1735 Regionalizmy

Regionalizmy sš najbardziej charakterystyczne dla wymowy i słownictwa; rzadsze sš

w składni, a wyjštkowe we fleksji.

Jeœli chodzi o wymowę, to na przykład cechš regionalnš południowopolskš jest artyku-

lacja połšczeń -nk- i -ng- zawsze z tylnojęzykowym dŸwiękiem r|: [okieqko], [firagka], [porar)4

ka], [bai]k], [balagga]. Na północy Polski (i w wymowie nienacechowanej) głoska r) występuje

przed k, g tylko w wyrazach obcych ([bagk], [balagga)], choć i w tych wypadkach zdarza się

wymowa z n (uznawana za mniej poprawnš: [bank], [balanga]); w wyrazach rodzimych sły-

chać w tym regionie zawsze [nk]: [okienko], [firanka], [poranka]. Te warianty wymowy

mieszczš się w normie wzorcowej języka ogólnego, podobnie jak dwojaka — udŸwięczniajšca

lub ubezdŸwięczniajšca — wymowa ostatniej głoski wyrazu, po którym następuje słowo za-

czynajšce się samogłoskš lub spółgłoskš dŸwięcznš nie majšcš odpowiednika bezdŸwięczne-

go. Wariantami sš więc artykulacje: [piesadama] i [piezadama] (pies Adama), [choćno]

i [chodŸno] (chodŸ no}. Wymowa udŸwięczniajšca jest charakterystyczna dla południa

i zachodu Polski, wymowa ubezdŸwięczniajšca - dla północy. W normie wzorcowej mieœci

się też wymawianie bšdŸ niewymawianie dŸwięcznego h, a także przedniojęzykowego t.

DŸwięczne h i przedniej ę zykowe t sš charakterystyczne dla Kresów Wschodnich, ich brak

- dla reszty kraju.

Inne regionalne cechy wymowy mieszczš się na ogól w normie użytkowej, regionalnej.

Należš do nich na przykład południowopolskie udŸwięcznianie wewnštrzwyrazowe, np.

[chodŸmy], [róbmy], północno-wschodnie „œledzikowanie" i wymowa miękkiego l, np. [Ijas],

[Ijeœny], czy północnopolska asynchroniczna wymowa spółgłosek zmiękczonych, np. [pjasek],

[kjedy]. Natomiast poniżej normy, nawet regionalnej, pozostaje, słyszane w Warszawie, ma-

zowieckie mieszanie grup kie, gie i ke, ge, czyli wymowa [cuker], [kędy], [kielner], [gięsty],

[mogie], wymowa [ly] zamiast [li] np. [łypa], [robiłyœmy]), a także południowopolskš wymo-

wa grupy trz jako [cz], np. [czysta czydzieœci czy] (trzysta trzydzieœci trzy).

Doœć liczne regionalizmy leksykalne (ankieta do ich badania liczy ok. 700 pytań) nie

przeszkadzajš jednak na ogół w porozumiewaniu się Polaków z różnych regionów, gdyż

nie sš nazwami podstawowymi, a ponadto rzadko używa się ich w kontaktach publicznych

ponadregionalnych. Należy też pamiętać o tym, że wiele regionalizmów leksykalnych

(w przeciwieństwie do fonetycznych) wychodzi z użycia, posługujš się nimi tylko najstarsi

mieszkańcy regionu. Najczęœciej używane regionalizmy leksykalne to na przykład: krakow-

skie bil 'słonina', grysik 'kasza manna', poznańskie pyry 'ziemniaki', chabas 'mięso', bia-

łostockie przynuka 'zachęcanie do posiłku', kozytać 'łaskotać', warszawskie schaboszczak,

œlšskie gruba 'kopalnia'.

Nieczęste sš regionalizmy semantyczne, kiedy to wyrazowi znanemu w polszczyŸnie

ogólnej nadaje się regionalnie inne (czasem dodatkowe) znaczenie, na przykład krakow-

skie drzewko 'choinka', bańka 'bombka na choinkę', poznańskie góra 'strych', haczyk

'pogrzebacz', białostockie goœciniec 'podarunek', mšczka 'miałki cukier', œlšskie synek

'chłopak'.

Niemal wszystkie regionalizmy leksykalne mieszczš się w użytkowej normie regionalnej,

do polszczyzny wzorcowej wchodzš jako warianty tylko nieliczne z nich (np. borówki i czarne

jagody). Pewne regionalizmy tego typu pomimo powszechnoœci używania na okreœlonym ob-

szarze pozostajš poza normš, nawet użytkowš, np. południowopolskie ubierać płaszcz, su-

kienkę, poprawnie wkładać płaszcz, sukienkę albo ubierać się w płaszcz, sukienkę.

Regionalizmy morfologiczne to na przykład częste w polszczyŸnie południowej formy cza-

sowników z pominiętym elementem -na- (np. błysła, prysł, sięgła), częstsze tamże formy

czasowników z zaimkiem się (wrócić się, słuchać się, pytać się), zakończone spółgłoskš twar-

dš formy l. osoby Ip i 3. osoby Im (typu kapę, łapš), a także różnice w przypisywaniu ro-

dzaju gramatycznego pewnym rzeczownikom, np. krakowskie ta magiel, ta litra, białostockie

ta kartofla, ten kieszeń, ta piec. Słowotwórczym regionalizmem warszawskim były nazwy

z przyrostkiem -ak, np. prosiak, kurczak, cielak, pozostajšce w opozycji do ogólnych nazw

zakończonych na -ę (prosię, kurczę, cielę), jednakże współczeœnie te formy z -ak stały się

ogólnopolskimi, z zabarwieniem potocznym, zaœ formy poprzednio neutralne nabrały zabar-

wienia ksišżkowego i sš używane coraz rzadziej.

Regionalizmy morfologiczne mieszczš się na ogół w normie użytkowej regionalnej, wyjšt-

kowo poniżej tej normy sš formy typu *kšpę, *łapę.

RODZAJ GRAMATYCZNY 1736

Stosunkowo rzadkie sš regionalizmy składniowe, a te z nich, które majš podłoże gwaro-

we lub obce, sš zwykle uznawane za niepoprawne, np. białostockie podobny na kogoœ, u mnie

jest pytanie, poznańskie podobny komuœ, szukać za czymœ, co ja za to mogę7. W normie

użytkowej mieszczš się natomiast np. białostockie Daj to dla mnie czy krakowskie Chodzie

tu wreszcie.

Regionalizmy były doœć dobrze rozwinięte w polszczyŸnie XIX i pierwszej połowy XX wie-

ku (wówczas istniały także regionalizmy wileńskie i lwowskie); można było wtedy mówić na-

wet o całych odmianach regionalnych polszczyzny ogólnej. Współczeœnie regionalizmy zani-

kajš, do czego przyczyniła się ujednolicajšca funkcja języka radia i telewizji, propagujšcych

jednolitš polszczyznę, o podłożu regionalnym warszawskim. Dopiero ostatnio, wraz z odży-

ciem ruchów regionalnych i propagowaniem idei „małych ojczyzn", dochodzi do nowego spo-

jrzenia na regionalny, „swojski" sposób mówienia i rozpoczyna się dostrzeganie wartoœci

odrębnoœci językowych swojego regionu. Zachowanie regionalizmów œwiadczy o bogactwie ję-

zyka, sprzyja jego różnorodnoœci i jest odzwierciedleniem historii i kultury danego regionu.

W dawniejszych opracowaniach językoznawczych używano okreœlenia prowincjonalizmy,

synonimicznego z terminem regionalizmy. Dziœ terminem tym się nie posługuje, ze względu

na ujemne skojarzenia wywoływane przez ten rzeczownik (por. „zapadła prowincja", „pro-

wincjonalny"). Por. DIALEKTYZMY. (A.M.)

RODZAJ GRAMATYCZNY to cecha przysługujšca wszystkim odmiennym częœciom

mowy, z wyjštkiem zaimków rzeczownych Ja, ty, my, wy oraz zaimka zwrotnego się. Funkcjš

rodzaju jest sygnalizowanie zgody zwišzków składniowych wewnštrz wypowiedzenia.

Te częœci mowy, które pełniš w zdaniu funkcję podmiotu i członu głównego grupy imien-

nej (rzeczowniki, częœć zaimków rzeczownych), nie odmieniajš się przez rodzaje, lecz majš

stały rodzaj gramatyczny. Dla rzeczowników jest to jeden z trzech rodzajów: męski, np. stu-

dent, ryœ, fortepian, rękopis, lub żeński, np. autorka, monarchini, radoœć, grabież, lub nijaki,

np. lustro, kocištko, ogrodzenie, jagnię. W szczegółowszej klasyfikacji wyodrębnia się jeszcze

w obrębie rodzaju męskiego wariant męskoosobowy, męskożywotny i męskonieŸywotny.

W obrębie zaimków rzeczownych można wskazać dwa rodzaje: męskoosobowy, np. kto, ktoœ,

ktokolwiek, nikt, i nijaki, np. co, cos, cokolwiek, nic.

Natomiast te częœci mowy, które pełniš w zdaniu przede wszystkim funkcję orzeczenia

(czasowniki) oraz okreœlenia w grupie podmiotowej (przymiotniki, zaimki przymiotne, imie-

słowy przymiotnikowe, liczebniki), muszš dostosować swój rodzaj gramatyczny do rodzaju

rzeczownika lub zaimka rzeczownego w zwišzkach składniowych. Majš one więc rodzaj

zmienny, czyli odmieniajš się przez rodzaje, aby przybrać odpowiedniš formę, przy czym od-

miennoœć czasowników obejmuje formy czasu przeszłego oraz jego pochodnych, tzn. czasu

przyszłego złożonego, czasu zaprzeszłego (dziœ już historycznego) oraz trybu warunkowego.

Pozbawione tej właœciwoœci sš nieliczne przymiotniki (najczęœciej okreœlenia kolorów i tka-

nin), np. blond, boucle, bordo, ceru, frotte, indygo, khaki. Ula, palomino, które majš tylko

jednš formę rodzajowš, nie odmienianš ani przez przypadki, ani przez liczby.

Niektóre rzeczowniki wskazujšce osoby i zwierzęta majš rodzaj zgodny z płciš desygna-

tów: biegacz, górnik, hokeista, hycel, komandos, ksišdz, zapaœnik, basior, byk, kaczor, kogut,

ogier, tryk to nazwy męskie, a kosmetyczka, mamka, wróżka, jałówka, klępa, kotka, locha,

tania, wilczyca to nazwy żeńskie.

Rolę wskazówki, ułatwiajšcej okreœlenie rodzaju, może pełnić końcówka wyrazu, to znaczy:

a) rzeczowniki zakończone na spółgłoskę twardš (oprócz pewnej liczby leksemów z wy-

głosowym w), np. bób, wiec, œlad, szpieg, maminsynek, szturm, neon, pop, prokurator, oraz

na -dz, -j, np. rydz, widz, urodzaj, zwyczaj, majš najczęœciej rodzaj męski;

b) rzeczowniki na -a, -i, np. sztaba, maca, lada, makolšgwa; pani, gospodyni, monarchi-

ni, majš zwykle rodzaj żeński;

c) rzeczowniki z końcówkami -e, -ę, -o, -urn, np. ziele, podgrodzie; brzemię, wilcze; bagno,

piętno; akwarium, kworum, majš na ogół rodzaj nijaki, podobnie jak coraz liczniejsza grupa

zapożyczeń, np. atelier, dementi, expose, foyer, jury, kepi, memento, party, passe-partout, pot-

pourri, tabu, tournee, wideo; wyjštek - wyraz show - r. męski.

Użytkownicy języka polskiego mogš mieć różne wštpliwoœci poprawnoœciowe, zwišzane

z rodzajem gramatycznym rzeczowników. Ich Ÿródłem sš następujšce fakty:

1737 RODZAJ GRAMATYCZNY

1. Istnienie leksemów pozornie dwurodzajowych, uznawanych za żeńskie i męskie w pol-

szczyżnie mówionej, podczas gdy zgodnie z tradycjš majš one zawsze jeden rodzaj - albo

męski, np. klomb, lew (waluta bułgarska), szpon, telegram (nie: *klomba, *lewa, *szpona,

*telegrama), albo żeński, np. pomarańcza, strucla, szufla (nie: *pomarańcz, *strucel, *szufel);

2. Istnienie rzeczowników o rodzaju obocznym, męskim lub żeńskim, np. aster \\ astra,

cytat || cytata, flanc \\ flanca, frędzel || frędzla, klusek \\ kluska, łazanek \\ łazanka, mórg \\ morga,

plik || plika, podkoszulek \\ podkoszulka, rodzynek \\ rodzynka, skwarek \\ skwarka, zapisek

\\zapiska, zawias \\zawiasa;

3. Istnienie wyrazów dwurodzajowych — żeńskich, jeœli odnoszš się do kobiet, męskich —

kiedy ich desygnatami sš mężczyŸni; można wœród nich wyróżnić trzy grupy:

a) stopnie (tytuły) naukowe, nazwy stanowisk i zawodów, np. pani profesor Ewa Symo-

nides, pan profesor Julian Aleksandrowicz, pani premier Hanna Suchocka, pan premier Jan

Olszewski, pani redaktor Bożena Targasz, pan redaktor Michalkiewicz; tylko z rodzajem mę-

skim wišże się odmiennoœć tytułu przez przypadki i liczby, np. uzgodniłem to z senator

Grzeœkowiak, ale: z postem Borusewiczem, z redaktorami waszej gazety;

b) neutralne znaczeniowo rzeczowniki na -a, odnoszone bšdŸ do kobiet, np. ta kaleka,

mała sierota, wzorowa sługa, bšdŸ do mężczyzn, np. młody kaleka, biedny sierota, wierny

sługa;

c) nacechowane ujemnie epitety rzeczownikowe na -a, odnoszone do przedstawicieli obu

płci, np. ten, ta beksa; ten, ta gapa; ten, ta niedołęga; ten, ta oferma; wzmocnieniu pogardli-

wego zabarwienia służy używanie okreœleń żeńskich w odniesieniu do mężczyzn, np. Zabaw-

kę zepsuł Hipolit, ta wieczna niezdara.

Nie można uważać za dwurodzajowe takich rzeczowników, w których różnica rodzaju

jest podporzšdkowana różnicy znaczeniowej, np. (ten) boa 'wšż' — r. m, (to) boa 'szal z futra,

piór' — r. n; (ta) łupież 'rabunek' — r. ż; (ten) łupież 'choroba skóry' — r. m. Ten sam wyraz

(rozumiany jako jednoœć formy i znaczenia) nigdy nie będzie używany w obu rodzajach.