3. Typowe dla deklinacji rzeczowników sš obocznoœci spółgłoskowe (jakoœciowe) I samo-

głoskowe (iloœciowe i jakoœciowe) w tematach fleksyjnych, zachodzšce w okreœlonym sšsiedz-

twie fonetycznym i morfologicznym. Wymiany jakoœciowe zachodzš najczęœciej przed koń-

cówkami -e, -i, -y: twarde spółgłoski wyglosowe stajš się miękkie lub półmiękkie (stwardnia-

łe), np. lud — (o) ludzie, mata — (o) macie, saga — (o) sadze, ser — (o) serze. Obocznoœci samo-

głoskowe: o-ó, e-o,š-ę,e-o,a-e (rola — ról, pies - psa, dšb - dęby, przyjaciel -

przyjaciołom, las - lesie) majš uzasadnienie historyczne.

Zarówno odmiennoœć przez liczby, jak i odmiennoœć przez przypadki w szczególnych wy-

padkach podlegajš pewnym ograniczeniom, obejmujšcym nawet obie kategorie gramatyczne.

I. Odmiennoœć przez liczby nie przysługuje dwom kategoriom rzeczowników: l) majšcych

wyłšcznie liczbę pojedynczš (singularia tantum); 2) majšcych tylko liczbę mnogš (pluralia

tantum).

Wœród rzeczowników nie majšcych liczby mnogiej wyróżniamy:

a) nazwy przedmiotów niepoliczalnych — azot, miedz, mosišdz, platyna, powietrze, tlen,

złoto;

b) nazwy pojęć abstrakcyjnych — duma, gehenna, honor, uznanie, zazdroœć;

c) nazwy zbiorów osób lub przedmiotów — bohema, duchowieństwo, igliwie, inteligencja,

listowie, mieszczaństwo, młodzież, pierze, studenteria, szlachta, żołdactwo;

d) nazwy geograficzne — Czomolungma, Kilimandżaro, Monako, Mont Blanc, Narew, Pa-

ryż, Ren, Sahara, Tybet.

Singularia tantum majš zdolnoœć przybierania form liczby mnogiej, ale nie można tego

nazwać odmianš przez liczby, gdyż zmianom morfologicznym towarzyszš zmiany znaczenie- ^,

we, np. rzeczowniki szkło, woda majš w Im znaczenie 'okulary', np. Bardzo ci ładnie ca

w nowych szkłach, oraz 'porcja wody do picia', np. Proszę dwie wody bez soku; w użyciach §

terminologicznych także: 'zbiorniki, sieć wodna', np. Wody Ameryki Południowej. K

SKRÓT 1742

Do rzeczowników nie majšcych form liczby pojedynczej należš zarówno nazwy pospolite,

np. bachanalia, dżinsy, fusy, imieniny, juwenalia, męty, nożyce, polonica, sanie, skrzypce,

spodnie, suchoty, trzewia, wakacje, wrota, zaloty, zawody, jak i nazwy własne, geograficzne,

np. Apeniny, Ateny, Helsinki, Himalaje, Kordyliery, Pieniny, Ponary, Saloniki, Tatry, Wo-

gezy.

W obrębie pluraliów tantum można wskazać rzeczowniki policzalne, np. nożyce, rajstopy,

skrzypce, i niepoliczalne, np. męty, suchoty. Nazwy odnoszone do przedmiotów policzalnych

przyjmujš okreœlenia liczbowe; ich funkcję pełniš liczebniki zbiorowe, np. troje drzwi, czworo

sań, pięcioro skrzypiec; nazwy przedmiotów niepoliczalnych nie łšczš się z żadnymi liczebni-

kami. Jeżeli kontekst dopuszcza użycie rzeczownika para, okreœleniami omawianych nazw

mogš być liczebniki główne, np. Trzy pary rajstop można podrzeć na jednej potańcówce; WeŸ-

cie taœmę, pudła i cztery pary nożyc.

II. Odmianie przez przypadki nie podlegajš rzeczowniki (pochodzšce z łaciny) rodzaju nija-

kiego, zakończone w M. Ip na -urn, np. anturium, gremium, hospicjum, kolokwium, kworum,

memorandum, millennium. Ograniczenie dotyczy tylko form Ip, w której forma miano-

wnikowa pełni (składniowo) funkcję wszystkich przypadków zależnych (do hospicjum, przy

hospicjum, z hospicjum). W liczbie mnogiej wyrazy te przyjmujš typowe końcówki deklinacji

nijakiej.

Nazwy, które majš tylko Ip, pozostajš tym samym nieodmienne, np. Bizancjum, Mona-

chium, Bobolanum, Theresianum.

Przy odmianie rzeczowników na -urn w Im należy pamiętać, że końcówka Ip podlega

wymianie na -a (M. Im: gremia, kwora, millennia), -ów (D. Im: gremiów, kworów, millen-

niów), -om (C. Im: gremiom, kworom, millenniom) itd. Formy D. Im *gremiumów, *kworu-

mów, *millenniumów sš rażšcymi rusycyzmami fleksyjnymi.