Міндеттеме түсінігі

Азаматтық-құқықтық қатынастардың арасында көп кездесетін негіздердің бірі - міндеттемелер.

Міндеттемеге сәйкес бір тұлға (борышкер) басқа тұлғаның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сол сияқты белгілі әрекеттер жасауға не белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышқордан өз міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан атқарылғанды қабылдауға міндетті.

Міндеттеменің субъектілері: несие беруші және борышқор. Несие беруші құқықты тарап, яғни борышқордан белгілі әрекеттерді жасауды немесе белгілі әрекеттерден бас тартуды талап ете алатын жақ, ал борышқор, керісінше, несие берушінің пайдасына белгілі әрекеттерді жасауға немесе жасамауға міндетті тарап.

Міндеттеме құқықтық қатынастың бір түрі болғандықтан заңмен қорғалуы тиіс. Борышқор өз міндеттемесін дұрыс орындамағаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікке тартылуы да мүмкін.

Міндеттеменің мазмұны тараптардың, яғни несие беруші мен борышқордың құқықтары мен міндеттері арқылы баяндалады. Несие берушінің құқықтары борышқордың мінез-құлқы арқылы анықталғандықтан, міндеттемелік құқықтық қатынастар заттық құқықтық қатынастардан осы көрсетілген белгінің нәтижесінде ажыратылады. Заттық құқықтық қатынастарда меншік иесі өз әрекеттерінің нәтижесінде өзіне қажетті құқықтық жағдайды анықтауға мүмкіншілігі бар.

Міндеттемеге бір мезгілде бірнеше несие берушілер мен борышқор қатыса алады. Мұндай ережені міндеттемелік көпжақтылық деп атаймыз.

Үлестік міндеттеме бойынша әрбір борышқор заңмен немесе шартпен белгіленген өз үлесін несие берушіге орындайды, ал әрбір несие беруші борышқордан өзіне тиесілі үлесті орындауды ғана талап ете алады.

Үлестік міндеттеменің ерекше түріне субсидиялық міндеттеме жатады. Оның мәні Азаматтық Кодекстің 288-ші бабына сәйкес анықталады. Негізгі борышқор несие берушінің міндеттемені орындау туралы талабын қанағаттандырмаған жағдайда бұл талап орындалмаған бөлігінде басқа борышқорға (субсидиялық борышқорға) мәлімденуі мүмкін. Бұл заң құжаттарында немесе несие беруші мен борышқордың арасындағы міндеттеме ережелерінде көрсетілуі тиіс. Мыс: Азаматтық Кодекстің 330-бабы. Кепіл болушылық. Осы ережеге сәйкес кепіл болушы басқа жақтың (борышқордың) несие берушінің алдында осы жақтың міндеттемесінің толық немесе ішінара субсидиялық орындалуына жауап беруге міндеттенеді.

Ортақтасқан міндеттемеде несие беруші әрбір борышқордан міндеттеменің толық көлемде орындалуын талап етеді. Ортақ міндеттеме екі жағдайда пайда болуы мүмкін: 1) егер мұндай ереже шартта анықталса; 2) егер мұндай мән-жай заңда көрсетілсе. Ортақтас борышқорлар міндеттеме толық орындалғанға дейін міндетті болып қала береді. Борышқорлар ортақтасып міндетті болған жағдайда несие беруші барлық борышқорлардан да немесе олардың кез келгенінен де, борышты түгелдей де, бөлшектеп те, орындауды талап етуге құқылы. Борышқордың бірінен толық қанағаттанбаған немесе беруші алынбағанды ортақтас борышқордың қалғандарынан талап етуге де мүмкіншілігі бар.

Борышқорлардың бірінің ортақтас міңдетті толық орындауы қалған борышқорды несие берушінің алдында жауапкершіліктен босатады (287, 3-ші тармағы).

Сонымен бірге, заң ортақтасқан міндеттемені орындаған борышқорға қалған борышқордан міңдеттеме мөлшерінде кері талап (регресс) қоюға мүмкіндік береді. Азаматтық Кодекстің 289-ші бабына сәйкес басқа тұлғаның міндеттемесін орындаған борышқор орындалған міндеттеме мөлшерінде сол тұлғаға кері талап (регресс) қоюға құқылы. Сонымен қатар ортақтасқан міндеттемені орындаған борышқор қалған борышқордын әрқайсысына оның өзіне тиесілі үлесін шегеріп, тең үлеспен кері талап қоя алады.