Innym błędem zwišzanym z użyciem omawianej kategorii wyrazów jest umieszczanie

obok siebie dwóch przyimków o różnym rzšdzie, połšczonych spójnikiem i, np. *Zguby szu-

kano na i pod kanapš. Ponieważ rzšd każdego przyimka powinien być respektowany, powie-

my i napiszemy: Zguby szukano na kanapie i pod niš (na + Ms., pod + N.). Nawiasem mó-

wišc stawianie obok siebie przyimków rzšdzšcych tym samym przypadkiem również nie jest

godne polecenia. Takie połšczenia nie sš wprawdzie błędne, ale z pewnoœciš wadliwe stylis-

tycznie. Zamiast więc mówić i pisać *Wy'słałam pozdrowienia do około dwudziestu koleżanek,

lepiej powiedzieć (napisać): Wysłałam pozdrowienia do kilkunastu koleżanek lub Wysłałam

pozdrowienia do prawie dwudziestu koleżanek.

Pisownia Jeżeli element z wchodzi w skład przyimków złożonych, jest zapisywany jako s

przed spółgłoskami bezdŸwięcznymi, np. spod, spomiędzy, sponad, spoœród, spoza, sprzed,

natomiast przed spółgłoskami dŸwięcznymi jako z, np. znad, zza.

Wszystkie przyimki złożone majš pisownię łšcznš; połšczenia przyimków z rzeczownika-

mi lub innymi częœciami mowy piszemy w zasadzie rozłšcznie, np. do jutra, ku domowi,

między górami, nad wieczorem, od morza, poza zasięgiem, przy strumieniu, przed zmierz-

chem, przez wzglšd na..., przy okazji, u Ÿródeł, w przekonaniu, wobec tego, z miłym uœmie-

chem, z trojgiem dzieci, za pozwoleniem. Tylko nieliczne wyrażenia przyimkowe majš wyjšt-

kowš, łšcznš pisownię, np. naprawdę, naprzeciwko. Ich listę podajš słowniki ortograficzne.

Por. ZDANIE, ZWIĽZKI SKŁADNIOWE. (H.J.)

PRZYMIOTNIK jest częœciš mowy nazywajšcš właœciwoœci osób, przedmiotów, zjawisk,

procesów, cech itp., np. błyskotliwy, żywiołowy, stopniowy, regularny, sprawdzalny, jaskra-

wy. Odmienia się przez rodzaje, przypadki i liczby. Typowe funkcje składniowe przymiotni-

ków to przydawka i orzecznik.

Leksemy przymiotnikowe mogš być nazwami cech inherentnych (niezależnych) przed-

miotów - wtedy nazywamy je jakoœciowymi, np. biały, dobry, głupi, hojny, krępy, pusty,

rudy, szczery, wolny, lub nazwami cech zależnych, poœrednich, wskazujšcych na jakšœ właœ-

PRZYMIOTNIK 17;

ciwoœć charakteryzowanego przedmiotu poprzez jego zwišzek z innym przedmiotem — cz^

przymiotnikami relacyjnymi, np. blaszany, francuski, historyczny, kolumnowy, ligustr

wy, mydlany, nadnotecki, praworęczny, sumeryjski, twardogłowy, zachodnioeuropejski, żyu

czy. Przymiotniki jakoœciowe podlegajš dalszym modyfikacjom morfologicznym - wyrażał

przez nie cecha może być wzmocniona lub osłabiona w wyniku stopniowania, np. inteligen

ny - inteligentniejszy, najinteligentniejszy; duży - większy, największy; rudy - bardziej rud

najbardziej rudy; mniej rudy, najmniej rudy. Leksemy tej grupy sš podstawami słowotwó

czymi przysłówków z wykładnikiem -e, -o, np. sympatyczny - sympatycznie, wesoły - wesot

również podlegajšcych stopniowaniu.

Odmiana Rodzaj przymiotnika przesšdza o doborze końcówek deklinacyjnych. Nań

szenie normy językowej zdarza się w zwišzku z pewnymi formami rodzaju męskiego i n

jakiego:

1. Końcowa spółgłoska tematyczna przymiotników okreœlajšcych rzeczowniki męskoos'

bowe w M. Im ulega całkowitemu lub częœciowemu zmiękczeniu. W zwišzku z tym przybił

rajš one (po spółgłosce miękkiej) końcówki -i, np. biały najemnik - biali najemnicy; chua

literat - chudzi literaci; lichy doradca - lisi (rzšd.) doradcy, młody pianista - młodzi piani.

ci; potulny mšż - potulni mężowie, a po półmiękkiej (stwardniałej) - końcówki -y, np. dli

gonogi biegacz — długonodzy biegacze, mšdry polityk — mšdrzy politycy, polski wynalazc

— polscy wynalazcy, rzutki biznesmen — rzutcy biznesmeni, szczery dyskutant — szczerzy dy.

kutanci, tęgi rzeznik — tędzy rzeznicy, ubogi student — ubodzy studenci, wysoki koszykarz

wysocy koszykarze.

Niektóre rzeczowniki nazywajšce pary małżeńskie, mimo posiadania formalnych cec

liczby pojedynczej, wymagajš okreœleń w liczbie mnogiej, np. przemili Janostwo, drodzy wi

jostwo, szanowni państwo; formy z przymiotnikami w lp: *przemiłe Janostwo, *drogi

wujostwo (napisało do nas), *szanowne państwo (widzš to po raz pierwszy) sš rażšcyn

błędami.

Okreœlenia rzeczowników męskoosobowych o temacie zakończonym na -c, -cz, dz, -ż maj

identyczne formy M. lp i Im, np. goršcy zwolennik — goršcy zwolennicy; niepijšcy szewc

niepijšcy szewcy; wierzšcy pisarz - wierzšcy pisarze; pojedynczy obrońca - pojedynczy obron

cy; przedsiębiorczy kierownik — przedsiębiorczy kierownicy; szaleńczy wojownik — szaleńcz,

wojownicy; zaborczy ojciec — zaborczy ojcowie; cudzy syn — cudzy synowie; chyży zawodni

- chyży zawodnicy, hoży młodzieniec - hoży młodzieńcy; œwieży doktor - œwieży doktorzy

Wyjštkiem jest przymiotnik duży, M. Im - duzi (chłopcy).

2. Narzędnik i miejscownik przymiotników męskich i nijakich majš końcówkę -ym, n;

z miłym kolegš, o najlepszym zawodniku, spotykane niekiedy formy na -em sš południowo

polskimi regionalizmami, np. z matem dzieckiem, w dobrem towarzystwie. Końcówka -en

z kolei jest typowym zakończeniem narzędnika rzeczowników męskich i nijakich, np. z przy

stojnym spikerem, nad stylowym stołem. Przymiotniki mogš przybierać takie końcówki tyłki

wtedy, kiedy sš nazwami geograficznymi, pełnišcymi w zdaniu funkcję rzeczowników, np

w Białostockiem, Bydgoskiem, Lubelskiem, Poznańskiem, Rzeszowskiem, Sieradzkiem. Wy

jštkiem jest nazwa Wysokie Mazowieckie, odmieniana w N. i Ms. lp jak rzeczownik

(w) Wysokiem Mazowieckiem.

Przymiotniki nieodmienne Niektóre przymiotniki (najczęœciej zapożyczone) nie odmienia

jš się ani przez rodzaje, ani przez liczby, ani przez przypadki, np. (kostium) bikini, (włosy

blond, (skarpety) bordo, (buty) żeru, (spodnie) khaki. W odróżnieniu od przymiotników od

miennych, umieszczanych na ogół przed wyrazami okreœlanymi, np. celny argument, dumny

watażka, mšdry przywódca, przebiegły negocjator, przymiotniki nieodmienne majš najczęœ-

ciej szyk postpozycyjny (po wyrazie okreœlanym), np. szal Ula, Ÿrebak palomino 'o kremowej

sierœci', tkanina boucle.

Składnia W zdaniu przymiotniki sš najczęœciej przydawkami, które pozostajš w zwišzku

zgody z wyrazami okreœlanymi. Szczegółowe informacje o strukturze tych połšczeń zawiera

hasło PRZYDAWKA.

Typowa dla przymiotników jest ponadto funkcja orzecznika w orzeczeniu imiennym. Je-

żeli przy łšczniku występuje samodzielny przymiotnik, nie zaœ - przymiotnikowe okreœlenie

1733

PRZYSŁÓWEK

rzeczownika lub zaimka, przybiera on zazwyczaj formę mianownika, np. Ta urzędniczka jest

wprawdzie miła, ale bardzo roztargniona; Jego syn jest niezwykle inteligentny.

Orzecznik przymiotnikowy może mieć formę narzędnika, jeżeli zdanie nie ma podmiotu,

kiedy łšcznik ma formę bezokolicznika lub imiesłowu przysłówkowego, np. Kiedy się jest

młodym, to się jest bardzo krytycznym; Lepiej być dociekliwym niż powierzchownym; Będšc

uprzejmym, zyskasz przychylnoœć pracodawcy. Przymiotnik może wystšpić w narzędniku

także w pewnych szczególnych, symetrycznych konstrukcjach, jeœli jednym z członów takiego

układu jest rzeczownik (regularnie używany w narzędniku), np. On nie jest ani wdowcem,

ani żonatym (ale: On nie jest ani żonaty, ani rozwiedziony}; Przemysław nie byt ani mšdry,

ani sympatyczny.

Krótkie formy przymiotnikowe, np. kontent, łaskaw, pełen, pewien, rad, wart, wesół,

zdrów, uchodzšce we współczesnej polszczyŸnie za nieco przestarzałe czy ksišżkowe, mogš

występować wyłšcznie jako orzecznik!, np. Wart Pac palšca, wart i pałac Paca; Syn pani

zdrów być musi, gdy tak głoœno krzyczał.

Pisownia Łšcznie piszemy większoœć przymiotników złożonych, np. teoriomnogoœciowy,

teoretycznoliteracki, wczesnoœredniowieczny, mrozoodporny. Wyjštkami pisanymi z łšczni-

kiem sš przymiotniki złożone o strukturze współrzędnej (równorzędnej hierarchicznie), np.

(strój) granatowo-biały, (porozumienie) belgijsko-polskie, oraz przymiotniki od trzech podstaw

słowotwórczych, jeżeli dwie pierwsze sš rzeczownikami lub przymiotnikami połšczonymi

spójkš -o-, np. œrodkowo-wschodnio-europejski. Łšcznik jest zbędny w przymiotnikach po-

wstałych od dwuwyrazowych nazw geograficznych, np. zachodnioeuropejski, grodziskomazo-

wiecki.

Zróżnicowanie pisowni tak samo brzmišcych przymiotników służy wyeksponowaniu od-

miennoœci znaczeniowych. Zapis tkanina złotobršzowa rozumiemy jako charakterystykę ko-

loru bršzowego z odcieniem złotym, zapis tkanina złoto-bršzowa może oznaczać przeplatanie

się wzoru (deseniu) bršzowego z wzorem złotym, np. w postaci pasków, kraty.

Pisownia wielkš literš obowišzuje tylko w odniesieniu do przymiotników wchodzšcych

w skład nazw geograficznych, np. Jura Krakowsko-Częstochowska; Puszcza Niepołomicka,

Tomaszów Lubelski, oraz przymiotnikowych nazw ziem (regionów), jeżeli nie sš okreœle-

niami rzeczowników, lecz samodzielnymi częœciami zdania (tzn. sš formalnymi przymiotni-

kami, a funkcjonalnymi rzeczownikami), np. Lubelskie, Szczecińskie, Wrocławskie. Por. MIA-

NOWNIK, NARZĘDNIK, ODMIANA NAZW MIEJSCOWYCH, ORZECZENIE, ZDANIE.

(H.J.)

PRZYROSTEK (SUFIKS) - formant umieszczany po temacie podstawy słowotwórczej,

np. barw-ny, berliń-czyk, bonapart-yzm, brod-acz, kalwin-izm, oper-owy, ryb-ak, student-ka.

Przyrostek może wpływać na kształt tematu słowotwórczego, tzn. powodować różne wymia-

ny głoskowe, np. czarny -> czernieć (a : e, n : ń), ręka —r ršczka (ę : š, k : cz), Gdańsk ->

gdańszczanin (sk : szcz), zlepić -> zlepek (p' : p), miesišc -ť miesięcznik (š : ę, c : cz).

Termin przyrostek jest używany w opisach morfologicznych także w znaczeniu 'morfem

słowotwórczy wyrazu znajdujšcy się między rdzeniem a końcówkš fleksyjnš' (bez względu

na to, czy pełni on w tym wyrazie funkcję formantu); przyrostkiem w takim rozumieniu jest

np. element -yczny w wyrazie antydemokratyczny. Podobnie jak w morfologii rozumie się ten

termin w przepisach ortograficznych, zalecajšcych np. dzielenie wyrazów na granicy rdzenia