Хуҗиәхмәт мәхмүтов – милләтем горурлыгы

Миннегалиев Р.Ф.

Мамадыш шәһәре беренче номерлы

гомуми урта белем бирү мәктәбенең

Фәнни җитәкче: Миннегалиева Г.С.

Татар милләте-тарихта тирән эз калдырган халык. Иң зур байлыгы-бөек шәхесләре. Якташ шагыйрьләребезне һәм галимнәребезне барлау үзе бер горурлык. Теманы сайлавым бик урынлы: беренчедән Мамадыш төбәгеннән булган фольклорчы-галим Хуҗиәхмәт Мәхмүтовның тормыш юлына күзәтү ясаганда, туган ягым өчен горурлану хисләре кичердем; икенчедән туган җиремә мөнәсәбәттә минем дә нинди шәхес булуым күренәчәк бит.

Максатым-тел,әдәбият язмышы белән кызыксынучыларны күренекле якташымның иҗаты, хезмәтләре белән таныштыру; галимнең иҗатына зур кызыксыну уяту.

Сезне мәдәният һәм сәнгать өлкәсендәге нәтиҗәле фәнни эшчәнлеге турында, якташ галим Хуҗиәхмәт ага Мәхмүтовның тормышы һәм иҗаты белән кыскача таныштырып үтәм.

Минем бурыч- районыбыз җирлегеннән чыккан тел галимнәрен барлау, аларның фәнни хезмәтләрен өйрәнү һәм яшьтәшләремә җиткерү.

Хуҗиәхмәт Мәхмүтов 1933 елның 15 февралендә Мамадыш районы Түбән Ушмы авылында дөньяга килгән. Шунда ук җидееллык мәктәпкә укырга керә. Балачагы авыр сугыш елларына туры килә. 1944 елда гайләләре белән Мамадыш шәһәренә күченәләр. Урта мәктәпне тәмамлагач, Хуҗиәхмәт ага Көек-Ерыкса җидееллык мәктәбендә физика-математика укыта. 53-58 елларда Казан дәүләт университетының тарих-филология факультетында укый, аны кызыл диплом белән тәмамлый.

Фәннәр Академиясенең Тел,әдәбият һәм тарих институтындагы эшчәнлеген 1966 елда “фольклористика” белгечлеге буенча аспирант буларак башлап җибәрә, һәм бүгенгәчә шушы институтта баш гыйльми хезмәткәр җиң сызганып хезмәт куя.

Хәзер бу гыйлем йорты Татарстан фәннәр академиясенең Галимҗан Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты дип йөртелә, анда Хуҗи ага Мәхмүтов баш фәнни хезмәткәр булып эшли. Хуҗи Мәхмүтов исеме безгә балачактан ук таныш. Чөнки 12 томлык “Татар халык иҗаты” җыелмасын кулына алмаган кеше сирәктер. Анда Хуҗи ага туплаган йөзләрчә әсәр- мәкаль, табышмак, мәзәк, сынамыш һ.б. урын алган. Мондый күпьеллык олы хезмәте өчен галим Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе белән бүләкләнә. Татарстанда гына түгел, читтә яшәүче татарларның да фольклорын туплый, өйрәнә. Хуҗиәхмәт ага баш-аягы белән фән дөньясына чумган. Ул салмак кына, тыйнак кына, яңа үрләр яулап, үзе сызган юлдан мәгърур атлый. Күп кенә шәһәрләрдә узган конференцияләрдә чыгыш ясый, яшь галимнәр белән җитәкчелек итә.

Соңгы 5-6 ел дәвамында ул Казан дәүләт педагогия университеты кебек югары уку йортларында Дәүләт аттестация комиссиясе рәисе булып эшли. Тирән белемле, олы җанлы, ярдәмчел, кешелекле кеше дип яратып сөйлиләр аның турында. Соңгы вакытта Хуҗи ага Мәхмүтов мирасыбызның бик борынгы чыганакларын өйрәнү белән мәшгуль. Урта гасыр шагыйрьләрнең әсәрләрен өйрәнеп “ Коръәннән алынган тәгъбирләр” дигән китап чыгарырга ниятли.

Ул беренче булып халык афоризмнарын 14 мөстәкыйль төргә аерды ( мәкаль, әйтемнәр, канатлы сүзләр, ышану, юраулар, сынамышлар, тизәйткечләр, табышмаклар, алкышлар, каргышлар, антлар, үртәвечләр, җор сүзләр, ырымнар). Ул “Җомак әйтәм”, “Кечкенә дә, төш кенә”, “Ел тәүлеге-12 ай”, “Язылмаган кануннар”, “Афористические жанры татарского фольклора”, “Канатлы” сүз-хикмәтле сүз”, “Мәңгелек ядкарь”, “Ай колакланса, ни була?”, “Әйтем-чәчәк, мәкаль- җиләк” кебек китаплар язып бастырды.

Ул – Г.Тукай исемендәге дәүләт бүләге лауреаты, академик, Татарстанның һәм Россия Федерациясенең атказанган мәдәният хезмәткәре. Президентыбыз М.Ш.Шәймиев Указы нигезендә галим Татарстан Республикасының Мактау грамотасы белән бүләкләнде.

Бу кечкенә генә фәнни эшемдә Мамадышымның горурлыгы Хуҗиәхмәт ага Мәхмүтовның хезмәтен тулысынча бәяләү мөмкин түгел. Аның тормыш юлы, милләтебезгә кылган изге гамәлләре миндә зур соклану һәм горурлык хисләре уята. Бу асыл галимебез турында һәркем белергә тиеш. Минемчә, Хуҗиәхмәт ага өчен фольклорны өйрәнү- гади шөгыль генә түгел, ә яшәешенең төп мәгънәсе. Бөек мәгърифәтчебез Ризаэтдин Фәхретдиннең бик тә кыйммәтле һәм акыллы сүзләре бар: “Әдип һәм галимнәре булмаган халык бәхетсез, мәшһүр кешеләрен оныткан халык көчсез.....”.

Без бик тә бәхетле, чөнки әдипләребез, галимнәребез чиксез күп безнең.

Олуг затларыбызны онытырга, көчсез халык булырга хакыбыз юк!

Әдәбият

1.Бәширов Г. Көлкенең хикмәте бардыр. Казан утлары,1980.-№ 2.

2.Даутов Р, Гамбаров Н. Балачак әдипләре .Казан : Мәгариф нәшр., 2005 нче ел.

3.Надиров И. Хуҗи сүзләрендә хикмәт бар. Мәдәни җомга ,2003 нче ел.

4.Мәхмүтов Х. Канатлы сүз-хикмәтле сүз.Казан : Мәгариф нәшр., 1999 нчы ел.

5 .Мәхмүтов Х. Мәңгелек ядкяр.-Казан: Татар. кит.нәшр., 2002 нче ел.

6. Миңнегулов Х. Игелек иясе. Казан: Мәгариф нәшр., 2004нче ел.

7. Хисамов Н. , Урманче Ф.Халык иҗаты серләрен ачучы . Нократ газетасы, 14 нче февраль 2003 нче ел .