1685 Narzędnik

galęŸmi\\ gałęziami, sańmi \\ saniami. Dawna, archaiczna końcówka -y zachowała się tylko

w niektórych skostniałych wyrażeniach, np. przed laty, ostatnimi czasy.

W deklinacji przymiotnikowej wyrazy rodzaju męskiego i nijakiego przybierajš końcówkę

-im || -ym, np. tanim, ładnym, rodzaju żeńskiego - końcówkę -š, np. sympatycznš, zaradnš,

natomiast w liczbie mnogiej mamy dla wszystkich rodzajów końcówkę -imi || -ymi, np. lekki-

mi, tanimi, miłymi, serdecznymi, dobrymi, żółtymi, prawymi. Formy na -em (Ip), -emi (Im) sš

poludniowopolskimi regionalizmami.

W deklinacji zaimkowej odpowiednie leksemy majš swoiste końcówki: kto, co — kim,

czym; ja, ty - mnš, tobš (nie: *mnom, *tobom), my, wy - nami, wami. Przyimki poprzedza-

jšce formę mnš majš zawsze postać rozszerzonš: nade mnš, pode mnš, przede mnš, ze mnš.

W deklinacji liczebnikowej narzędnik przybiera różne formy dla poszczególnych klas lek-

semów:

1. liczebnikowi 2 odpowiadajš zróżnicowane końcówki rodzajowe: dwiema lub dwoma dla

r. ż, dwoma dla r. m i r. n;

2. liczebniki 3, 4 majš końcówki -ema (trzema, czterema);

3. liczebniki 5-90 majš albo końcówkę -u (z siedmiu, trzydziestu, dziewięćdziesięciu),

albo końcówkę -oma (z szeœcioma, dwudziestoma, siedemdziesięcioma). Wybór tych końcówek

jest w zasadzie dowolny, ale w użyciach odpowiednich liczebników bez okreœleń rzeczowni-

kowych poprawna jest tylko końcówka -oma, np. Z szeœcioma nie wygrasz.

Pod wpływem dialektów pojawiajš się następujšce końcówki narzędnika: w liczbie poje-

dynczej -im, -ym (*ucznim, *samochodym) dla rodzaju męskiego i -om (*z tom starszom pa-

niom) dla rodzaju żeńskiego oraz -amy (*sšsiadamy, *nauczycielkamy) w liczbie mnogiej.

Norma języka ogólnego uznaje takie formy za rażšce błędy.

Składnia

Jako częœć zdania narzędnik może być dopełnieniem bliższym, dopełnieniem dalszym,

okolicznikiem i orzecznikiem.

1. Po czasownikach oznaczajšcych różne formy rzšdzenia (verba regendi) wyrazy w na-

rzędniku pełniš funkcję dopełnienia bliższego, np. dyrygować orkiestrš kameralnš; dyspono-

wać kontem bankowym; komenderować drużynš ratowniczš; owładnšć umysłami słuchaczy;

zarzšdzać przedsiębiorstwem; zawładnšć majštkiem prawnych spadkobierców.

Rzeczowniki utworzone od czasowników rzšdzšcych narzędnikiem zachowujš właœciwoœci

składniowe swoich podstaw słowotwórczych, np. władać pięcioma językami —> władanie pię-

cioma językami; administrować mieniem spółki —> administrowanie mieniem spółki.

Funkcję dopełnienia bliższego pełniš również konstrukcje narzędnikowe okreœlajšce nie-

które czasowniki nazywajšce złe traktowanie, np. pomiatać podwładnymi, poniewierać

młodszymi kolegami.

2. Po czasownikach oznaczajšcych wywieranie presji na kogoœ, np. straszyć podpaleniem;

szantażować ujawnieniem tajemnicy; grozić zemstš; wyrażenia w narzędniku sš dopełnienia-

mi dalszymi; w tej samej funkcji występujš okreœlenia czasowników zwrotnych nazywajš-

cych stany emocjonalne, np. brzydzić się donosicielstwem; chwalić się przebrzmiałymi sukce-

sami; cieszyć się powszechnym szacunkiem; entuzjazmować się muzykš Mozarta; pasjonować

się architekturš gotyckš; niepokoić się doniesieniami agencyjnymi; zachwycać się malarstwem

Goi.

3. Narzędnik w funkcji tzw. dopełnienia czynnika pomocniczego wskazuje narzędzie

czynnoœci lub substancję służšcš do jej wykonywania, np. podróżować samolotem; rysować

piórkiem i węglem; okładać kijem; powlekać politurš; nacierać maœciš, a użyty w funkcji

okolicznika - miejsce, czas i sposób wykonania czynnoœci, np. przechadzać się promenadš;

przesiadywać wieczorami na werandzie; œpiewać kontraltem; odpowiadać półgłosem. Kon-

strukcje narzędnikowe mogš być poprzedzone przyimkami, np. zdšżyć przed godzinš policyj-

nš; wiwatować przed pałacem królewskim; wypoczywać nad Wigrami; zatańczyć mazura nad

ranem; zasnšć nad ksišżkš; rozpoczšć z opóŸnieniem; opowiadać z fantazjš; demonstrować

pod sejmem; nadejœć z wiosnš; trzymać za pasem; schować się za kotarš.

Wyrażenia z narzędnikiem sš niekiedy rosyjskimi kalkami składniowymi, np. *stużyć ca

dowodem, '*opływać dobrami, zastępujšcymi polskie konstrukcje przyimkowe: służyć za do- g

wód, opływać w dobra. Niekiedy też zamiast poprawnego narzędnika, np. wyrazić coœ czymœ, K

NAWIAS 1686

np. wyrazić zachwyt oklaskami używane jest niepoprawne wyrażenie przyimkowe *wyrazić

zachwyt przez oklaski.