Imiennej — podmiot (człon konstytutywny), przydawka (człon zależny, podrzędny); b) w gru-

pie werbalnej (czasownikowej) — dopełnienie, orzecznik i okolicznik (człony okreœlajšce).

Przez stały rodzaj gramatyczny należy rozumieć posiadanie rodzaju męskiego, żeńskiego

lub nijakiego przez rzeczownik w okreœlonym znaczeniu. Nieliczne leksemy dwurodzajowe

odnoszš się do osób różnej płci; sekundarnym wykładnikiem rodzaju stajš się cechy skład-

niowe wypowiedzi (okreœlenia liczebnikowe, przymiotnikowe, zaimkowe, rzeczowniki jedno-

rodzajowe). Na ogół jednak rzeczowniki różnišce się tylko rodzajem, także wskazywanym

przez odpowiedniš końcówkę fleksyjnš, majš odmienne desygnaty, np. (ten) but — (ta) buta

(ten) kit - (ta) kita, (ten) kos - (ta) kosa, (ten) łupież 'choroba skóry' - (ta) łupież 'grabież'

(ten) mol - (to) molo, (ten) por - (ta) pora, (ten) port - (to) porto, (ten) portier - (ta) portiera

(ten) rys - (ta) rysa, (ten) tur - (ta) tura, (ta) wina - (to) wino, (ta) wola - (to) wole.

Wybór odpowiedniego wzoru odmiany rzeczowników dokonuje się niemal automatycznie

* na podstawie rodzaju gramatycznego. Jednak niewielka częœć leksemów rzeczownikowych

może sprawiać użytkownikom języka pewne trudnoœci:

l. Niekiedy nazwy zawodów męskich majš budowę i odmianę przymiotnikowš w obt

liczbach, np. bagażowy, dzielnicowy, dŸwigowy, gajowy, łowczy, myœliwy, podkomorzy

1741

RZECZOWNIK

D. Ip bagażowego, dzielnicowego, dŸwigowego, gajowego, łowczego, myœliwego, podkomorzego,

D. Im bagażowych, dzielnicowych, dŸwigowych, gajowych, łowczych, myœliwych, podkomorzych.

2. Niektóre rzeczowniki męskie na -a przyjmujš w trzech przypadkach (dopełniacz, ce-

lownik i biernik Ip) formy męskiej odmiany przymiotnikowej, np. margrabia, sędzia

(D. margrabiego, sędziego; C. margrabiemu, sędziemu; B. margrabiego, sędziego); w pozosta-

łych formach występujš końcówki odmiany żeńskiej (N. margrabiš, sędziš, Ms. o margrabi,

o sędzi); Ms. o sędzim jest przestarzały. W Im wyrazy te majš regularnš odmianę rzeczow-

nikowš, męskoosobowš (M. Im margrabiowie, sędziowie; D. margrabiów, sędziów itd.).

3. Pewne rzeczowniki rodzaju męskiego z końcówkš -a, np. banita, kosmita, wojewoda,

majš odmianę żeńskš w liczbie pojedynczej (D. Ip banity, C. banicie, B. banitę, N. banitš,

Ms. o banicie), a męskoosobowš w liczbie mnogiej (M. Im banici, D. banitów, C. banitom).

ródłem trudnoœci normatywnych mogš być trojakiego rodzaju zmiany tematu

fleksyjnego w poszczególnych formach deklinacyjnych:

1. Nieliczne rzeczowniki majš zupełnie różny temat w liczbie pojedynczej i mnogiej, np.,

człowiek - ludzie; rok - lata. Takie formy okreœla się mianem supletywnych. Suplety-

wizm może być całkowity (jak w przykładach wyżej) lub częœciowy, jak w odmianie wyrazu

tydzień (tygodnia, tygodniowi) — pewna częœć tematu jest jednakowa dla obu form. Różnice

pomiędzy postaciami supletywnymi danego wyrazu nie mogš być wyjaœnione ani przez odwo-

łanie się do wymian głoskowych, ani do różnic w budowie morfemowej tematów fleksyjnych.

2. Tematy fleksyjne pewnych rzeczowników różniš się budowš morfologicznš:

a) niektóre rzeczowniki majš rozszerzony temat fleksyjny w przypadkach zależnych licz-

by pojedynczej oraz w całej liczbie mnogiej, np. M. Ip kurczę, D. Ip kurczęcia, M. Im kurczę-

ta, D. Im kurczšt (podobnie: ramię - ramienia; cielę - cielęcia; imię - imienia);

b) rzeczowniki na -anin majš krótszy temat w liczbie mnogiej: mieszczanin — M. Im

mieszczanie, D. Im mieszczan, paryżanin — M. Im paryżanie; D. Im paryżan;

c) w kilku rzeczownikach tematy liczby mnogiej majš postać zmiękczonš, np. brat — bra-

cia; oko — oczy; ucho — uszy;

d) zachodzi również zjawisko odwrotne: stwardnienie tematu rzeczowników w przypad-

kach zależnych liczby pojedynczej oraz w liczbie mnogiej, np. pies - psa, psy; dzień - dnia,

dni.