1779 Zdanie

kim błędom pozwoli zapobiec; układ: Marszałek decyduje o przedłużeniu czasu przemówienia

lub o udzieleniu postowi głosu dodatkowo jest już bez zarzutu.

KOMPOZYCJA ZDANIA ZŁOŻONEGO Przy konstruowaniu takich zdań powinniœmy brać

pod uwagę możliwoœci percepcyjne odbiorcy oraz jego nawyki interpretacyjne (schematy od-

bioru). Trudno oczywiœcie okreœlić, jakš maksymalnš długoœć może mieć tekst, który można

bez trudu zrozumieć i łatwo ogarnšć pamięciš; w tej sprawie można się kierować tylko za-

sadš zdrowego rozsšdku — zdanie złożone z więcej niż czterech częœci składowych, zajmujšce

pół strony, na pewno tego warunku nie spełnia. Natomiast liczenie się z typowymi schema-

tami odbioru wymaga konstruowania wypowiedzi jednorodnych strukturalnie, konsekwent-

nie rozwijajšcych okreœlonš myœl, przejrzyœcie zhierarchizowanych, z wyraŸnie zaznaczony-

mi powišzaniami gramatycznymi i semantycznymi. Ignorowanie tych oczekiwań prowadzi

do anakolutów składniowych, czyli konstrukcji łamišcych logiczny tok wywodu, a przez to

niespójnych, często też wadliwych stylistycznie. Analiza zdania: *Projekty ustaw i uchwał,

co do których istnieje wštpliwoœć, czy nie sš sprzeczne z prawem, Prezydium Sejmu może skiero-

wać do Komisji Ustawodawczej celem wyrażenia opinii, która może większoœciš 3/5 głosów zaopi-

niować projekt jako niedopuszczalny, wymaga następujšcych ustaleń wstępnych; a) gdzie jest

podmiot, b) czy Prezydium Sejmu chce wyrazić opinię, czy też jej zasięgnšć, c) kto właœciwie

ma zaopiniować projekt (opinia^.). Wštpliwoœci usuwa dopiero nadanie tekstowi następujšcej

postaci: Prezydium Sejmu może skierować projekty ustaw i uchwał, co do których istnieje przy-

puszczenie, ze sš sprzeczne z prawem, do Komisji Ustawodawczej w celu zasięgnięcia opinii; ko-

misja ta może większoœciš 3/5 głosów uznać projekt za niedopuszczalny.

Powstawaniu takich konstrukcji można zapobiec przez staranne porzšdkowanie treœci

wypowiedzi przed przelaniem jej na papier oraz rozsšdne ograniczenie długoœci zdań.

Dotychczasowe uwagi na temat kompozycji zdań złożonych należy odnosić do wersji pi-

sanej, w której majš zastosowanie przepisy normy wzorcowej. Struktura wypowiedzi mówio-

nej podlega w znacznym stopniu normie potocznej. Zdania powstajšce spontanicznie, często

w warunkach uniemożliwiajšcych koncentrację uwagi, nie sš wolne od usterek. W ich ocenie

kierujemy się przede wszystkim kryterium sensownoœci i zrozumiałoœci; znacznemu złago-

dzeniu ulegajš wymagania formalne. Nawet anakoluty, w piœmie bardzo rażšce, w mowie

wydajš się czymœ prawie naturalnym. Mniej rygorystycznie traktujemy też sprawy powtó-

rzeń, szyku, użycia równoważników imiesłowowych, doboru wyrazów funkcyjnych oraz sto-

sowania liczebników zbiorowych. Ważne stajš się natomiast: umiarkowana długoœć, wyra-

ziste zwišzki treœciowe między częœciami składowymi zdania oraz czytelna, przejrzysta

budowa.

SKRÓTY SKŁADNIOWE sš zwykle wynikiem uzasadnionego dšżenia do zwartoœci, lapi-

darnoœci budowanej wypowiedzi. Czasem jednak pominięcie jakiegoœ elementu tekstu przy-

nosi niewielkš oszczędnoœć, natomiast utrudnia jego zrozumienie albo niesie ryzyko błędu

gramatycznego, np. *Poprawiš się warunki w górach, ale nie na tyle, żeby wybrać się na wyciecz-

kę (poprawnie: ...ale nie na tyle, żeby można było wybrać się na wycieczkę lub ...ale nie na tyle,

żebyœmy mogli wybrać się na wycieczkę). Obie wersje usuwajš niezręcznš sugestię, że na wy-

cieczki chodzš... warunki.

Szczególnej ostrożnoœci wymaga posługiwanie się następujšcymi strukturami:

1. Imiesłowowymi równoważnikami zdań, jeżeli ich użycie pozbawia tekst wyrazistoœci

znaczeniowej z powodu pominięcia spójnika (obszerne omówienie tego problemu zawiera

hasło RÓWNOWAŻNIKI ZDAŃ).

2. Połšczeniami przyimka i rzeczownika odczasownikowego w funkcji równoważnika zda-

nia podrzędnego; ich poprawne użycie wymaga tożsamoœci podmiotu równoważnika i zdania

głównego; nie każde zdanie podrzędne można więc do takiej postaci skrócić. Jednoœci pod-

miotów nie ma np. w następujšcym tekœcie: *Przed wyjœciem z domu samochodu już nie było;

zapewnia jš dopiero wersja; Zanim wyszedłem z domu, samochodu już nie było.

3. Dopełnieniami przy czasownikach o różnym rzšdzie, np. *Urzędnik konsularny ma

prawo: [...] wydawać, wznawiać ważnoœć i unieważniać paszporty obywateli zgodnie z usta-

wodawstwem Państwa wysyłajšcego. W takim wypadku muszš być spełnione wymagania gra-

matyczne wszystkich wyrazów okreœlanych, nawet kosztem powtórzenia wyrazów okres-

l

ZDROBNIENIE 1780

łajšcych (poprawnie: ...wydawać i unieważniać paszporty oraz wznawiać ich ważnoœć, zgod-

nie z ustawodawstwem Państwa wysyłajšcego.

4. Rzeczownikami okreœlanymi przez niejednorodne przydawki, np. przymiotne i dopeł-

niaczowe: *[...] szczegółowe zasady tworzenia i gospodarowania funduszami: nagród, socjal-

nym i mieszkaniowym (poprawnie: ...szczegółowe zasady tworzenia funduszu socjalnego,

mieszkaniowego, funduszu nagród oraz gospodarowania tymi œrodkami). Por. CZASOWNIK,

DOPEŁNIENIE, OKOLICZNIK, ORZECZENIE, PODMIOT, PRZYDAWKA, PRZYIMEK,

RÓWNOWAŻNIK ZDANIA, ZWIĽZKI SKŁADNIOWE. (H.J.)

ZDROBNIENIE (WYRAZ ZDROBNIAŁY) rzeczownik odrzeczownikowy, utworzony za

pomocš jednego z czterech przyrostków: -ek, -ik \\ -yk, -ka, -ko, oznaczajšcy przedmioty

(obiekty) uznane subiektywnie za małe w stosunku do tych, które nazywa podstawa słowo-

twórcza: lasek 'mały las', stolik "mały stół', gałšzka 'mała gałšŸ', pólko 'niewielkie pole'.

Formant słowotwórczy pełni w takich derywatach funkcję okreœlajšcš; oprócz znaczenia ma-

łoœci jest on często wykładnikiem funkcji ekspesywnej - wyraża najczęœciej dodatnie nasta-

wienie do nazywanego przedmiotu, np. domek to nie tylko 'mały dom', lecz także 'dom sym-

patyczny, przytulny, który bardzo lubię'; niekiedy oddzielenie pierwiastka obiektywnego

(wielkoœci) od subiektywnego (oceny emocjonalnej) nie jest możliwe.

Zdrobnienia sš tworzone bardzo regularnie, seryjnie od wszystkich rzeczowników nazy-

wajšcych przedmioty okreœlonej wielkoœci, np. nosek, słonik, grupka, wiaderko. Jeżeli pod-

stawš słowotwórczš jest rzeczownik nazywajšcy desygnaty nie nacechowane pod względem

wielkoœci, derywat jest okreœleniem ekspresywnym, np. piwko, polowanko, słonko, słówko,

lub nazwš o innym, szczegółowszym znaczeniu niż podstawa, np. szkiełko 'kawałek szkła',

papierek 'kawałek, zwitek papieru'. Zdrobnienia zachowujš zawsze rodzaj gramatyczny

swoich podstaw; derywaty z przyrostkiem -ek, -ik - rodzaj męski, np. listek, obrazek; kocyk,

palik, z sufiksem -ka — rodzaj żeński, np. rybka, nóżka, żabka, a z przyrostkiem -ko — rodzaj

nijaki, np. drewienko, ziarnko. Ta cecha pozwala je łatwo odróżnić od spieszczeń.

Za pomocš przyrostków złożonych -ecz-ek, -icz-ek, -ecz-ka, -ecz-ko można tworzyć tzw.

zdrobnienia drugiego stopnia, będšce na ogół okreœleniami ekspresywnymi. Por. SPIESZ-

CZENIE, ZGRUBIENIE, -ek, -ki, -ka, -ko. (H.J.)

ZESTAWIENIE jest dwuwyrazowym lub wielowyrazowym rodzajem złożenia, które

funkcjonuje w języku jako całoœć znaczeniowa, np. leniwe pierogi, woda sodowa, maszyna

do pisania, czarne jagody, dom pracy twórczej. Każdy z członów zestawienia zachowuje swój

akcent oraz cechy gramatyczne (np. odmianę). Składniki zestawienia nie mogš być rozdzie-

lone żadnymi dodatkowymi wyrazami, np. *leniwe ciepłe pierogi, *woda zimna sodowa, *ma-

szyna niemiecka do pisania. Por. ZŁOŻENIE, ZROST. (H.J.)

ZESTROJĘ AKCENTOWE zob. AKCENT.

ZGRUBIENIE (WYRAZ ZGRUBIAŁY, AUGMENTATIVUM) jest rzeczownikiem od-

rzeczownikowym, w którym formant słowotwórczy pełni - podobnie jak w zdrobnieniach -

funkcję okreœlajšcš w stosunku do podstawy słowotwórczej. Wzbogaca on znaczenie podsta-

wy o element 'duży, nadmiernie wielki', np. gmaszysko 'ogromny gmach', domisko '(nad-

miernie) duży dom\ Bardzo często jednoczeœnie ze znaczeniem dużego rozmiaru formant

wnosi zabarwienie emocjonalne - niechęć, ironię, pogardę, np. psisko, wierszydło, poecina.

Najbliższy typowej funkcji augmentatywnej jest przyrostek -isko || -ysko; pozostałe wykład-

niki, tzn. -ina || -yna; -idło \\ -ydło, sš noœnikami nacechowania negatywnego. Por. SPIESZ-

CZENIE, ZDROBNIENIE, -idło, -ina, -isko. (H.J.)

ZŁOŻENIE (WYRAZ ZŁOŻONY) jest typem struktury słowotwórczej, w której połšczo-

no tematy co najmniej dwóch podstaw słowotwórczych za pomocš elementu -o-, np. towar-o-

znawca, kredy't-o-biorca, lub -i, np. łam-i-strajk, pas-i-brzuch. Wyjštkowo formantem może

być tylko przyrostek, np. szybkostrzel-ny, dwugarb-ny, albo zmiana sposobu odmiany (para-

dygmatu fleksyjnego), np. nocleg, trójnóg. Do niedawna uważano, że częœci poprawnie utwo-

rzonego złożenia muszš mieć strukturę hierarchicznš, nadrzędno-podrzędnš, np. jasnozielo-

1781 ZWIĽZKI FRAZEOLOGICZNE

ny, tzn. 'zielony o jasnym odcieniu', bajkopisarz 'pisarz bajek'. Współczeœnie uzyskały apro-

batę normatywnš także niektóre konstrukcje współrzędne, takie jak chtoporobotnik 'chłop

i robotnik', mebloœcianka 'mebel i œcianka', zlewozmywak 'zlew i zmywak', stropodach

'strop i dach'. Złożenia stanowiš jednoœć akcentowš oraz - w odróżnieniu od zrostów - także

jednoœć fleksyjnš: odmianie podlega tylko druga ich częœć, np. nocleg - noclegu, szybko-

biegacz - szybkobiegacza. Por. NEOLOGIZM, SŁOWOTWÓRSTWO, ZESTAWIENIE,

ZROST. (H.J.)

ZNAKI INTERPUNKCYJNE zob. INTERPUNKCJA.

ZNAK ZAPYTANIA zob. INTERPUNKCJA.

ZROST jest rodzajem bezpoœredniego (tzn. bez elementu -o-) połšczenia dwóch wyrazów,

np. Wielkanoc, psubrat. Rzeczpospolita, Białystok, dobranoc. O tym, że zrosty sš pojedynczy-

mi wyrazami (a nie np. grupami składniowymi) œwiadczy akcent, np. Krasnystaw [wym.

Krasnystaw, nie: Krasnystaw], niemożnoœć przestawienia członów lub wstawienia między

nie jakiegoœ składnika. Natomiast o złożonoœci tych struktur przypomina ich odmiana, obe-

jmujšca obie częœci składowe, np. Białystok, Wielkanoc, Rzeczpospolita - Białegostoku, Wiel-

kiejnocy, Rzeczypospolitej. Dwa ostatnie zrosty, być może z powodu silniejszego połšczenie

się elementów składowych, majš alternatywnš odmianę bez fleksji wewnętrznej, tzn. D.,

C., Ms. Ip Wielkanocy, Rzeczpospolitej, B. Wielkanoc, Rzeczpospolitš, N. Wielkanocš, Rzecz-

pospolitš. Jeżeli pierwszy człon zrostu nie ma postaci mianownikowej, pozostaje nieodmien-

ny, np. psubrat - psubrata. Por. ZESTAWIENIE, ZŁOŻENIE. (H.J.)

ZWIĽZKI FRAZEOLOGICZNE (FRAZEOLOGIZMY) to utarte, tradycyjne połšczenia

wyrazowe odtwarzane w całoœci tak samo, jak pojedyncze wyrazy danego języka. Od zwyk-

łych połšczeń słownych różniš się przede wszystkim tym, że ich znaczenie nie jest sumš

znaczeń elementów składowych - we frazie Na pochyłe drzewo wszystkie kozy skaczš nie

mówi się przecież ani o drzewie, ani o kozach, ani o skakaniu, tylko o tym, że człowiek

nieszczęœliwy (biedny) doznaje dalszych przykroœci (niepowodzeń). Stosowanie zwišzków

frazeologicznych służy uzupełnianiu systemu leksykalnego języka i wzbogacaniu jego syno-

nimiki.

ródeł zwišzków frazeologicznych można upatrywać i w naszym języku, i w ogólnoeuro-

pejskiej tradycji kulturowej (kultura œródziemnomorska).

Duża częœć naszych frazeologizmów ma rodzimy rodowód. Odbijajš się w nich typowe za-

chowania ludzkie, np. siedzieć z założonymi rękami, realia odległych epok, np. zdobywać

ostrogi, zwijać choršgiewkę, stać pod pręgierzem, gardłowa sprawa, metaforyczne opisy sy-

tuacji, np. nie wylewać za kołnierz, dmuchać na zimne, dolewać oliwy do ognia, robić z igły

widły, obserwacje roœlin i zwierzšt, np. wysmukły jak topola, szybka jak gazela, chytry jak

lis, sokole oko, małpia złoœliwoœć. Język ogólny przejmuje też elementy frazeologii z różnych

odmian œrodowiskowo-zawodowych, np. poczta pantoflowa, puœcić kantem, strugać wariata

(z gwary miejskiej), zapuszczać żurawia (złodziejskie), odpaœć w przedbiegach (sportowe),

puœcić farbę (myœliwskie), pierwsza naiwna (teatralne), pisać jak kura pazurem, młócić sło-

mę, porywać się z motykš na słońce (rolnicze), zaglšdać jak pies do jatki, złota ršczka (rze-

mieœlnicze).

Czerpanie z tradycji kultury europejskiej polega na odwoływaniu się do ogólnie znanych

tekstów, przekonań, wydarzeń. Genezę biblijnš łatwo rozpoznać w takich frazach, zwrotach