I jego odmiany, sprawnoŒć językowa. (a.M.)

STYLIZACJA JĘZYKOWA jest to œwiadome kształtowanie tekstu jakiejœ wypowiedzi

zgodnie z normami stylistycznymi charakterystycznymi dla innego typu wypowiedzi, czyli

nadawanie pewnej wypowiedzi cech właœciwych okreœlonemu stylowi, innemu niż ten, z któ-

rego ona pochodzi. Stylizacja może obejmować cały tekst (stylizacja całoœciowa), może też

dotyczyć tylko pewnych jego fragmentów, zwykle partii dialogowych (stylizacja fragmenta-

ryczna). Stylizacja ma dwa zasadnicze cele: wzmocnienie komunikatywnoœci i wiarygodnoœci

tekstu (stylizacja informacyjna) bšdŸ wywołanie wrażenia jego nienaturalnoœci, manierycz-

noœci (stylizacja manierystyczna). Stylizacji podlegajš z zasady teksty o charakterze literac-

kim, czasem też teksty publicystyczne. Najczęœciej spotykane rodzaje stylizacji to: archaiza-

cja, dialektyzacja i kolokwializacja.

Archaizacja polega na wpleceniu w tekst utworu elementów charakterystycznych

dla języka minionych epok (dawnych wyrazów, ich form i konstrukcji składniowych — jest

to archaizacja fragmentaryczna) lub ukszałtowaniu całego języka na wzór polszczyzny któ-

rejœ z dawnych epok (archaizacja całoœciowa; wypadek doœć rzadki, gdyż tekst całkowicie ar-

chaizowany byłby mało czytelny, zwłaszcza gdyby dotyczyło to epok odległych). Archaizowa-

ny jest np. język „Trylogii" Sienkiewicza, powieœci historycznych Kraszewskiego, język nie-

których seriali telewizyjnych (np. „Czarne chmury") i filmów historycznych. Archaizujšc, na-

leży uważać, by nie popełniać anachronizmów językowych, to znaczy, żeby nie przypisać

jakiejœ epoce wyrazów, ich form, które wówczas jeszcze lub już nie występowały.

Dialektyzacja (stylizacja gwarowa) polega na wprowadzeniu do tekstu ele-

mentów którejœ z gwar ludowych (dialektyzacja fragmentaryczna) lub całkowitym kształto-

waniu języka utworu na wzór języka gwarowego (dialektyzacja całoœciowa). Dialektyzacja

występuje w wielu utworach literackich opisujšcych œrodowisko wiejskie, poczšwszy od dru-

giej połowy XIX wieku. Dialektyzujšc tekst na konkretnš gwarę, należy uważać, by nie

przypisywać jej cech, które tam nie występujš (np. tekst stylizowany na gwarę z Wielkopol-

ski nie powinien zawierać mazurzenia). Możliwe jest także konstruowanie wypowiedzi z ce-

chami gwarowymi przynależnymi do różnych gwar, a nawet nie należšcymi do żadnej kon-

kretnej gwary, po to, by stworzyć wrażenie języka chłopskiego" (por. np. „Konopielkę"

E. Redlińskiego). Łatwo jest także o pomyłki w dialektyzowaniu, zwłaszcza fonetycznym:

we współczesnych tekstach satyrycznych na przykład nagminnie mówi się (rzekomo

„z chłopska") [psyset], [tsydzieœci], [zeka], podczas gdy w gwarach ludowych głoski [sz] i [ż]

pochodzšce z dawnego r', a zapisywane do dziœ przez rz, nigdy nie podlegajš mazurzeniu

(chłopi mówiš więc [pszyset], [tszydzieœci], [rzeka]).

Kolokwializacj a jest kształtowaniem języka wypowiedzi na styl potoczny. Również

ona może być fragmentaryczna albo całoœciowa. Odmianami kolokwializacji sš: argotyzacja,

czyli stylizacja na œrodowiskowe odmiany języka, oraz profesjonalizacja, czyli stylizacja na

język okreœlonej grupy zawodowej. Kolokwializacja i argotyzacja sš współczeœnie modnymi

sposobami stylizacji językowej, zwłaszcza w prozatorskich utworach literackich. Nasycenie

literatury współczesnej tego typu elementami stylizowanymi spowodowało powstanie poglš-

du, że przestała ona pełnić funkcję normotwórczš w polszczyŸnie ogólnej. Por. ARCHAIZMY,

DIALEKTYZMY, JĘZYK I JEGO ODMIANY, STYL. (A.M.)

SYNONIMIA Terminem tym obejmuje się najczęœciej dwa typy zbieżnoœci znaczeniowej

wyrazów: tożsamoœć znaczeniowš (jednoznacznoœć) i bliskoœć znaczeniowš (bliskoznacznoœć).

Zjawisko tożsamoœci dwóch lub więcej elementów jest w języku rzadkie, gdyż stoi w sprzecz-

1757

SYNONIMIA

noœci z tendencjš do ekonomicznoœci œrodków językowych. Nawet te wyrazy, które nie różniš

się znaczeniem, sš zazwyczaj zróżnicowane stylistycznie, chronologicznie, ekspresywnie,

a także pod względem łšczliwoœci z innymi wyrazami. Na przykład rzeczowniki błonica

i dyfteryt, krztusiec i koklusz różniš się tym, że pierwsze wyrazy z tych par należš do ter-

minologii medycznej, a drugie - do polszczyzny potocznej. Wyrazy twarz i gęba oraz twarz

i buzia różniš się przede wszystkim nacechowaniem ekspresywnym, zaœ okreœlenia twarz

i lico - przynależnoœciš chronologicznš (lico jest wyrazem dawnym), a także stylistycznš (li-

co jest wyrazem podniosłym). Przymiotnik kary, znaczeniowo tożsamy z czarnym, jest ogra-

niczony tylko do okreœlania maœci konia, a kruczy odnosi się tylko do koloru włosów. Z po-

wodu tych wszystkich ograniczeń nie istnieje absolutna wymiennoœć synonimów (nawet jed-

noznaczników) we wszystkich kontekstach zdaniowych, gdyż zamiana jednego z nich na dru-

gi albo wybór niewłaœciwego synonimu może prowadzić do dysharmonii stylistycznej (np.

Pogłaskała chłopca delikatnie po gębie) albo do naruszenia przyjętego sposobu łšczenia wy-

razów (np. Galaretka w lodówce szybko się œcina - poprawnie: tężeje; œcina się białko; Krew

łatwo się œcina — poprawnie: krzepnie).

Dysharmonia stylistyczna może się ujawnić nie tylko przy używaniu wyrazów pełno-

znacznych, lecz także przy posługiwaniu się wyrazami funkcyjnymi, na przykład spójnikami.

Należy pamiętać o tym, że niektóre spójniki sš stylistycznie neutralne, inne zaœ nacechowa-

ne i ograniczone do pewnych stylów. Neutralny jest na przykład spójnik więc, ksišżkowy -

synonimiczny z nim zatem. Neutralny jest spójnik ze, nieco przestarzały — iż; potocznemu bo

odpowiadajš: w miarę neutralne ponieważ, ograniczone do stylów pisanych gdyż i przesta-

rzałe jako że. Używanie tego ostatniego spójnika np. w sprawozdaniu sportowym sprawia

wrażenie manierycznoœci i pretensjonalnoœci. Znajomoœć wartoœci stylistycznej synonimów

jest ważnym elementem sprawnoœci językowej mówišcego i piszšcego.

Synonimy niecałkowite, czyli wyrazy bliskoznaczne, majš dużš wspólnš częœć znaczenia,

różniš się jednak pewnym składnikiem semantycznym. Rzeczowniki deszcz, ulewa, kapuœ-

niaczek to nazwy „wodnego" opadu atmosferycznego, ale w każdej z tych nazw podkreœla

się inny stopień natężenia zjawiska. Czasowniki wyjœć, wylezć, wypaœć, wylecieć odnoszš

się do czynnoœci opuszczania jakiegoœ pomieszczenia, każdy z nich wskazuje jednak na nieco