Inne podsystemy językowe. Najdobitniej zaznaczył się w słowotwórstwie, doœć wyraŸnie

w fonologii, minimalnie we fleksji. Oddziaływanie łaciny na składnię polskš było widoczne

w XVI i XVII wieku.

Skutkiem wpływu języka łacińskiego (w mniejszym stopniu innych języków zachodnich)

na słowotwórstwo polskie jest duża liczba produktywnych przyrostków, np. -acja, -ada, -ant,

-ator, -ent, -er, -eria, -ik \\ -yk, -ika || -yka, -ista || -ysta, -it \\ -yt, -ita \\ -yta, -izm || -yzm, -or,

-ura, -us, oraz przedrostków, np. a-, anty-, arcy-, de-, eks-, ekstra-, hiper-, inter-, kontr-,

post-, re-, sub-, super-, ultra-, wice-. Wymownym œwiadectwem ich aktywnoœci słowotwórczej

jest łšczliwoœć z podstawami rodzimymi, np. służbista, dzikus oraz arcytrudny, eksdowódca,

kontruderzenie, rewymiana, wicestarosta.

W zakresie fonologii wpływ łaciny utrwalił się w postaci wprowadzenia połšczeń różnych

spółgłosek z jotš w wyrazach genetycznie obcych, np. amnezja, procesja, wakacje, a także

grup złożonych ze spółgłosek przedniej ęzykowych oraz samogłoski i: di, ti, si, zi, ri (prodiż,

pastisz, cosinus, Zamibar, riposta). Pochodzenie łacińskie majš końcówki fleksyjne -urn i -a

w rzeczownikach rodzaju nijakiego, np. kolokwium, muzeum, plenum, seminarium, sympo-

zjum, wadium; M. Im kolokwia, muzea, plena, seminaria, sympozja, wadia oraz — wycho-

dzšca z użycia - końcówka -a w M., B. i W. Im rzeczowników męskich, np. akta, grunta,

koszta, organa.

Termin latynizm funkcjonuje dziœ jako okreœlenie neutralne, informujšce o etymologii ca

elementu językowego. W czasach żywiołowego narastania wpływów łacińskich (koniec 'g

XVIII w.), kiedy miłoœnicy języka polskiego czuli się w obowišzku występować w jego obronie K

LICZBA GRAMATYCZNA

1672

- bywał używany (wespół z okreœleniem makaronizm) w znaczeniu wartoœciujšcym 'zbędna

pożyczka z łaciny'. Por. ANGLICYZMY, GALICYZMY, GERMANIZMY, RUSYCYZMY, ZA-

POŻYCZENIA. (H. J.)

LICZBA GRAMATYCZNA jest cechš przysługujšcš wszystkim odmiennym częœciom

mowy: czasownikom, rzeczownikom, przymiotnikom, liczebnikom i zaimkom.

Współczesny język polski odróżnia dwie liczby - pojedynczš (singularis) i mnogš (plura-

lis). Liczba pojedyncza odnosi się do przedmiotów traktowanych jednostkowo, np. żakiet, pe-

leryna, bolerko, nawet jeœli ich nazwy oznaczajš gatunki, np. emu, jenot, kaszalot, kiwi, ro-

somak, lub zbiory, np. młodzież, lumpenproletariat, szlachta. Liczba mnoga oznacza więcej

niż jeden przedmiot, np, herby, obrazy, pałace. Historyczna polszczyzna wyróżniała jeszcze

liczbę podwójnš (dualis), której formy były stosowane do przedmiotów tworzšcych naturalne

pary, wyodrębnianych celowo jako dwa. Œlady istnienia liczby podwójnej zachowały się w od-

mianie wyrazów nazywajšcych owe pary, np. oczy, ręce, uszy; oczyma, rękoma (oprócz regu-

larnych: oczami, rękami), oraz w tradycyjnych zwrotach typu Mšdrej głowie doœć dwie słowie.

Liczba gramatyczna w sensie morfologicznym może być dla danej klasy wyrazów cechš

stałš — wtedy majš one albo liczbę pojedynczš, albo liczbę mnogš. Wyłšcznie formy liczby

pojedynczej majš np. rzeczowniki z grupy singulariów tantum (abstrakta, nazwy geograficz-

ne, nieodmienne zapożyczenia): uroda, Gopło, foyer, niektóre zaimki osobowe: ja, ty. Jedynie

formy liczby mnogiej majš rzeczowniki z grupy pluraliów tantum: imieniny, spodnie, niektó-

re nazwy geograficzne: Łapy, Wigry, Skierniewice, i częœć zaimków osobowych: my, wy. Li-

czebniki główne (oprócz liczebnika jeden, -a, -o) oraz liczebniki zbiorowe sš pod względem

składniowym pluraliami tantum, o czym œwiadczš np. formy fleksyjne okreœleń rzeczowniko-

wych: dwie artystki, oœmiu œpiewaków, pięcioro osadników.

Najczęœciej jednak liczba gramatyczna jest cechš zmiennš - wyrazy mogš przybierać

i formy liczby pojedynczej, i formy liczby mnogiej.

Pod względem składniowym liczba może być niezależna lub zależna. Tylko rzeczowniki

i zaimki rzeczowne majš liczbę (składniowo) niezależnš, tzn. użycie formy liczby pojedynczej

lub mnogiej ma podstawy znaczeniowe (iloœć przedmiotów). Liczbę (składniowo) zależnš ma-

jš przymiotniki i wyrazy bliskie im morfologicznie (zaimki przymiotne, imiesłowy przymiot-

nikowe, liczebniki porzšdkowe, mnożne i wielorakie) oraz czasowniki - muszš one przyjmo-

wać takš liczbę, jakš majš wyrazy okreœlane, z którymi wchodzš w zwišzki zgody, np. Zna-

NY MUZYK zbojkotowaŁ wybory -> ZnaNI MUZYCY zbojkotowaLI wybory.

Wykładnikami kategorii liczby sš końcówki fleksyjne; w deklinacji wskazywanie liczby

łšczy się ze wskazywaniem przypadka (orchide-om - C. Im), w koniugacji - z sygnalizowa-

niem osoby, niekiedy także rodzaju, np. zrobi-leœ. W analitycznych formach odmiany czasow-

ników (np. czas przyszły złożony) liczba ma wykładniki w obu częœciach składowych struk-

tury morfologicznej, np. będzi-esz żalowa-t, będzi-ecie żatowa-li.

Z posługiwaniem się kategoriš liczby wišżš się następujšce kwestie poprawnoœciowe:

l. Częœć rzeczowników nie odmienia się przez liczby; należš do nich np.:

a) nazwy abstrakcyjne (cech, czynnoœci, stanów), np. duma, zuchwalstwo, zadowolenie,

podlewanie, majšce tylko liczbę pojedynczš; ich użycie w liczbie mnogiej jest możliwe tylko

wtedy, gdy przybierajš wtórne znaczenia konkretne, np. praca 'działanie, czynnoœć, wysi-

łek' (Praca pochłania go bez reszty) i 'wytwór czynnoœci' (Widzieliœmy w Kordegardzie wy-

stawę jego prac);

b) nazwy geograficzne majšce tylko liczbę pojedynczš, np. Kraków, Jamno, Jastarnia,

Narew, Rajgród, lub majšce tylko liczbę mnogš, np. Głuchołazy, Pieniny, Soleczniki, Œniard-

wy, Tuhanowicze;

c) nazwy zbiorowe przyjmujšce formy liczby pojedynczej, np. magnateria, pospólstwo,

młodzież;

d) rzeczowniki pospolite majšce tylko formy liczby mnogiej, np. chrzciny, imieniny, raj-

stopy, sanie, skrzypce, spodnie, urodziny, usta, wrota; ich okreœlenia iloœciowe mogš być wy-

rażane tylko liczebnikami zbiorowymi, np. troje skrzypiec, czworo sań, pięcioro wrót (nie:

*trzy skrzypce, *cztery sanie, *pięć wrót); połšczenia z liczebnikami zbiorowymi nie dotyczš

tych rzeczowników, które mogš się łšczyć z wyrazem para, np. trzy pary rajstop, dwie pary

spodni.

1673

LICZEBNIK

2. Formy liczby pojedynczej i mnogiej niektórych rzeczowników mogš mieć zupełnie róż-

ne tematy fleksyjne, np. człowiek - ludzie; rok - lata.

3. W odmianie przymiotników bardzo istotne jest odróżnianie w Im okreœleń rzeczowni-

ków męskoosobowych od wszystkich pozostałych, np. tędzy bokserzy, mšdrzy doradcy, brzyd-

cy klowni, duzi koszykarze, najlepsi sprinterzy, cisi wspólnicy (nie: *tęgie boksery, *mšdre do-

radcy, *brzydkie klowni, *duże koszykarze, *najlepsze sprinterzy, *ciche wspólnicy, częste

zwłaszcza w języku mówionym mieszkańców Warszawy i okolic), ale: tęgie maglarki, mšdre

dzieci, brzydkie kaczštka, duże klomby, najlepsze makowce, ciche dzielnice.

4. Stosowanie form liczby pojedynczej lub mnogiej orzeczeń przy podmiotach zawierajš-

cych składnik liczebnikowy zależy od typu połšczenia składniowego: liczebniki 1-4, tworzš-

ce z wyrazami okreœlanymi zwišzki zgody, majš orzeczenie w Ip przy liczebniku jeden (-a, -o)

i orzeczenie w Im przy liczebnikach dwa, trzy, cztery, np. Jeden zawodnik zasłabt; Dwie œpie-

waczki odniosły wielki sukces, natomiast liczebniki od pięciu wzwyż, wchodzšce z wyrazami

okreœlanymi w zwišzki rzšdu - powinny mieć orzeczenie w Ip, np. Pięciu pasażerów ocalało;

Siedem modelek zeszło z wybiegu.

5. Liczba mnoga bywa niekiedy używana wyłšcznie ze względów grzecznoœciowych: przez

szacunek do danej osoby możemy np. użyć formy Koleżanko, czy przygotowaliœcie (!) już te

materiały na wystawę? Zwyczaj ten utrzymuje się dziœ tylko w niektórych œrodowiskach

(np. nauczycielskim) i ma zwolenników wyłšcznie wœród przedstawicieli starszego pokolenia.

Jego zanikaniu sprzyja rezygnacja z używania wyrazu obywatel przez przedstawicieli wła-

dzy; tym samym wyszły z użycia zwroty typu Obywatelu, przechodziliœcie przez jezdnię mi-

mo czerwonego œwiatła.

6. Pod wpływem trzeciorzędnej publicystyki upowszechnia się z jednej strony nadawanie

form liczby mnogiej rzeczownikom abstrakcyjnym, np. *0statnie pogody Ÿle wpływały na na-

sze samopoczucie (zamiast: Ostatnio pogoda Ÿle wpływała na nasze samopoczucie), z drugiej

- ograniczanie form liczby mnogiej rzeczowników konkretnych, np. *połów dorsza, ^zbiory

ziemniaka (zamiast: połów dorszy, zbiory ziemniaków). Por. DEKLINACJA, KONIUGACJA,

ORZECZENIE, PODMIOT, RODZAJ GRAMATYCZNY, ZWIĽZKI SKŁADNIOWE. (H.J.)

LICZEBNIK jest jednš z pięciu odmiennych częœci mowy (wespół z czasownikami, rze-

czownikami, przymiotnikami i zaimkami), wskazujšcš liczbę obiektów (ludzi, zwierzšt,

rzeczy, zjawisk) czy iloœć substancji oraz kolejnoœć (następstwo) poszczególnych obiektów

w jakimœ systemie, zbiorze, cišgu. Na podstawie kryterium znaczeniowego wyodrębniamy

liczebniki: I. GŁÓWNE, np. jeden, piętnaœcie, trzysta, miliard, II. ZBIOROWE, np. czworo,

jedenaœcioro, siedemdziesięcioro, III. UŁAMKOWE, np. pół, trzy czwarte, jedna trzecia,

dziewięć siedemnastych, TV. PORZĽDKOWE, np. czwarty, dwunasty, trzydziesty ósmy, dzie-

więćsetny, V. MNOŻNE, np. podwójny, poczwórny, VI. WIELORAKIE, np. dwojaki, pięcio-

raki.

Do liczebników należš też wyrazy, które nie podajš dokładnej liczby przedmiotów, lecz

tylko okreœlajš jš w sposób przybliżony, ogólnikowy, szacunkowy; sš to liczebniki nieokreœlo-

ne (dużo, kilkanaœcie, mało, moc, mnóstwo, niewiele, odrobinę, parę, trochę, wiele).

Wštpliwoœci normatywne zwišzane z używaniem liczebników dotyczš wymowy, odmiany

i składni. Informacje o poprawnej wymowie liczebników zostały podane przy konkretnych

hasłach, tu dokonujemy tylko przeglšdu problematyki fleksyjnej i składniowej ze względu

na cechy gramatyczne poszczególnych klas, co pozwala wyodrębnić: liczebniki główne

jednowyrazowe (okreœlone); liczebniki główne wielowyrazowe; liczebniki zbiorowe (okreœlone

i nieokreœlone); liczebniki ułamkowe; liczebniki nieokreœlone (niezbiorowe); liczebniki po-

rzšdkowe, mnożne i wielorakie.

LICZEBNIKI GŁÓWNE 1-4

Odmiana. Liczebnik jeden, -a, -o ma odmianę przymiotnikowš (przez przypadki i rodzš- g"

je). Formy liczby mnogiej (jedni, jedne), spotykane w tekstach, znaczš 'niektórzy, pewne oso- 3

by', l.

Zapisowi cyfrowemu 2 odpowiadajš cztery oddzielne formy: dla rodzaju męskiego nieoso- os

bowego i dla rodzaju nijakiego dwa, np. dwa buty, dwa oparcia, dla rodzaju żeńskiego - g

dwie, np. dwie bransoletki, a ponadto oboczne formy męskoosobowe: dwaj sportowcy K

LICZEBNIK 1674

|| dwóch sportowców. W kolejnych liczebnikach tej grupy utrzymuje się obocznoœć form mę-

skoosobowych, tzn. trzej \\ trzech; czterej \\ czterech, natomiast dla pozostałych rodzajów jest

jedna, wspólna forma, tzn. trzy, cztery. Liczebniki 2, 3, 4 majš swoistš deklinację, z wymia-

nami głoskowymi charakterystycznymi dla okreœlonych przypadków, takimi np. jak stward-

nienie spółgłoski wygłosowej w żeńskiej odmianie liczebnika dwa: M. dwie, D. dwóch,

C. dwom itd.

Składnia. Wszystkie liczebniki tej grupy (oprócz form męskoosobowych dwóch, trzech,

czterech) tworzš zwišzki zgody z z rzeczownikami, np. jeden pomocnik, dwie himalaistki,

trzej bojówkarze, cztery polecenia; formy dwóch, trzech, czterech tworzš z wyrazami okreœla-

nymi zwišzki rzšdu.

Podmioty połšczone zwišzkiem zgody majš orzeczenie zależne od liczebnika, np. Jeden

senator protestował; Dwie biegaczki trenowały, natomiast podmioty tworzšce zwišzki rzšdu

- orzeczenie w Ip, które w formach czasu przeszłego i trybu warunkowego ma rodzaj nijaki,

np. Pięciu wiolonczelistów wróciło z konkursu z nagrodami. Por. hasła alfabetyczne jeden,

dwa, trzy, cztery.

LICZEBNIKI GŁÓWNE OD PIĘCIU WZWYŻ

Odmiana. Liczebników należšcych do tej grupy jest najwięcej; odmieniajš się one przez

przypadki i rodzaje, ale zróżnicowanie rodzajowe ogranicza się tylko do przeciwstawienia

form męskoosobowych wszystkim pozostałym (forma męskoosobowa mianownika jest tożsa-

ma z formš dopełniacza pozostałych rodzajów).

Liczebniki od pięciu wzwyż przyjmujš końcówki swoiste dla tej częœci mowy. Pewne

trudnoœci może sprawiać tworzenie narzędnika liczebników 5 — 90; ma on albo końcówkę

-u, np. z siedmiu, dwunastu, dziewięćdziesięciu, albo końcówkę -oma, np. z oœmioma, dwu-

dziestoma, osiemdziesięcioma. Wybór spoœród tych końcówek jest w zasadzie dowolny, tylko

w użyciach liczebników bez okreœleń rzeczownikowych wymagana jest końcówka -oma, np.

Z pięcioma nie wygrasz.

W odmianie liczebników 20, 200, 500, 600, 700, 800 i 900 obowišzuje fleksja wewnętrz-

na; pierwsza częœć złożenia przybiera końcówkę -u we wszystkich przypadkach zależnych

oprócz biernika rodzaju niemęsoosobowego, np. dwudziestu, szeœciuset, pięciuset.

Składnia. Jeżeli liczebniki tej grupy majš formę mianownika, dopełniacza lub biernika,

tworzš z rzeczownikami okreœlajšcymi zwišzki rzšdu (rzšd dopełniaczowy), np. dwunastu

przysięgłych, trzydzieœci kreacji, sto przywidzeń; jeœli jednak sš użyte w celowniku, narzęd-

niku lub miejscowniku - tworzš zwišzek zgody: dwunastu przysięgłym, dwunastoma przy-

sięgłymi, o dwunastu przysięgłych.

Orzeczenie przy liczebnikach jednowyrazowych od pięciu -wzwyż ma formę Ip, a w czasie

przeszłym i trybie warunkowym przybiera rodzaj nijaki.

Rzšd dopełniaczowy i orzeczenie w Ip r. n można uznać za najcharakterystyczniejsze ce-

chy składniowe liczebnika. Ponieważ do tego wzoru włšczamy najwięcej leksemów liczebni-

kowych, daje się zauważyć wyraŸna tendencja do uznania go za wyłšczny. Duża częœć błę-

dów składniowych powstajšcych przy używaniu liczebników w tekstach bierze się stšd, że

modele najczęstszych połšczeń zaczynajš uchodzić za jedynie poprawne. Jednak konstrukcje

typu *Trzy ekspedientek było krańcowo wyczerpanych, *Cztery biegaczki czekało na sygnał

startera nie przestajš być rażšcymi błędami.

Jeœli podmiot liczebnikowy łšczy się z orzeczeniem imiennym, orzecznik rzeczownikowy

ma formę narzędnika, orzecznik przymiotnikowy i imiesłowowy — dopełniacza lub mianow-

nika, przy czym ostatnia struktura jest możliwa przy podmiocie niemęskoosobowym i orze-

czeniu usytuowanym przed liczebnikiem, por. Szeœciu polonistów zostało dziennikarzami; Je-

dynie dziewięć rozwišzań było właœciwych; Osiem makiet zostało już wykonanych; Dziesięciu

pracowników zostało uhonorowanych, ale: Zrozumiałe było tylko pięć przykładów; Komforto-

we było tylko dziesięć przekazanych nam pokoi.

Okreœlenie podmiotu liczebnikowo-rzeczownikowego, odmieniane jak przymiotnik, może

mieć formę dopełniacza, jeœli występuje po liczebniku, np. Trzydzieœci tych uczestniczek

zostało już zaznajomionych z regulaminem konkursu; w pozostałych użyciach - formę