тұрмысқа шығады немесе отбасын құрады деген пікір қалыптасты [17].

Студенттер үшін тартымсыздық білдіретін мақсат карьера жасау болып тұр, ол тек 37,5 респонденттер үшін маңызды. Берілген сан қазақстандық жастардың ішінен (38,5) мемлекеттік басқару жүйесінде қызмет еткісі келетіндердің үлесімен есепке түседі, ал жеке секторда жұмыс жасағысы келетін жас адамдарда біршама аз (30,9). Бұл шартты болуы болуы мүмкін, бірақ еліміздегі мемлекеттік және жеке сектор карьералық өсім үшін жоғары мүмкіндіктер ұсынады. Сонымен қатар, жеке сектор жоғарғы табысқа қол жеткізу секілді маңызды міндетті қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Зерттеуге сүйене отырып жас адамдар көбінде жұмыс таңдау кезінде ең алдымен табысына/жалақысына бірінші кезекте назар аударады (83,5); жұмыстан алатын қанағаттанушылық, респонденттердің 22,8 үшін тартымды, және 20,2 сұралған жас адамдарды адамдармен жұмыс жасау ынталандырады. Осыған орай мемлекеттік емес ұйымдарда жұмыс жасағылары келетін жастар 5,6 құрады.

Зерттеу студенттердегі жетістік туралы көзқарастар отбасын құрумен, білімінің барлығымен және жоғары табысымен байланысты. Олар сыртқы стимулдарға бағытталған, олар – материалдық байлық, ең аз көлемде карьералық өсім. Біздің тұжырымдауымыз бойынша мұндай көзқарас жас адамдардың өздері үшін қажетті мақсаттар ды жүзеге асыру мүмкіндігін жоғарылатады, себебі олар сырттан келетін көмекке, ең алдымен ата-анасы тарапынан көмекке сүйенеді. Нәтижесінде, жас қыздар мен ұлдардың алдына қойған мақсаттарына қол жеткізу жеңіл, әрі жедел қол жеткізуі мүмкін [18].

Басымдылық танытатын респонденттердің саны өздерін болашақта отбасында және некеде көреді. Басқа да белгіленген мақсаттарға қарағандақызмет сатысындағы өсім аз қызығушылық танытады, бүгінде тек 35,7 жас адамдар карьера жасауға бағытталған. Ең көбінде өзінің кәсіби қызметінде жоғарғы табысқа қол жеткізу қызықтырады. Жастардың білім алуға деген қатынасы қандай? Қазақстандық жастар білім алуға ынталандырылған ба? Жастар үшін білім алу жоғарғы табысты қызметке орналасу немесе қоғамдағы жоғарғы әлеуметтік беделге ие болу құралы болып табыла ма?

Сауалнама көрсеткендей, қазіргі кезде респонденттердің 30,8 орта және орта арнайы білім алу мекемелерінде оқуын жалғастыруда және 16,7 жоғарғы оқу орындарында, 0,8 магистратурада оқиды және сұрауға қатысқандардың 51,7 білім алуды аяқтағандар, қандай да бір мамандық алып жұмыс жасайтындар. Қазіргі кезде мектепте оқитындардың және орта арнайы білім алатындар ішінен 83 жоғарғы білім алғысы келгендер және респонденттердің 16,9 қажет емес дегендер.

Қала мен ауылдың арасындағы жоғарғы білім алу мен білім алуды жалғастыру ниетіне байланысты қызықты жағдай байқалады. Демек, егер мектеп бітіргеннен кейін 32 қалалық жастар ауылдық жастармен 17 салыстырғанда білім алуды жалғастырудыжоспарлауда, жоғарғы білімді 84,9 азаматтар мен 80,9 ауыл жастары жоғарғы білім алғысы келеді.

Жоғарғы білім алуға деген ынтаның жоғарғы деңгейі 87,4; 35,4 – өте ынталы және 52 – ынталанған.

Студенттердің жоғарғы білім алуының негізгі себептері ретінде келесілер қарастырылады: «Өзімнің интелектуалдық қабілетімді көтеру үшін»(28); «Жұмысқа тұру мүмкіндіктерінің жоғары болуы үшін диплом алу» (18); «Жоғарғы әлеуметтік жағдайға қол жеткізу үшін» (16). «Өз ата-аналарымының тілегін орындау үшін» (8) деген фактор басымдылық танытады. 17-суретте студенттердің жоғары білім алуының көрсеткіштері бейнеленген.

17-сурет Студенттердің жоғарғы білім алуының көрсеткіштері

Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

17-суретті талдай келе жоғары білім алудың қаншалықты маңызды деген сауалнама бойынша бірінші орында өзімнің интелектуалды қабілетті көтеру ол 28 пайызды құрап тұр, екінші орында жұмысқа тұру мүмкіндіктерінің жоғары болу 18 пайызды, үшінші орында әлеуметтік жағдайға қол жеткізу үшін 16 пайызды құрап тұр.

Сауалнама жас қазақстандықтардың диплом алу арқылы жоғарғы оқу орны туралы әмбебап мағынада, ол өзіндік құндылықты бағыттағы беделге ие болады. Диплом алу білім алудан маңыздырақ болуда, ол жоғарғы табысқа жетумен алмастырылады. Тек қаржылық құралдардың жоқтығы жоғарғы білім алу үшін қиындықтан өте алмайтын фактор болып табылады. 18-суретте студенттердің Нархоз Университетінің білім алу көрсеткіштері көрсетілген.

18-сурет Студенттердің Нархоз Университетінде білім алу көрсеткіштері

Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

18-ші суретте көрсетілгендей Нархоз Универитетінің білім алу арқылы сіз деген сұраққа көпшілігі мамандық бойынша жұмысты тез табу дегенді таңдаған ол 39 пайызды құрап тұр, онын ішінде жұмысты зорға, таныспен табасыз дегенде аз көрсеткіш көрсетіп тұрған жоқ 29 пайыз болса, ешқашан жұмыс таба алмайсыз деген 4 пайызды құраса жақсы жұмыс табу үшін сапалы білім керек деген 17 пайызды құрап тұр.

Сұралғандардың ішінен жоғарғы білім алғысы келетіндердің ішінен негізгі себебі жоғарғы біліммен еңбекке орналасудың жеңіл, сенімділігі артатындығына қарамастан респонденттердің өздерінің еңбек ету үшін білімдерінің жеткілікті екендігіне қатысты пікірлері қарама-қайшы екіге бөлінді. Мысалы, 39 ойынша жұмысты жеңіл табады; 29 зорға жұмыс табады; 17 оларға жетістікті еңбекке орналасу үшін білім керек деп ойлайды. Репонденттердің 4 пайызы жұмыс іздеудің нәтижесінің жағымды нәтижесіне сенбейді. Қалалық жастарға қарағанда (66,4) ауылдық жердегі жастарға (80) жоғарғы оқу орнының дипломымен жұмыс орналасу мүмкіндігі жоғары. 19-шы суретте студенттердің білім деңгейінің көрсеткіштері бейнеленген.

19-сурет Студенттердің білім деңгейінің көрсеткіштері

Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

19-суретті талдай келе семестр бойынша орташа баллды есептеуде студенттер өздерінің оқу үлгерімдерін жоғары деп баға берген 37,3 пайызды көрсетіп тұр, өте жоғары деп баға бергендер саны 95, 31,7% пайыз, орташа деп студенттердің жартысынан төмені жауап берді (14,3), қанағаттанарлық 9 пайыз, төмен 7,7 пайыз.

Осыған қарамастан жоғарғы оқу орнының үштен бір студенттері өздерінің оқу үлгерімдерін жоғары деп баға берді; орташа деп студенттердің жартысынан көбі (іс жүзінде үштен екісі) жауап берді. Мектеп пен колледждердің оқушыларының орташа оқу үлгерімдері, олардың баға берулері бойынша бес балдық шкала бойынша 4,4 баллды құрады, респонденттердің төрттен бірі «өте жақсы» деген бағаға оқиды, және жартысынан көбісі «жақсы» деген бағаға оқиды. 20-суретте Нархоз Университетінің білім беру сапасы жөнінде көрсетілген.

20-сурет Нархоз Университетінің білім беру сапасының көрсеткіштері

Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

20-суретті талдай келе Нархоз университетіндегі білім беру сапасы туралы көрсеткіш жақсы деп көрсеткен ол 42,3 пайыз, өте жақсы 23,7пайыз , нашар 17,7 пайыз, өте нашар 7,3 пайыз, жауап бермегендер саны 27 (9) пайызды құрайды. Жалпы алғанда студенттер білім сапасын жақсы деп бағалайды.

Осы себептерге орай білім алушылардың көп бөлігі өздерінің оқу күндерін жеңіл және қысымды емес деп жауап берген. Респонденттердің төрттен асатын бөлігі мектеп оқушылары мен жоғарғы оқу орнынынң және колледждердің студенттерінің өздерінің оқу дағы күндерін тек кейбір деңгейде ғана қысымды деп айтады. Сауалнама нәтижесіне орай, қазақстандық мектеп оқушыларының үй шаруашылығына жіберетін орташа уақыттары 3 сағат 41,9 пайыз өзіндік білім алуға күніне 3 сағатқа дейін уақыт жұмсайды; 36 – күніне 3 сағат 4 сағатқа дейін жұмсайды. Студенттердің ішінен 41,7 өзіндік жұмысқа күніне 1-2 сағаттарын жұмсайды және 34,3 – күніне 3-4 сағат жұмсайды. 21-суретте ЖОО-ның таңдау көрсеткіштері көрсетілген.

21-сурет ЖОО-ның таңдау көрсеткіштері

Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

21-ші суретте студенттердің білім алғысы келетіндердің ішінде басымдылық Нархоз Университеттеріне түсіп тұр, ол 37,6 пайызға ие. Шет елде білім алу көрсеткішіде жоғары, яғни 31,7 пайызды көрсетіп тұр. Басқа оқу орнын таңдағандар саны 39, пайыздық көрсеткіш бойынша 13%-ды құрады.

Жалпы алғанда жастар білім алудың сапасына жағымды баға береді: респонденттердің басым үлесі 42,3 пайыз, «жақсы» деген баға берген. Бірақ сонымен қатар, 57,3 пайыз сұрауға қатысқандар білім беру жүйесі бірнеше реформалардың жүргізілуін талап етеді деп ойлайды, және 26 – масштабты реформалар жүргізу керек деген; білім беру саласындағы өзгерістерді қажет етпейді дегендер 9 респонденттер. Сәйкесінше, 37,6 пайыз студенттер Нархоз университетінде, 31,7 пайыз жас ұрпақ шет елдерде білім алу мүмкіндігін таңдайтындықтарын немесе шет елде жартылай білім алуды қалайтындықтарын таңдаған жергілікті білімге 13 репонденттер ұйғарған, және жауап беруге 7 адам қиналған. Қалалық жастарға қарағанда ауылдық жастар жергілікті білім беруге ұйғарым жасаған (30 және 20,6 пайызы сәйкес келеді).

Кесте 2 − 2017 жылдағы шет елде оқу мүмкіндігін таңдау көрсеткіштері

Егер сізге шет елде оқуға мүмкіндік болса (оқуыңызды жалғастыру үшін) қай елді таңдар едіңіз?	Саны	%
Ресей	36	12
АҚШ	88	29,3
Еуропа елдері	61	20,3
Қытай	13	4,3
Орталық Азия елдері	13	4,3
Оңтүстік Корея	9	3
Туркия	7	2,4
Малайзия	29	9,7
Сингапур	21	7
Ешқандай елге бармаймын	10	3,4
Жауап жоқ	13	4,3
Барлығы	300	100
Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

2-ші кестені талдай отырып Қазақстандық жастар үшін білім алуға басымдылық танытатын елдер ретінде Ресей 12%, АҚШ 29,3%, ЕО 20,3% елдері және Қытайда 4,3%-ды құрайды және жауап бере алмайтындар саны 4,3 пайызды көрсетіп отыр.

Мынадай қызықты фактор тіркелуде, орыс этникалық топтың өкілдері Ресейден білім алғысы келсе, қазақ жастары Батыс елдері (АҚШ, ЕО) мен Қытайда білім алғылары келеді.

Сауалнама нәтижесіне сәйкес қанағатсыздық білім алудың сапасына байланысты емес, керісінше білім алуға деген ақының өсуінде деп топшылайды. Сонымен қатар, жастардың парақорлыққа мәселе ретіндегі қатынасы бірегей емес. Мысалы, жоғарғы оқу орнының студенттері ішінен 30,9% студенттер парақорлық фактісін жоққа шығарды, ал жоғарғы оқу орнының 32 пайыз студенттері мен 22,7 пайыз орта оқу орнының оқушылары кейде ондайлар болады деп мойындады. Сонымен қатар, орта және орта арнайы білім алу саласындағы парақорлық жоғарғы оқу орнындағы, ЖОО-нан кейінгі білім алу секілді барлығын растайды, білім алушылардың ойынша парақорлық бар бірақ өте аз дәрежеде.

Кесте 3 − 2017 жылдағы бақылау және емтихан бағаларын сатып алу көрсеткіштері

Біздің университетте аралық бақылау және емтихан бағаларын сатып алу бар екеніне келісесіз бе?	Саны	%
Жоқ келіспеймін	185	61,7
иә, әрдайым болып тұрады	31	10,3
анда-санда болады	56	18,7
иә сирек болып тұрады	13	4,3
жауап жоқ	15	5
Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

3-ші кестені талдай келе бұл сауалнамада біздің университетте емтихан бағаларын сатып алу дегенге келісесіз бе деген көпшілігі жоқ келіспеймінді таңдаған 61,7 пайыз. Әрдайым болады 10,3 пайызды, анда-санда 18,7, сирек болып тұрады 4,3, жауап бере алмағандар 5 пайызды құрайды.

Кесте 4 − 2017 жылғы мамандық аралық зерттеу көрсеткіштері

Біздің университет аралық бақылау мен емтихан бағаларын сатып алу бар екеніне келісесіз бе?
	Жоқ келіспеймін	Иә, әрдайым болады	Анда - санда болады	Иә, сирек болып тұрады	Жауап жоқ
	1	2	3	4	5
Есеп және Аудит	54	1	4	2	13
Мемлекеттік және жергілікті басқару	31	3	2	1	5
Құқық	23	6	1	1	4
Халықаралық қатынастар	19	1	4	1	4
Әлеуметтік жұмыс	14	0	3	2	2
	1	2	3	4	5
Қаржы	13	2	3	0	3
Кеден ісі	11	1	1	0	1
Экономика	10	1	1	1	0
Экология	4	1	2	0	1
Ақпараттық жүйе	5	1	1	1	1
Менеджмент	7	1	1	0	1
Статистика	5	1	1	0	0
Маркетинг	3	1	1	1	1
Әлеуметтік мәдени сервис	2	3	0	0	0
Туризм	3	1	0	1	0
Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

4-ші кестені талдай келе сауалнамада көрсетілген нәтижелері бойынша мамандықтардың көпшілігінің университет аралық бақылау және емтихан бағаларын сатып алудың жоқ екендігін көрсетті. Иә, әрдайым болып тұрады деген ең көп көрсеткішті құқық мамандығы көрсетті. Жалпы алғанда, университетте жемқорлықтың аз екенін аңғаруға болады [19].

Қорыта келе, университет үшін жоғарғы білімінің барлығы маңызды фактор екендігін анықтадық. Сол сияқты студенттердің жоғарғы білім алуға деген ынтасының жоғарғы деңгейі анықталды. Бірақ, жастардың ойынша білім алудан да басым бөлігі үшін диплом алу фактісі маңыздырақ болып табылады. Сондықтан студенттер оқу орнынан тыс уақытта білім алуға уақыттарын аз жұмсайды, бірақ респонденттердің жартысынан көбісі (53,7) өз білімдерінің деңгейлерін орташа деп баға берді және 45, 75 – жоғарғы және өте жоғарғы деп жауап берді. Бірақ, жастар арасында еліміздегі білім беру жүйесі мен алатын білімнің сапасына жағымды баға беретініне қарамастан респонденттердің жартысынан көбісі таңдау мүмкіндігі болса шет елдерде білім алатындықтарын білдірді.

Сауалнама нәтижесі көрсеткендей, қазіргі кезде жұмыс жасайтындардың ішінен, ол 43, 44,7 жас қазақстандықтар мамандығы бойынша жұмыс жасайды, 20,9 мамандық алуға қажеттілікпен байланысқан жұмыстармен айналысады, және жұмыс жасайтын жастардың 24,2 мамандығына сәйкес емес жұмыстармен айналысады. Бірақ, сұрау нәтижесіне орай жұмыс іздеудегі алғашқы талапқа жоғарғы білімнің барлығы жатпайды. Сол сияқты шет елдің тәжірибе жас адамдардың пікірінше әсер етпейді, ол фактордың маңыздылығын 17,5 респонденттер белгіледі.

Ата-аналарымен өзара қарым-қатынасы

Сауалнама нәтижелеріне сәйкес жас адамдардың ата-аналармен тығыз байланыстарының барлығы бақыланады. Шешім қабылдауда 31 анасымен ақылдасады және 37,4 – әкесімен ақылдасады. Жалпы ата-анасымен бірлесіп щешім қабылдайтын жастардың саны 54,4, 10,6 тек қана ата-аналары шешім қабылдайды, және 32,3 жастар өзіндік шешім қабылдайтындықтарын айтты. 21-суретте студенттердің өміріндегі маңызды шешімді қабылдау көрсеткіштері.

21-сурет Студенттердің өміріндегі маңызды шешімді қабылдау көрсеткіштері

Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

21-ші суретте көрсетілгендей бұл сауалнамада жоғары көрсеткішті ата-анам және мен бірге шешім қабылдаймыз деген 58,3 пайызды алып тұр. Ата -анам барлығына шешімді өздері қабылдайды деушілер 26,7 пайыз, өзім шешім қабыдаудаға еріктімін 15 пайызды құрайды.

Балалар мен ата-аналар арасындағы шиеленіс жоғары емес, 58,3 ойынша олар бір-бірін жақсы түсінеді, 15 жастар олардың ата-аналарымен пікірлері кейде сәйкес келмейтіндігіне қарамастан өздерінің қарым-қатынастарын достықты деп баға берді. Мысал ретінде, жас адамдардың ішінен өз қаржылық жағдайын «нашар» деп жауап бергендердің ішінен 24,6 ата-аналарымен жақсы қарым-қатынастамыз, бір-бірін жақсы түсінеді деп жауап берген, және 64,9 бір-бірін жақсы түсінеді, бірақ ата-анасының көзқарастары әртүрлі деп жауап берген.

Ата-аналарымен өзара түсіністікті ұлдарға қарағанда (46) қыздар (51,5) табады, бірақ олар арасындағы айырмашылық көп еместігін байқауға болады. Осы секілді көріністі қала мен ауыл арасында байқауға болады, ата-анасымен түсіністікті ауыл жастары көбірек табады (51,4), қала жастарына қарағанда (46,8). Этникалық бөліну бойынша орыс этникалық тобының өкілдері (50,6) ата-анасын көбірек түсіністік табады, ал қазақ этносы (47,4) өкілдеріне қарағанда жоғарырақ, бірақ өзгешелік айтарлықтай емес. Жастық бөліну елдік көрсеткіштерге қарағанда көрініс таппады, жас адамдардың басым бөлігі түрлі жастарда ата-аналарымен өзара түсіністікті растады.

Сондықтан, Қазақстандағы жиі көрініс табатын процесс ретінде жас отбасылардың ата-аналарымен бірге тұратындықтарын айтуға болады: 64 жастар 25 ке дейінгі ата-аналарымен бірге тұрады, олардың үлесі 25 жастан кейін төмендейді және ол 33,9 респонденттерді құрайды. Мұнда, 30,9 респонденттер ата-аналарымен бірге тұрудың ерекше себептерін айтпады, 21 олармен бірге тәжірибелік ниетте бірге тұратындықтарын айтты, және 12,8 себеп ретінде қаржылық сұрақты айтты. Өзара түсіністік пен шиеленістердің және қарама-қайшылықтардың болмауы, сол сияқты басқа себептердің жоқтығы жастардың ата-аналарымен бірге тұруды қалайтындықтарын білдіреді. Әрине, маңызды факторлардың бірі ретінде ата-аналар тұрмыстық мәселелерді өз мойындарына алатындықтан жастарға түсетін жүктеме азаятындығынан.

Отбасына және некеге қатынасы

Сондықтан, жастар «бақытты отбасы» дегенді махаббат пен қолдау (46,3) бар деген отбасына жатқызады, сол сияқты отбасында бала бар немесе байлық пен ертеңгі күнге деген сенімділік (12,5)бар. Жастардың басым бөлігі «отбасы» сөзін жағымды көзқарастармен байланыстырады, көбінде махаббатпен, өзара түсіністікпен және бақытпен.

Сәйкесінше зерттеуге сүйенсек 82,5 жас қазақстандықтар өздерін болашақта отбасында және некеде көреді, 9,4 – отбасымен және серіктесімен. Серігісіз және отбасылық жауапкершіліксіз болашақтағы өз өмірін тек 1,5 ғана көреді, серіксіз, бірақ баласымен бірге 0,9 болжайды. Сұрауға қатсқандардың ішінен сұраққа жауап бере алмағандары 5,7. Қала мен ауыл бөлігінде айтарлық өзшгешеліктер байқалмайды: некеде және отбасында өздерін 88,7 ауыл жастары және 77,6 қала жастары көреді (11,1 аз). Мұнда неке мен отбасы классикалық түрде мемлекеттік органдарда тіркеу арқылы қарастырады. Осыған орай жас респонденттерге «бақытты отбасы» терминін білдіретін баламалар ұсынылды. 22-ші суретте «Бақытты отбасы» көрсеткіштері.

22-сурет «Бақытты отбасы» көрсеткіштері

Ескерту: Университеттің статистика бөлімінің материалдары негізінде авторлармен дайындалған

22-ші суретті талдай келе сұрақтардағы және көзқарастардағы мұндай бөліну, сұрауға қатысушы жастардың жауаптарын тестілеуге мүмкіндік берді. «Көзқарас» көбінде қоршаған ортадағы ата-анасының, достарының, педагогтардың айтуымен логикалық ойланулары байланысты, ал «ассоциация» санасыздық және индивидуалды болып келеді. Осыған қарамастан, танымал «бақытты отбасы» ассоциациясы жастар арасында келесілерде көрініс табады: сенім, өзара түсіністік (41,6); балалар (30,6); махаббат (26,7); байлық, игіліктер (19,7) ерлі/зайыпты (9,6); өзінің үйінің болуы (46).

Диаграммада көрсетілгендей Бақытты отбасы деп санайтын жоғары көрсеткішті алып тұрған отбасы мүшелері арасындағы байланыс 40,3 пайызды құрап тұр, екінші орында махаббат пен өзара түсіністік орын алған, бір-бірін қолдайтын ал адам саны маңызды емес отбасы 36,7 пайыз, балалары бар отбасы 10,3 пайыз, табысы мол ертенгі күнге сеніммен қарайтын 6 пайыз, әрбір отбасы мүшелерінің даму және өзін-өзі жетілдіру мүмкіндігі бар отбасы 3,7 пайыз, жауап беруге қиналатындар 3 пайызды құрайды [20].

Үшінші тарауды қорытындылай келе, зерттеу нәтижесі қазіргі кезеңде қазақстандық жастар үшін олар қандай адам болғылары келеді, қандай қасиеттерді игергісі келетіндіктері маңызды болып табылады, ал нақты мақсаттары ретінде – білім алу, отбасын құру мен карьералық өсімге жастар әзірге екінші және үшінші орынға қояды, ал жас адамдар үшін олардың маңыздылық деңгейі аса жоғары емес. Білім алу мақсаты бірнешеге бөлінеді, бірақ барлық жастық топтар үшін бұл мақсат басымдылық танытпайды. Қызмет сатысындағыөсімнің аса қатты тартымды еместігін ескере отырып, жоғарғы білімнің барлығы карьера үшін құрал болып табылмайды, ол бір жағынан жоғарғы табысқа қол жеткізу үшін қажет болып табылады, екінші жағынан жоғарғы білімнің барлығы арнайы жастық топтар үшін жітістіктің талаптарына жатады. Сонымен қатар, сұрау көрсеткендей, жас адамдар үшін отбасын құру секілді мақсатының маңыздылығы жоғары деген тұжырымдамаға келдік. Нәтиже көрсеткіштеріне орай, біз студенттердің жағдайын жақсартуға арналған ұсыныстар ұсынамыз:

1. Университет асханаларында тамақтанудың қолжетімсіздігі;

2. Университетте кофеге арналған аппараттар және диспетчерлар орнату.

3. Дене шынықтырудан кейінгі киім ауыстыру бөлмелерінде жағдай жасау.

4. Университетте ғылыми тәжірибелік конференциялар, тренигтер, студенттік кеңес жиналыстары мемлекеттік тілде өтуді қамтамасыз ету.

5. Университет студенттерінің Id карталарын жоғалтқан жағдайда ақысыз түрде қайта жасатуды орнату.

6. Университет тарапынын болатын ескертулер, ұсыныстарды, студенттердің жиі қолданылатын әлеуметтік желілерінде (вконтакте) Университеттің әкімшілігі басқаратын топтар ашып, студенттерді ақпараттандырып отыру;

7. Негіздері бірдей сабақтарды біріктіре отырып, іс жүзінде тәжірибеден өткізу;

8. Университет ішінде бітіруші курстарға арналған арнайы техникалармен жабдықталған кабинеттер ашуды ұсыну.