Ich w takich wypadkach jest traktowane jako usterka stylistyczna. Profesjonalizmy bywajš

też wyzyskiwane w tekstach literackich jako element stylizacji œrodowiskowej.

Tradycyjne profesjonalizmy rzemieœlnicze sš współczeœnie coraz rzadsze, rozwija się na-

tomiast nieoficjalne słownictwo zawodowe pracowników technicznych, a także osób ze sfery ca

usług. Por. JĘZYK I JEGO ODMIANY, SŁOWNICTWO ŒRODOWISKOWE, STYLIZACJA, 1

TERMINOLOGIA. (A.M.) K

SŁOWOTWÓRSTWO 1750

SŁOWOTWÓRSTWO jest działem językoznawstwa badajšcym budowę wyrazów oraz

œrodki i sposób ich tworzenia. Zagadnienia szczegółowe wchodzšce w zakres słowotwórstwa

to: możliwoœć łšczenia poszczególnych formantów z okreœlonymi typami podstaw, badanie

stopnia regularnoœci procesów derywacyjnych, produktywnoœć typów słowotwórczych, rodza-

jów zwišzków formalnoznaczeniowych w parach motywowany : motywujšcy oraz w więk-

szych grupach derywatów (np. od wspólnej podstawy), wymiany głoskowe towarzyszšce

tym zjawiskom, funkcja formantów w różnych klasach derywatów, ocena normatywna nowo

powstajšcych wyrazów (dokonywana z uwzględnieniem ich wyrazistoœci znaczeniowej, eko-

nomicznoœci, harmonii wewnętrznej). W ocenie zjawisk słowotwórczych obowišzujš kryteria

swoiste dla tej dyscypliny. Por. DERYWACJA, FORMANT, NEOLOGIZMY. (H.J.)

SPIESZCZENIE (hipocoristicum) jest rzeczownikiem odrzeczownikowym, którego pod-

stawš jest nazwa istoty żywej, zwłaszcza nazwa osobowa (często własna), np. psinka, dzie-

cinka, tatulek, mamusia, babunia, Stasio, Basiulka, Tomuœ, Jureczek. W takich derywatach

formant pełni funkcję ekspresywnš — wyraża pozytywny, życzliwy stosunek mówišcego do

osoby lub zwierzęcia. Formacje należšce do tej grupy wyróżniajš się następujšcymi cechami:

a) skróconš postaciš tematu słowotwórczego (zwłaszcza od osobowych imion własnych), np.

Romuœ, Henio, Kasia; b) (niekiedy) niezgodnoœciš rodzaju gramatycznego podstawy i dery-

watu, np. dziecina, kocina, psina, dziewczštko (cecha ta odróżnia spieszczenia od zdrobnień);

c) zakończeniem -'o w dużej liczbie rzeczowników rodzaju męskiego, np. Jasio, Kazio, Józio,

dziadzio, tatko; d) miękkim zakończeniem tematu słowotwórczego, np. Zosia, Jadzia, Krysia,

Genio, Wadzio. Por. ZDROBNIENIA. (H.J.)

SPÓJNIK należy (razem z partykułš, przyimkiem, przysłówkiem i wykrzyknikiem) do

nieodmiennych częœci mowy. Jego funkcjš jest łšczenie (spajanie) zdań lub ich częœci. Po-

szczególne typy zdań złożonych współrzędnie i podrzędnie majš swoiste spójniki, np. zdania

współrzędne przeciwstawne łšczš się m.in. za pomocš spójników ale, lecz, jednak, natomiast,

zdania wynikowe - więc, toteż; typowymi wykładnikami zdań podrzędnych przyczynowych

sš: ponieważ, bo, dlatego że, gdyż.

Wštpliwoœci poprawnoœciowe zwišzane z użyciem spójników mogš dotyczyć przede wszyst-

kim tzw. spójników skorelowanych (podwojonych), które występujš w tekstach w postaci nie-

cišgłej, np. zarówno..., jak i... Ich użyciem rzšdzš bardzo rygorystyczne reguły, to znaczy:

1. Po użyciu pierwszej częœci spójnika (np. o ile...} nie można rezygnować z częœci drugiej

(...o tyle);

2. Forma spójnika skorelowanego jest stała; żaden człon nie może być zastępowany

przez okreœlenia wspólnofunkcyjne; najczęœciej spotykane błędy to: *dlatego..., ponieważ...;

*dlatego..., bo...; (zamiast: dlatego..., że); *o ile..., to... (zamiast: o ile..., o tyle...); *nie tylko...,

ale i...; (zamiast: nie tylko..., lecz także...); *zarówno... i..., tak..., jak i... zamiast: zarówno...,

jak i...).

Niepoprawne stosowanie pewnych spójników ma Ÿródło w składni rosyjskiej. Za rusy-

cyzm uchodzi np. używanie spójnika a w zaprzeczonych konstrukcjach przeciwstawnych,

np. ^Pomysłodawcami tego rozwišzania nie byli senatorowie, a posłowie z klubów opozycyj-

nych (poprawnie: Pomysłodawcami tego rozwišzania nie byli senatorowie, lecz posłowie

z klubów opozycyjnych).

Kłopoty zwišzane z użyciem spójników mogš też wynikać z nieuwzględniania ich wartoœ-

ci stylistycznej. Nie zawsze użytkownicy języka zdajš sobie sprawę z tego, że spójniki pozor-

nie synonimiczne pojawiajš się jedynie w tekstach okreœlonego typu. W odmianie mówionej

naturalnie brzmiš np. spójniki albo, ale, bo, więc, czy; majš one swoje odpowiedniki wystę-

pujšce raczej w polszczyŸnie pisanej, tzn.: lub, lecz, natomiast, oraz, ponieważ, zatem, bšdŸ.

Wœród odmian pisanych języka dokonuje się dalsze zróżnicowanie stylistyczne spójników -

niektóre z nich, np. tudzież, atoli, wszelako, ni, tedy, nadajš się do używania jedynie w teks-

tach podniosłych, archaizowanych lub w wypowiedziach żartobliwych czy parodystycznych.

Por. PARTYKUŁA, PRZYIMEK, PRZYSŁÓWEK, WYKRZYKNIK. (H.J.)

SPRAWNOŒĆ JĘZYKOWA Jest to cecha osoby mówišcej lub piszšcej, polegajšca na

umiejętnoœci przekazania w swoich tekstach tego, co się chce przekazać (informacji, przeżyć,