Ich wartoœci.

Wyrazistoœć znaczeniowa derywatów przedrostkowych (przysługujšca im w stopniu

o wiele większym niż np. derywatom przyrostkowym) bierze się stšd, że przedrostek pełni

w nich w stosunku do tematu - tylko funkcję okreœlajšcš, tzn. modyfikuje znaczenie pod-

stawy słowotwórczej (wyrażone przez temat), ale czynišc to - zastępuje doœć rozbudowane

niekiedy okreœlenie. Spoœród prefiksów, które nadajš się do takiej roli, niektóre używane

obecnie w terminologii już teraz przejawiajš tendencję do specjalizacji znaczeniowej, obcej

językowi ogólnemu, stajš się wykładnikami pewnych stałych treœci. Można np. zauważyć,

że w przymiotnikach okreœlajšcych nazwy cech mierzalnych przedrostek nad- wskazuje

s

g

o.

TERMINOLOGIA 1762

wartoœć większš niż ta, która charakteryzuje podstawę słowotwórczš, przedrostek pod- -

wartoœć mniejszš niż podstawowa. Zjawisko to - bardzo pożšdane z punktu widzenia pre-

cyzji znaczeniowej - występuje m.in. w terminologii elektrotechnicznej, o czym œwiadczš ta-

kie np. formacje przymiotnikowe, jak: nadkrytyczne (sprężenie), nadakustyczna (częstotli-

woœć), nadtelefoniczna (częstotliwoœć), podakustyczna (częstotliwoœć), podtelefoniczna (często-

tliwoœć).

W mniejszym stopniu dotyczy to terminologicznych rzeczowników przedrostkowych,

w których funkcja semantyczna przedrostków zazwyczaj nie odbiega od funkcji tych elemen-

tów w wyrazach ogólnopolskich, np. podstacja, półprzewodnik. Ale i tutaj zdarzajš się swo-

Iste, nieznane językowi ogólnemu modyfikacje znaczenia podstawy, np. Nadtemperatura

'wielkoœć nadwyżki temperatury ponad temperaturę otoczenia', nadziarno 'ziarno większe

niż normalne, typowe', podziarno 'ziarno mniejsze niż normalne, typowe', nadciœnienie 'ciœ-

nienie nienormalnie wysokie'.

Derywaty od wyrażeń syntaktycznych sš również wyraziste semantycznie, ich znaczenie

nie odbiega bowiem zasadniczo od znaczeń rzeczownika i przyimka, stanowišcych podstawę

słowotwórczš. Jeœli chodzi o skład fonemowy - czasami nie sš krótsze od swoich podstaw.

Nawet wtedy jednak — jako konstrukcje jednowyrazowe — sš znacznie ekonomiczniejsze

niż ich analityczne odpowiedniki, np. przeciw zakłóceniu —> przeciwzakłóceniowe, między

warstawami —r międzywarstwowy.

Terminy przymiotnikowe motywowane przez wyrażenia przyimkowe zawdzięczajš wyra-

zistoœć znaczeniowš temu, że (w przeciwieństwie np. do przymiotników odrzeczownikowych)

wskazujš w sposób bardzo dokładny typ relacji między derywatem a podstawš, np. œcisłe

okreœlenie miejsca (położenia) w takich konstrukcjach, jak; między ogniowy, przy szczelinowy,

czy przeznaczenia w konstrukcjach przeciwnarazeniowy, przeciwkorozyjny. Przyimek może

wskazać także na brak jakiejœ cechy, np. bezmechanizmowy', bezpojemnoœciowy, bezindukcyj-

ny, bezstratny, bezszumowy.

W terminach rzeczownikowych przyimek pełni przede wszystkim funkcję wykładnika re-

lacji przestrzennej. Możliwoœć dokładnego usytuowania pewnych elementów jest dla termi-

nologii niektórych dyscyplin bardzo istotna. Nie przypadkiem w słownictwie budowlanym

tak częste sš rzeczowniki motywowane przez wyrażenia syntaktyczne, np. podstopień, pod-

œlemię, nadœlemię, podłšczę, podłucze, nadłęcze, nadproze, namurnica, podstopnica, podsufit-

ka, podptatewka, wroznik, naszczytnik, narożnik.

Przydatnoœć kompozycji, czyli techniki derywacyjnej polegajšcej na tworzeniu złożeń,

tj. derywatów od dwóch podstaw, bierze się stšd, że terminy powstałe w jej wyniku sš zwykle

krótsze niż ich dwuwyrazowa parafraza dokonana z uwzględnieniem obu wyrazów podsta-

wowych; niekiedy zaœ zastępujš dłuższe konstrukcje opisowe. (Smoła) niskotemperaturowa

np. to nie 'smoła o niskiej tempretaurze', lecz 'smoła otrzymywana w niskiej temperaturze'.

Precyzja semantyczna wyrazów złożonych wynika z połšczenia dwóch tematów wyrazowych;

znaczenie terminu złożonego możemy więc ustalić już na podstawie znajomoœci znaczeń wy-

razów podstawowych. Dodatkowš zaletš formacji złożonych jest to, że do ich konstruowania

nadajš się prawie wszystkie odmienne częœci mowy, choć faktem jest, że w istniejšcej termi-

nologii pewne typy strukturalne wyraŸnie dominujš - głównie ze względu na brak ograni-

czeń łšczliwoœci. Takie np. composita jak samowyładowanie, samobieg, samoregeneracja mo-

gš być tworzone w sposób kategorialny, tzn. element samo- może być dołšczony do każdej

rzeczownikowej nazwy czynnoœci.

Wœród złożeń rzeczownikowych przeważajš terminy o strukturze:

a) rzeczownik + czasownik (głównie nazwy przyrzšdów mierniczych), np. dawkomierz,

strumieniomierz, fazomierz, warstwomierz, magnetowid;

b) przymiotnik (w postaci skróconej) + rzeczownik, np. elektromagnes, radiowęzeł, termo-

katoda;

c) rzeczownik + rzeczownik, np. stropodach, mebloœcianka.

Do najczęstszych złożeń przymiotnikowych należš:

a) połšczenia rzeczownikowo-czasownikowe, np. promieniotwórczy, gazowy dmuchawy,

magnetowydmuchowy, dŸwiękochłonny, ogniochronny, rdzochłonny;

b) połšczenia liczebnikowo-rzeczownikowe (tworzone bez żadnych ograniczeń), np. jedno-

kanałowy, dwuruchowy, wielowarstwowy, trójpowlokowy, półokresowy;