I osiemnastka 'przyjęcie wydawane z okazji osiemnastych urodzin' (wczeœniej 'liczba osiem-

naœcie' lub 'autobus, budynek, pokój, tramwaj oznaczony numerem osiemnastym'). Rzeczow-

niki kolumna, wieża zaczęły być nazwami elementów i całoœci sprzętu nagłaœniaj šco-odtwa-

rzajšcego; wóz od dawna oznacza także 'samochód'. Tradycyjne znaczenie wyrazu dialog

zawęziło się w dzisiejszych tekstach publicystycznych do 'negocjacji', natomiast Europejczyk

to nie tylko 'mieszkaniec Europy', lecz także 'zwolennik gospodarczego, politycznego i woj-

skowego połšczenia Polski z Europš Zachodniš'.

Tego typu zmiany odbieramy jako spodziewane, w naturalny sposób nawišzujšce do tra-

dycji językowej. Sš one szczególnie popularne w słownictwie specjalnym. Od dawna były

chętnie wyzyskiwane do celów terminologicznych takie np. grupy nazw ogólnopolskich, jak

nazwy częœci ciała i zdrobnienia od nich, np. główka, szyjka, ršczka, nosek, stopka, nóżka,

noga, palec, czy nazwy istot żywych, np. baranek, bocian, gšska, koza, żuraw.

W nowych i doœć zaskakujšcych znaczeniach używa się — żartobliwie lub ironicznie - ta-

kich np. wyrazów jak beton, konserwa 'nieprzejednani zwolennicy starego porzšdku politycz-

nego, wrogowie reform', internat 'obóz dla internowanych', odwilż 'złagodzenie terroru poli-

tycznego', utrwalacz 'ten, kto walczył zbrojnie z opozycjš politycznš o utrwalenie władzy

1705 Nowomowa

ludowej', próchnica 'rodzice i ludzie z ich pokolenia' (w żargonie młodzieżowym; do niedaw-

na: wapniaki, metalowcy).

Niekiedy nowe znaczenie jakiegoœ wyrazu powstaje pod wpływem języka obcego. Angiel-

skie znaczenie czasownika korespondować 'harmonizować, pasować do czegoœ' współistnieje

już dziœ ze znaczeniem tradycyjnym (przejętym z łaciny) 'prowadzić korespondencję'. Rze-

czownik promocja, także w wyniku oddziaływania angielszczyzny, już od kilku lat znaczy

'reklama, popieranie, propagowanie' (promocja filmu polskiego za granicš, promocja najnow-

szego słownika, promocja przemysłu przetwórczego), ale występuje także w użyciach trady-

cyjnych l) 'ocena szkolna po roku nauki, kwalifikujšca ucznia do następnej klasy' (Brat

nie otrzymał promocji), 2) 'przyznanie, nadanie stopnia naukowego lub wojskowego; ceremo-

nia nadania takiego stopnia' (promocja doktorska, oficerska). Również język angielski wpły-

nšł na znaczenie przymiotnika ekologiczny, poczštkowo: 'œrodowiskowy, zwišzany z ekologiš;

dotyczšcy zwišzku warunków zewnętrznych z życiem roœlin i zwierzšt', a obecnie także

'zdrowy, nie zanieczyszczajšcy œrodowiska', np. żywnoœć ekologiczna, materiał ekologiczny,

opakowanie ekologiczne, pralnia (!) ekologiczna. Substantywizowany przymiotnik zieloni, od-

noszšcy się niegdyœ (w stylu potocznym) do ludzi niedoœwiadczonych, zyskał znaczenie 'oso-

by walczšce o ochronę œrodowiska naturalnego'.

Neosemantyzmy nie sš błędami językowymi, jednak przy ich używaniu, zwłaszcza we

wstępnej fazie upowszechniania się nowego znaczenia, należy bardzo starannie dobierać kon-

teksty, w których ono występuje, aby zapobiec wszelkim nieporozumieniom, zwišzanym

z użyciami tradycyjnymi. Stosowanie neosemantyzmów w terminologii naukowej i technicznej

należy ograniczyć tylko do takich sytuacji, w których nie można użyć ani neologizmów słowo-

twórczych, ani zapożyczeń. W słownictwie naukowo-technicznym na aprobatę zasługujš przede

wszystkim takie neosemantyzmy, które w maksymalnym stopniu nawišzujš do znaczeń ogól-

nopolskich. Por. ANGLICYZMY, NEOLOGIZM, TERMINOLOGIA, ZAPOŻYCZENIA. (H.J.)

NOWOMOWA W państwach o ustroju totalitarnym jest to język władzy i kontrolowa-

nych przez niš œrodków upowszechniania informacji, służšcy szeroko pojmowanej propagan-

dzie i wykorzystywany do arbitralnego manipulowania nastrojami i zachowaniami społecz-

nymi, majšcy także na celu uformowanie myœlenia całego społeczeństwa w sposób narzuco-

ny przez władzę. Nowomowa jest wytwarzana wewnštrz rzšdzšcej siły politycznej (partii

bšdŸ innej organizacji totalitarnej) i przenika następnie do języka urzędowego, a częœciowo

także do potocznego.

Ażeby wytworzyła się nowomowa, totalitarna władza musi mieć monopol informacyjny.

Najwyrazistszym znakiem tego monopolu jest państwowa cenzura prewencyjna. Podlegajš

jej wszystkie teksty publiczne — wygłaszane i pisane, wskutek czego władza nie dopuszcza

do rozpowszechniania wiadomoœci i poglšdów, które uznaje za niewłaœciwe. W skrajnych wy-

padkach cenzura dotyczy także zachowań i postaw pozawerbalnych (np. ubioru, sposobu by-

cia). Muszš też istnieć takie œrodki upowszechniania informacji, które zapewniajš szybkie

rozpowszechnienie informacji na całym terytorium, powodujš niemal jednoczesne jej dotar-

cie do wszystkich członków społeczeństwa. Dlatego o zjawisku nowomowy mówi się dopiero

w odniesieniu do wieku XX, choć manipulowanie przez władzę informacjami i próby wpły-

wania za pomocš języka na nastroje i zachowania społeczne sš tak stare, jak sama władza

totalitarna.

Nowomowa pełni w państwie totalitarnym kilka funkcji. Za najważniejszš należy uznać

jej funkcję perswazyjnš: wpojenie odbiorcom okreœlonych ocen, postaw i przekonań. Przyję-

cie za swój œwiatopoglšdu władzy przez każdego członka społeczeństwa i zgoda na jej sys-

tem wartoœci immanentnych (w tym przede wszystkim moralnych), prowadzšce do „zniewo-

lenia umysłu", sš ostatecznym celem nowomowy.