Istotnych treœci, nie zwracać uwagi na potrzeby I możliwoœci percepcyjne odbiorców itp.

Przez sprawnoœć językowš rozumie się też w œrodowisku badaczy mowy dziecka umiejęt-

noœci właœciwego posługiwania się językiem na okreœlonym etapie rozwoju mowy, a œciœlej -

opanowanie okreœlonych operacji językowych i przyswajanie okreœlonych elementów systemu

językowego i normy językowej przez dziecko w pewnym wieku. (A.M.)

STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW służy do różnicowania na-

tężenia cechy nazywanej przez te częœci mowy. Poziom wyjœciowy, neutralny jest okreœlany

(wyznaczany) przez leksemy w stopniu równym, np. ciekawy, goršcy, silny, wytrwały, za-

bawny, życzliwy; ciekawie, goršco, silnie, wytrwale, zabawnie, życzliwie, większe nasilenie ce-

chy — przez leksemy w stopniu wyższym, np. ciekawszy, gorętszy, silniejszy, wytrwalszy,

zabawniejszy, życzliwszy; ciekawiej, goręcej, silniej, wytrwale], zabawniej, życzliwiej, a mak-

symalne - przez przymiotniki i przysłówki w stopniu najwyższym, np. najciekawszy,

najgorętszy, najsilniejszy, najwy trwalszy, najzabawniejszy, najżyczliwszy; najciekawiej, naj-

goręcej, najsilniej, najwytrwalej, najzabawniej, najzyczliwiej.

Zmiana natężenia cechy może się dokonywać przez:

1. Stopniowanie syntetyczne regularne, które polega na tym, że:

a) do tematu przymiotnika podstawowego (= w stopniu równym) dodajemy morfem -szy

lub -ejszy, aby otrzymać formę stopnia wyższego (biegły -> bieglejszy, głupi -r głupszy); sto-

pień wyższy przysłówków tworzymy przez dodanie morfemu -ej do tematu stopnia równego:

ciepło —>• cieplej, sympatycznie —<• sympatyczniej);

b) formę stopnia wyższego przymiotników i przysłówków poprzedzamy morfemem naj-, aby

otrzymać formę stopnia najwyższego: najgłupszy, najbieglejszy; najcieplej, naj sympatyczniej.

2. Stopniowanie syntetyczne nieregularne (supletywne), którego istotš jest

wyzyskanie œrodków morfologicznych stosowanych przy stopniowaniu regularnym, tzn. czš-

stek -szy, -ejszy, ale połšczone z całkowitš zmianš tematu przymiotników i przysłówków

w stopniu wyższym, np. dobry —> lepszy —> najlepszy; dobrze —> lepiej —> najlepiej; duży

—> większy, największy; dużo —> więcej -> najwięcej; mały —> mniejszy -> najmniejszy; mało

-> mniej -> najmniej; zły -> gorszy -> najgorszy; Ÿle —> gorzej —> najgorzej.

Te typy stopniowania służš wyrażaniu intensyfikacji cechy; nazwanie jej osłabienia za

pomocš wymienionych œrodków morfologicznych nie jest możliwe.

3. Stopniowanie opisowe (analityczne), które polega na tym, że:

a) przed przymiotnikiem i przysłówkiem w stopniu równym umieszczamy wyraz bar-

dziej, dzięki czemu otrzymujemy formy stopnia wyższego, np. bardziej wyszukany, bardziej

zadowolony; bardziej wybiórczo;

1753 STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW

b) formy stopnia najwyższego uzyskujemy dzięki poprzedzeniu przymiotników i przy-

słówków w stopniu równym wyrazem najbardziej, np. najbardziej tradycyjny; najbardziej

uczenie.

Ta metoda stopniowania umożliwia też gradację nazywajšcš osłabienie cechy - jej wy-

kładnikami sš wyrazy mniej, najmniej dołšczane do form stopnia równego: mniej bezpieczny,

najmniej zadbany; mniej imponujšco, najmniej fachowo.

Procesowi stopniowania podlegajš w zasadzie przymiotniki jakoœciowe, nazywajšce

cechy bezwzględne przedmiotu, niezależne od ich relacji do innych przedmiotów czy cech,

np. czysty, dobry, grzeczny, krótki, mšdry, trudny, uczciwy. Tym samym niestopniowalne

sš przymiotniki relacyjne, charakteryzujšce jakieœ przedmioty przez odniesienie do in-

nych, np. mistrzowski, oœwieceniowy, skórzany, spółdzielczy, uczelniany, urzędowy. Wszystkie

przysłówki utworzone od stopniowalnych przymiotników podlegajš stopniowaniu, np. wesoly

-> wesoło, weselej, najweselej; przezorny -> przezornie, przezorniej, najprzezorniej.

Większoœć przymiotników podlega stopniowaniu syntetycznemu regularnemu, co nie wy-

klucza stopniowania analitycznego. Jednak pewnš ich częœć można stopniować tylko w spo-

sób opisowy. Na tę grupę składajš się trzy rodzaje struktur:

a) przymiotniki relacyjne występujšce w znaczeniu wtórnym, przenoœnym, zbliżone

funkcjonalnie do przymiotników jakoœciowych, np. alabastrowa (cera) -> bardziej alaba-

strowa, najbardziej alabastrowa; aksamitne (ręce) —> bardziej aksamitne, najbardziej aksa-

mitne;

b) przymiotniki, które sš z pochodzenia imiesłowami, np. ospały -> bardziej ospały, naj-

bardziej ospały; otwarty —>• bardziej otwarty, najbardziej otwarty; wykształcony -> bardziej

wykształcony, najbardziej wykształcony; znany -> bardziej znany, najbardziej znany;

c) nieliczne przymiotniki spoza omówionych grup, szczególnie nazywajšce pewne cechy

geometryczne i oznaczajšce wartoœci krańcowe lub bliskie skrajnoœci, intuicyjnie nie podle-

gajšce żadnym modyfikacjom, np. kwadratowa, owalna (twarz) -> bardziej, najbardziej

kwadratowa, owalna; pusty (pocišg) -> bardziej, najbardziej pusty; mokre (włosy) -r bardziej,

najbardziej mokre; płaski (podjazd) -ť• bardziej, najbardziej płaski; łysy (aktor) -> bardziej,

najbardziej łysy.

W polszczyŸnie ostatnich dziesięcioleci obserwujemy systematyczne odchodzenie od stop-

niowania regularnego na rzecz stopniowania analitycznego. Ma to pewne uzasadnienie

praktyczne — struktury opisowe powstajš mechanicznie, bez koniecznoœci uwzględniania wy-

mian głoskowych, a ponadto mogš nazywać dwa rodzaje modyfikacji cechy - albo jej inten-

syfikację, albo osłabienie. Zastępowanie bez powodu tradycyjnych, syntetycznych form stop-

niowania regularnego formami dłuższymi, analitycznymi, nie zasługuje na aprobatę. Nato-

miast jaskrawym, rażšcym odstępstwem od normy językowej jest stopniowanie „łšczone", re-

gularno-opisowe: *Ten proszek jest jeszcze bardziej wydajniejszy niż zwykły; *Nowa żarówka

daje œwiatło bardziej mocniejsze niż tradycyjna (zamiast: Ten proszek jest jeszcze wydajniej-

szy niż zwykły; Nowa żarówka daje mocniejsze œwiatło niż tradycyjna).

Wybór przyrostka -szy lub -ejszy zależy od zakończenia tematu przymiotnika. Element -

szy pojawia się regularnie po tematach kończšcych się na pojedynczš spółgłoskę, np. błahy -

btahszy, mity — milszy, słaby — słabszy, sprawiedliwy — sprawiedliwszy, stary — starszy, œwię-

ty — œwiętszy, lub po łatwej do wymówienia grupie spółgłoskowej, np. -s(- (prosty — prostszy),

-rd- (twardy — twardszy). Morfem -ejszy dołšczamy do przymiotników o temacie kończšcym

się na grupę spółgłoskowš, zwłaszcza z wygłosowym m, n, r, ł — biegły : bieglejszy; ciepły :

cieplejszy; mšdry : mšdrzejszy; spokojny '. spokojniejszy; trudny : trudniejszy; widny : wid-

niejszy, zgrabny : zgrabniej szy.

Tworzeniu form stopnia wyższego towarzyszš wymiany spółgłoskowe i samogłoskowe.

Dodanie morfemu -szy powoduje wymiany głoskowe, np. tęgi — tęższy (g': ż), zrozumiały —

zrozumialszy (ł : l), czerwony — czerwieńszy (o ; e i n : ń), biały — bielszy (a : e i t : l), wesoły

- weselszy (o : e i t : l). Również pod wpływem morfemu -ejszy dochodzi do wymian głosko-

wych w wygłosić podstawy słowotwórczej, np. chytry - chytrzejszy (r : rz), groŸny - groŸniej-

szy (n : ń), łatwy - łatwiejszy, (w : w'), szczupły - szczuplejszy, (ł : l) uprzejmy - uprzejmiejszy

(m : m'), zabawny — zabawniejszy (n '. ń).

Stopniowaniu przymiotników i przysłówków mogš towarzyszyć następujšce nieregular-

na

ffi

STRONY CZASOWNIKA 1754

1. W formach stopnia wyższego przymiotników i przysłówków od podstaw na -k, -ek, -ko

pomija się wygłosowš spółgłoskę tematycznš, np. cienki, niski, rzadki, szeroki — cieńszy, niż-

szy, rzadszy, szerszy; cienko, nisko, rzadko, szeroko — cieniej, niżej, rzadziej, szerzej.

2. Wyjštkowe, nietypowe wymiany głoskowe sš charakterystyczne dla stopniowania re-

gularnego kilku przymiotników i przysłówków, np. lekki — lżejszy, lekko — lżej; wšski - węż-

szy, wšsko — węziej; goršcy — gorętszy, goršco — goręcej.

3. Pewne imiesłowy bierne podlegajš jednoczeœnie stopniowaniu syntetycznemu i opiso-

wemu w stopniu najwyższym, np. ukochany — bardziej ukochany — najukochańszy ^najbar-

dziej ukochany; opłakany (widok) — bardziej opłakany — najopłakańszy \\ najbardziej opła-

kany.

4. Niektóre przymiotniki majš tylko stopień równy i najwyższy, np. rozmaity — najroz-

maitszy, przeróżny — najprzeróżniejszy, przewielebny — najprzewielebniejszy. (H.J.)

STRONY CZASOWNIKA zob. CZASOWNIK.

STYL Pojęcie stylu występuje w kilku dyscyplinach naukowych i w wielu dziedzinach

życia społecznego (por. np. style architektoniczne, style w sposobie ubierania się, a także

takie okreœlenia, jak styl życia czy styl pracy). Najogólniej można powiedzieć, że styl jest

to okreœlony układ elementów jakiejœ całoœci, stosowany œwiadomie dla uzyskania takich

a nie innych rezultatów. W wypadku tekstów językowych stylem należy nazwać sposób u-

kształtowania języka wypowiedzi, zasadzajšcy się na wyborze z bogactwa systemu językowe-

go okreœlonych œrodków (wyrazów, ich form, konstrukcji wyrazowych, układu wyrazów itd.),