3. Poczštek I koniec zdania - jako miejsca, na które pada akcent logiczny - powinny być

zastrzeżone dla wyrazów o bardzo ważnej treœci, np. Wygrana w tej wojnie przyniosła nam

niepodległoœć; Ich marzeniem było zdobycie laurów olimpijskich (nie: *Przyniosła nam nie-

podległoœć wygrana w tej wojnie; *Zdobycie laurów olimpijskich było marzeniem ich). Wyra-

zy mało ważne, niesamodzielne znaczeniowo czy nie akcentowane, nie powinny zajmować

uprzywilejowanych miejsc w zdaniu.

Układ wyrazów w zdaniu może ułatwić lub utrudnić zrozumienie tekstu, eksponować lub

zacierać przyjętš konwencję stylistycznš, wpływać pozytywnie lub negatywnie na estetykę

wypowiedzi. Wybór optymalnego wariantu wymaga podporzšdkowania się wielu zasadom

szczegółowym, dotyczšcym zarówno kolejnoœci członów głównych, jak i podrzędnych.

Kolejnoœć podmiotu i orzeczenia W zdaniach izolowanych podmiot (wraz ze swoimi

okreœleniami) stoi przed orzeczeniem, np. Ogary poszły w las; Piłsudski kochał Wilno; Za-

chodzšce słońce rozœwietlało całš zatokę. Zmiany tego porzšdku dokonujemy w celach styli-

zacyjnych — układ orzeczeniowo-podmiotowy nadaje zdaniu cechę archaicznoœci, czyni je bli-

1777 Zdanie

skim konwencji biblijnej (zwłaszcza gdy zmieni się także kolejnoœć przydawek zaimkowych),

np. *Stusznie postšpili rodzice jego (neutralnie: Jego rodzice postšpili słusznie); ^Przynieœli

studenci profesorowi prace swoje (neutralnie: Studenci przynieœli profesorowi swoje prace).

Tylko podmiot, który chcemy specjalnie wyróżnić, może być postawiony po orzeczeniu, np.

Przyczynš wielu jego kłopotów była zaawansowana cukrzyca.

W zdaniach nieizolowanych szyk podmiotu i orzeczenia zależy w dużym stopniu od kon-

tekstu, od budowy zdań poprzedzajšcych, a w szczególnoœci od struktury pytania, na które

odpowiadamy, np. Kto odwołał ministra? - Ministra odwołał premier. Kogo odwołał premier?

- Premier odwołał ministra. Co premier zrobił z ministrem? - Premier ministra odwołał.

Kompozycja przytoczonych zdań orzekajšcych jest taka, że odpowiedziš na pytanie jest wy-

raz stojšcy na końcu. Żadne z nich nie narusza polskiej normy składniowej w zakresie szyku.

Kolejnoœć podmiotu i dopełnień W języku fleksyjnym ta kwestia nie wydaje się ważna.

Zdanie Sejm przyjšł ustawę będzie zrozumiałe także w postaci Ustawę przyjšł Sejm. Jednak

pewne właœciwoœci polskiego systemu fleksyjnego przemawiajš za utrzymaniem klasycznego

układu podmiot-dopełnienie. Chodzi o biernik Ip i Im, który może być tożsamy formalnie

z mianownikiem. W pewnych kontekstach opóŸnia to zrozumienie wypowiedzi, np. *Wnioski

w sprawie wyboru lub powołania przez Sejm poszczególnych osób na okreœlone stanowiska

państwowe Prezydium Sejmu kieruje do właœciwych komisji sejmowych w celu zaopiniowa-

nia. Można tego uniknšć, stawiajšc podmiot na pierwszym miejscu: Prezydium Sejmu kieru-

je wnioski w sprawie wyboru lub powołania przez Sejm poszczególnych osób na okreœlone

stanowiska państwowe do właœciwych komisji w celu zasięgnięcia opinii; osišgnie się wtedy

także inny cel — dopełnienie stanie po czasowniku, który nim rzšdzi.

W trudniejszych wypadkach zbieżnoœć formy podmiotu i dopełnienia (niezależnie od

przyjętej kolejnoœci) prowadzi do homonimii składniowej, np. Przemiany ustrojowe wstrzy-

mały czynnoœci legislacyjne, usuwa jš tylko zastosowanie strony biernej. Jeœli wstrzymanie

czynnoœci legislacyjnych jest skutkiem, nadamy zdaniu postać: Czynnoœci legislacyjne zostały

wstrzymane przez przemiany ustrojowe, a jeœli przyczynš - formę: Przemiany ustrojowe zo-

stały wstrzymane przez czynnoœci legislacyjne.

Kolejnoœć okreœleń

Przydawki Ta częœć zdania może mieć szyk obustronny, tzn. prepozycyjny (przed wy-

razem okreœlanym) i postpozycyjny (po wyrazie okreœlanym). Szczegółowa lokalizacja zależy

od typu przydawki, jej długoœci oraz pewnych cech znaczeniowych.

I. Przydawki przymiotne częœciej stojš przed wyrazami okreœlanymi. Prepozycyjny szyk ma-

jš przydawki wyrażone zaimkiem, np. mój mistrz, nasze mieszkanie, ten œpiewak, liczebni-

kiem porzšdkowym, mnożnym i wielokrotnym, np. drugi zawodnik, podwójna porcja, pię-

ciokrotne bisowanie. Przymiotnik w tej funkcji stoi przed wyrazem okreœlanym, jeżeli jest

to tzw. przydawka jakoœciowa (charakteryzujšca), wskazujšca cechy przygodne, pospolite,

przypadkowe, stanowišce zbiór otwarty, np. barwne fajerwerki, piękna melodia, rozsšdny

wybór, zdrowa żywnoœć. Takie przydawki na ogół mogš przybierać formy stopnia wyższego

i najwyższego.

Przymiotnik w funkcji przydawki tzw. gatunkujšcej (klasyfikujšcej), nazywajšcej istotnš

cechę przedmiotu, lokujšcš go w jakimœ systemie, układzie klasyfikacyjnym, stoi po wyrazie

okreœlanym, np. biologia ogólna, chemia organiczna, lekarz domowy, lingwistyka stosowana,

medycyna naturalna, objaw kliniczny, pies pasterski, prawo cywilne, rzemiosło artystyczne,

sport wyczynowy; do wyjštków należš m.in.: Polskie Radio, Stary Teatr, biały walc, biały

mazur. Przydawki klasyfikujšce nie podlegajš stopniowaniu.

Jeżeli przydawka gatunkujšca stoi przed wyrazem okreœlanym, to przyczynš tego może

być wpływ składni rosyjskiej; dotyczy to zwłaszcza lokalizacji przymiotników wchodzšcych

w skład nazw geograficznych, np. ^Zachodnia Syberia, *Kaspijskie Morze, *Azorskie Wyspy

(zamiast: Syberia Zachodnia, Morze Kaspijskie, Wyspy Azorskie).

Niekiedy znaczenie przymiotnika zależy od miejsca, które zajmuje w stosunku do wyra-

zu okreœlanego; w wyrażeniu piękna literatura przymiotnik znaczy 'ładna', w wyrażeniu li- _g

te.ratu.ra piękna 'beletrystyka'; kulturalny attache, jest 'miły, uprzejmy, taktowny', podczas §

gdy attache, kulturalny to "pełnomocnik dyplomatyczny ds. kultury'. K

ZDANIE 1778

Pojedynczy imiesłów przymiotnikowy w funkcji przydawki przymiotnej występuje przed

wyrazem okreœlanym, np. ujmujšcy rozmówca, znana powieœciopisarka, koncertujšcy pianis-

ta, wzięty adwokat. Imiesłów rozwinięty dodatkowymi okreœleniami ma szyk postpozycyjny,

np. polityk znany z radykalnych poglšdów gospodarczych.

Jeżeli jakiœ wyraz jest okreœlany przez więcej niż jednš przydawkę przymiotnš, to naj-

bliżej niego stojš okreœlenia najszczegółowsze, a na dalszych miejscach okreœlenia coraz

ogólniejsze, np. ten twój nowy płaszcz, nasz mity sšsiad, najlepszy polski tyczkarz,