Кукмара төбәгенең диалектизмнары

Кәримова Л.Ф.

Кукмара 3нче номерлы

муниципаль гомумбелем бирү мәктәбенең

Фәнни җитәкче: Оразсахатова Г.Б.

Соңгы вакытларда без үзебезнең сөйләмебезнең әдәби сөйләмнән шактый ераклаша баруын тоябыз.Телләрне бутап сөйләү күренеше гадәткә кереп бара.Телләрнең югалу куркынычы арта. Күпләр моның сәбәбен эзли.Ә менә кайберәүләр сөйләмнең әдәби сөйләмнән ераклашуын җирле сөйләмнән күрә. Җирле сөйләмгә тискәре караш туа.

Диалектологиянең төп өйрәнү объектларыннан берсе — диалектизмнар, ягъни җирле сөйләшләрдә генә кулланыла, әдәби норма булып исәпләнми һәм әдәби нормага каршы куела ала торган күренешләр. Алар фонетик, морфологик, лексик диалектизмнарга бүлеп карала.

Кукмара төбәгендә еш очрый торган диалектизмнар:

Фонетик диалектизмнар: тее-теге, чыып-чыгып, җозорок-йодрык, изән-идән, казак-кадак, өтөрмән-төрмә, иңгелек- иң элек, җылак-елак, җук-юк, җавым-явым, җырак-ерак, инә — энә, ире — эре, тәкермәч — тәгәрмәч, сике — сәке, җийәү — жәйәү, чикчэги — чәкчәк, пирәмәч — пәрәмәч, бәк — бик, сың — соң, тыкмач — токмач, шылай — шулай, былган — булган, алабыга — алабуга, суң — әд. соң, суңгы — соңгы, үмә — әд. өмә, үнәр — һөнәр, бийау — буйау

Кукмара төбәге сөйләменә күрше районнарның да йогынтысы зур.

Кукмара районының Киров өлкәсе белән чиктәш авылларында (Чуллы, Туембаш ) иренләшмәгән а авазын куллану күзәтелә: әдәб. тел-а(о)лма(о) булса, бу авылларда рус сөйләменә якынайтып апа, алма дип сөйләшү бар.

Морфологик диалектизмнар:

Алмашлыклар әдәби телдәгечә. Тик нәрсә сорау алмашлыгы нәстә вариантында да кулланылуын күрсәтеп үтәргә кирәк: Тары бер гәрәбәм бар әле, ансысы (анысы) нәстәнекедер (нәрсәнекедер).

Фигыльләр. Ган/-гән кушымчалы нәтиҗәле үткән заман хикәя фигыльне зат кушымчалары урынына тартым кушымчалары ярдәмендә төрләндерү:

барганым, эшләгәнем (барганмын, эшләгәнмен), барганың, эшләгәнең

(баргансың, эшләгәнсең), барганыбыз, эшләгәнебез (барганбыз, эшләгәнбез), барганыгыз, эшләгәнегез (баргансыз, эшләгәнсез).

Бу күренеш Кукмара сөйләменең үзенчәлекле специфик билгелә­реннән санала ала.

Хикәя фигыльләрнең 2 нче зат күплеген катлаулы кушымча ярдә­мендә ясау: Кура җиләгенә кортлок (умарталык) йагына барасыгызмы (барасызмы)? Җырактан килгәнсегез (килгәнсез) икән.

Кукмара сөйләшенең характерлы үзенчәлекләреннән берсе-дагын/дәген, тагын/тәген теркәгечен яки кисәкчәсен куллану: Мин дәген(мин дә) күрмичә калдым аны.

Лексик үзенчәлекләр:

Кукмара сөйләшендә кайбер йолаларның атамаларында аерымлыклар күзәтелә: дәрә боткасы — сабан туе алдыннан төрле ашамлыклар (ярма, май һ, б.) җыеп алып чыгып, болында пешерелә торган ботка, кола к чөйөнчөсе — кыз килешкән чакта ризалык билгесе итеп кыз ягыннан бирелгән бүләк; чумәчлеки, чөмәлчеки — яңгыр йоласы; мәйдан —

сабан туе, чирмә — сабан туе алдыннан йорт саен кереп әйбер җыеп йөрү, орлык чытру — яз көне беренче көн чәчүгә чыкканда пешкән йомыркаларны яки түгәрәк икмәкне буразнага тәгәрәтеп җибәрү, нигез боткасы — өйнең нигезен коргач пешерелә торган ботка, мәҗлес.

Кешене тасвирлый торган сүзләр: иңке-тиңке — ава-түнә, титаклап- аксаклап, көйәләк— юкка-барга да бик тиз борчылучан, тәләкә-кечкенә буйлы һ.б.

Йорт-җир, хуҗалык эшләре һ. б.: кычыйак/кечейак — өйнең кухня өлеше, мич алды ягы, суцыр пич — мич астында ясалган аерым урын.

Бер яктан моны тискәре күренеш - әдәби сөйләмнән читләшү итеп карасак, икенче яктан бу күренешне талантлы язучыларыбыз шул төбәкнең колоритын бирүдә бик оста файдалана.

Һәр төбәк бер-берсеннән үзенең сөйләме,гореф-гадәтләре белән аерылып тора. Димәк бу халыкның үткәне, тарихы. Борынгы бабаларыбыз кулланган сүзләрне без белергә тиеш. Шул ук вакытта күрше төбәкләребездән килеп кергән алынма сүзләр- безнең аралашып, дус яшәвебезгә дәлил бит.

Сөйләмебезне әдәби сөйләмгә якынайту өстендә эшләргә;шул ук вакытта төбәгебезнең колоритын бирүче диалекталь сүзләрне аңларга,урынлы кулланырга өйрәнергә.

Кукмара төбәге сөйләме диалектизмнарга шактый бай төбәк. Бер яктан моны тискәре күренеш - әдәби сөйләмнән читләшү итеп карасак, икенче яктан бу күренешне талантлы язучыларыбыз шул төбәкнең колоритын бирүдә бик оста файдалана.

Һәр төбәк бер-берсеннән үзенең сөйләме,гореф-гадәтләре белән аерылып тора. Димәк бу халыкның үткәне, тарихы.Борынгы бабаларыбыз кулланган сүзләрне без белергә тиеш. Шул ук вакытта күрше төбәкләребездән килеп кергән алынма сүзләр безнең аралашып, дус яшәвебезгә дәлил бит.Кукмара төбәгенең географик урнашуы бик үзенчәлекле. Районыбызның төньягында Балтач, көнбатышында Саба, көньяк-көнбатышында Теләче,көньягында Мамадыш урнашса,көньяк-көнчыгышындаУдмурт, көнчыгышында Киров өлкәләре урнашкан. Аның бик күп районнар белән чиктәш булуы сөйләмгә бик нык йогынты ясаган.Һичшиксез, сөйләмебезне әдәби сөйләмгә якынайту өстендә без нык кына эшләргә тиешбез.

Әдәбият

1. Баязитова Ф. С. Кукмара районы керәшеннәренең сөйләш һәм йола үзенчәлекләре//Кукморский регион: проблемы истории культуры. Восток-Запад: Диалог культур Евразии.- Казань, 2005.- С.40-43.

2. Баязитова Ф. С., Рамазанова Д. Б., Хәйретдинова Т.Х., Садыйкова З.Р., Барсукова Р.С. Татар халык сөйләшләре.- Казан: Мәгариф, 2008.

3. Рамазанова Д. Б. Җирле сөйләшләребез // Татар календаре.-2002.

4. Рамазанова Д. Б. Сөйләшләрне өйрәнүнең әһәмияте //Татар календаре.-2004, 22 ноябрь.

5. Рамазанова Д. Б. Татарлар төрлечә сөйләшә //Татарстан.-1991.-№11.-43-47 б.

6. Рахманов Х. Татар теле диалектларын өйрәнү турында //Совет мәктәбе.-1939.-№7.-14-17 б.

7. Юсупов Ф.Ю.Татар теленең диалеклары.-Казан: Мәгариф, 2003.-351 б.