Ich podstawowego składnika, czyli formy osobowej orzeczenia. Konstrukcji tych używamy

często w napisach ostrzegawczych, informacyjnych oraz w języku mówionym (ze względu

na ich skrótowoœć), np. Uwaga, zły pies! Precz! Co za widok! Co z wami?, a także w utwo-

rach poetyckich (ze względu na ich właœciwoœci estetyczne, stylistyczne i ekspresywne), np.

To Czatyrdah!; polski my naród, polski lud, królewski szczep Piastowy!', Daremne żale, próż-

ny trud, bezsilne złorzeczenia...

Równoważniki mogš występować bšdŸ jako struktury autonomiczne, bšdŸ jako częœci

zdań złożonych podrzędnie. Ostatnia funkcja wišże się ze stosowaniem imiesłowów przy-

słówkowych, często niepoprawnym, np. *Kończšc pisać list, włożył go do koperty (zamiast:

Skończywszy list, włożył go do koperty); *Będšc na plaży, zginęła mi parasolka (zamiast: Bę-

dšc na plaży, zgubiłam parasolkę); ^Zagrał koncert e-moll, kłaniajšc się wiwatujšcej publicz-

noœci (zamiast: Zagrał koncert e-moll, a następnie ukłonił się wiwatujšcej publicznoœci lub

Zagrawszy koncert e-moll, ukłonił się wiwatujšcej publicznoœci).

Właœciwe używanie równoważników zdań z imiesłowem przysłówkowym wymaga respek-

towania następujšcych zasad:

1. Równoważnik I zdanie główne powinny mieć wspólny podmiot mianownikowy (wyra-

żony wprost lub poœrednio, przez właœciwy morfem słowa osobowego), wskazujšcy wykonaw-

cę czynnoœci, o którym mowa w obu częœciach zdania złożonego, np. Krzysztof podbiegł do

koleżanki, widzšc jej ogromne bagaże; Wszedłszy na scenę, aktor wyczuł niezwykłe napięcie

widowni; Oglšdajšc program rozrywkowy, rozpoznał wœród wykonawców przyjaciółkę z dzie-

ciństwa; Pomagajšc ojcu, podziwiał jego dokładnoœć; Obejrzawszy najnowsze modele, zdecy-

dowała się na kupno szykownej garsonki.

Podany warunek spełnia tylko zdanie z orzeczeniem w stronie czynnej; w innych kon-

strukcjach wskazanie wykonawcy czynnoœci tożsamego z podmiotem, wspólnego dla równo-

ważnika i częœci nadrzędnej nie jest możliwe. Zdanie: Odezwy zostały rozesłane do domów,

wzywajšc Anglików do oporu ma wprawdzie ten sam podmiot w obu częœciach, ale jeden

z wykonawców czynnoœci (ten, kto rozesłał odezwy) nie jest znany (wymieniony).

2. Równoważnik I zdanie główne muszš wyrażać pewne relacje czasowe, których rodzaj

zależy od typu użytego imiesłowu, a mianowicie:

a) imiesłów przysłówkowy uprzedni (z morfemem -łszy, -wszy) wskazuje zawsze czynnoœć

przeszłš, wczeœniejszš niż czynnoœć (również przeszła) zdania głównego, np. Ujrzawszy zna-

jomych 2 pracy, wchodzšcych do sali koncertowej, pozdrowił ich serdecznie;

b) imiesłów przysłówkowy współczesny (z morfemem -šc) wskazuje zawsze czynnoœć

równoczesnš z czynnoœciš (przeszłš lub teraŸniejszš) zdania głównego, np. Patrzšc na mat-

kę, niepokoiła się o jej zdrowie; W œrodę wieczorem, szukajšc listów, myœlała o spotkaniu

sprzed lat; Czytajšc gazetę, zwracam uwagę na poprawnoœć językowš poszczególnych arty-

kułów.

W zwišzku z tš zasadš należy pamiętać, że czas trwania czynnoœci wskazanej w zdaniu

podrzędnym i nadrzędnym powinien być podobny; rażšce dysproporcje, widoczne np. w kon-

1739

RUSYCYZMY

strukcji *Będšc uczniem, spadł z wysokiej sosny sprawiajš, że równoważnik oceniamy jako

Ÿle użyty.

Ze względu na omówione zależnoœci czasowe nie można zastępować równoważnikiem

imiesłowowym ani zdań celowych, ani skutkowych, ani warunkowych. W dwóch pierwszych

typach struktur równoważnik wskazuje działania następcze w stosunku do czynnoœci zdania

głównego, natomiast w ostatnim (warunkowym) zachodzš wszystkie możliwe relacje -

uprzednioœć, jednoczesnoœć i następczoœć.

W konstrukcjach z równoważnikiem imiesłowowym, z istoty swojej pozbawionych spójni-

ków, nierzadko dochodzi do zatarcia doœć istotnych różnic znaczeniowych, np. między zda-

niami czasowymi a przyczynowymi, przyzwalajšcymi a warunkowymi, czasowymi a okolicz-

nikowymi sposobu. Z tego względu skracanie zdań podrzędnych do postaci równoważników

powinno się ograniczyć tylko do takich wypowiedzi, w których nie jest wymagana szczególna

precyzja informacji.

Tradycyjna norma składniowa zdecydowanie odrzucała równoważniki imiesłowowe zdań

bezpodmiotowych oraz zdań współrzędnych, jednakże w najnowszej polszczyŸnie, także bar-

dzo starannej, widać bardzo silnš tendencję do ich upowszechniania, przy całkowitej apro-

bacie użytkowników języka. Nie budzš już dziœ zastrzeżeń normatywnych takie np. zdania:

Uwzględniajšc zależnoœci (l) i (2), wykonano badanie; Opierajšc się na wynikach badań,

okreœlono Ÿródła powstania korzyœci ekonomicznych; Na działkach œwietnie się odpoczywa,

obcujšc z przyrodš i majsterkujšc (równoważniki przy zdaniach bezpodmiotowych) oraz zda-

nia: Stos poszedł jakimiœ okólnymi drogami, zrywajšc po drodze rzadkie i nędzne stokrotki;

Siadł potem na ziemi naprzeciwko niego, odrzucajšc na bok fuzję; Siedział w lesie do wieczo-

ra, pilnujšc roboty, znaczšc drzewa cyframi i starajšc się nie myœleć o wczorajszym wieczorze

(imiesłowy w funkcji równoważników zdań współrzędnych).

Niezależnie od popularnoœci równoważników imiesłowowych, szczególnie z imiesłowem

na -šc, należy pamiętać, że sš one wprawdzie strukturami ekonomicznymi, ale bardzo trud-

nymi i mało precyzyjnymi.

Między imiesłowowym równoważnikiem zdania podrzędnego a zdaniem głównym zawsze

stawiamy przecinek. Por. CZASOWNIK, ZDANIE. (H.J.)

RUSYCYZMY to zapożyczenia z języka rosyjskiego. Ich największe nasilenie przypada

na okres zaborów. Z tamtych lat zachowało się dużo pożyczek leksykalnych, szczególnie

w zakresie słownictwa zwišzanego z uciskiem politycznym, np. czerezwy'czajka, kibitka, sa-

modzierzawie, samodzierżca, sołdat, furma, zsyłka, oraz pewnymi rosyjskimi realiami życia

codziennego, np. bieluga, czajnik, czort, czynownik, muzyk, nachalny, narodnik, samowar,

sobaczy, sojusz, sojusznik, stupajka, szajka, wiorsta.

Czasy powojenne przyniosły nowš falę zapożyczeń leksykalnych, w zwišzku z naszym

dostaniem się w sferę wpływów rosyjskich. Pojawiły się wtedy zapożyczenia zwišzane z ży-

ciem politycznym, np. gułag, łagier, łagiernik, poputczik, a znacznie póŸniej samizdat, nato-

miast w latach osiemdziesiętych głasnost' i pierestrojka, z tzw. gospodarkš socjalistycznš,

np. kolektyw, kolektywizacja, kołchoz, kułak, rozwarstwienie, sowchoz, pojedyncze terminy

z zakresu kosmonautyki i sportu, np. kosmodrom, łunochod, panczeny, panczenista, sputnik.

Ponadto zadomowiły się liczne rusycyzmy (ironiczne, potoczne, pospolite i żartobliwe),

które weszły do polskiego języka mówionego, np. barachło, batiuszka, bumaga, chałtura,

chałturszczyk, czastuszka, dacza, durak, gieroj, motojec, naczalstwo, nieudacznik, psychusz-

ka, szantrapa, urawniłowka, wierchuszka, zagwozdka, zapiewajło, żulik czy wyrażenia

ciut-ciut, na abarot, na wsjakij sluczaj, skolko ugodno, toczka w taczkę, w drebiezgi, wsjo

rawno, w trymiga.

Przynależnoœć do tej samej rodziny językowej, sšsiedztwo oraz długoletnia, programowa

rusyfikacja sprawiły, że wpływy języka rosyjskiego majš postać nie tylko bezpoœrednich za-

pożyczeń leksykalnych, lecz także k a l k semantycznych, słowotwórczych, składniowych