1669 Kultura języka

Kryterium estetyczne odnosi się przede wszystkim do tekstów językowych, które

można oceniać jako wyróżniajšce się walorami estetycznymi (piękne), nijakie albo brzydkie.

Wprawdzie ustalenie tego, co estetyczne, a co nie, jest bardzo trudne i zawsze będzie nieco

subiektywne, niemniej można zauważyć, że dodatnie wrażenie estetyczne wywołujš zawsze

teksty starannie skomponowane, starannie wyartykułowane (jeœli chodzi o teksty mówione),

nie zawierajšce nadmiaru wyrazów obcych i abstrakcyjnych, niezawiłe składniowo i, oczy-

wiœcie, pozbawione okreœleń brutalnych czy wulgarnych.

Wyróżniane doœć często kryterium narodowe oceny poprawnoœci elementów języ-

kowych w praktyce nie bywa stosowane, gdyż z zasady nie ocenia się wyrazu czy połšczenia

wyrazowego tylko ze wględu na jego pochodzenie. Jeœli słowo lub frazeologizm ocenia się ja-

ko niepoprawne, to przede wszystkim dlatego, że jest ono niefunkcjonalne albo wręcz niepo-

trzebne, a nie dlatego, że jest obce. Tak więc wyrażenie póki co ocenia się negatywnie dla-

tego, że dubluje powiedzenia: na razie, tymczasem, a rosyjskoœć tego okreœlenia jest tu tylko

dodatkowym argumentem przeciwko niemu. Jawny rusycyzm rozwarstwienie jest oceniany

pozytywnie, gdyż jest przydatny, funkcjonalny, okreœla zjawisko, które dotšd nie miało na-

zwy w polszczyŸnie, a które jest istotne dla pewnych dyscyplin naukowych (np. socjologii).

Kryterium narodowe bywa często rozumiane jako dawanie pierwszeństwa wyrazom polskim

przed zapożyczonymi (zwłaszcza nowo zapożyczonymi). Jednakże zjawisko to (niewštpliwie

występujšce w praktyce kulturalnojęzykowej) należy raczej ujmować jako wynik zastosowa-

nia kryterium ekonomicznoœci i kryterium funkcjonalnego: wyrazy rodzime synonimiczne

z obcymi sš zwykle lepiej i łatwiej zapamiętywane, sš także funkcjonalniejsze jako bardziej

zrozumiałe.

Istotna jest hierarchia stosowania wymienionych tu kryteriów poprawnoœciowych, ko-

nieczna zwłaszcza wówczas, gdy następuje konflikt co do oceny jakiegoœ elemetu językowego

po zastosowaniu kilku kryteriów poprawnoœciowych. Wydaje się, że - najogólniej rzecz u-

jmujšc - dla oceny elementów języka (istniejšcych i innowacyjnych) kryteria te można usze-

regować tak, jak zostały one przedstawione powyżej: elementy językowe powinny być bo-

wiem przede wszystkim potrzebne, ekonomiczne i funkcjonalne, a także dostatecznie roz-

powszechnione. Pozostałe kryteria odgrywajš raczej rolę pomocniczš. Jeœli natomiast chodzi

o teksty językowe, to podstawowe sš tu kryteria funkcjonalnoœci i ekonomicznoœci, a także

kryterium estetyczne. Por. BŁĽD JĘZYKOWY, ESTETYKA JĘZYKA, INNOWACJA JĘZY-

KOWA, NORMA JĘZYKOWA, POPRAWNOŒĆ JĘZYKOWA. (A.M.)

KSENIZMY zob. ZAPOŻYCZENIA.

KULTURA JĘZYKA Okreœlenie kultura języka jest używane współczeœnie w kilku

znaczeniach: opisowym, normatywnym i terminologiczno-językoznawczym.

Kultura języka w znaczeniu o p i s o w y m jest to zespół właœciwoœci charakte-

ryzujšcych postawę wobec języka osób, które się tym językiem posługujš. Składa się na tę

postawę przede wszystkim okreœlony stan œwiadomoœci językowej użytkowników języka,

a kształtuje jš zasób wiadomoœci o języku, którymi mówišcy i piszšcy rozporzšdzajš, poglš-

dy na ten język, które majš - zwłaszcza zaœ przekonania i oceny emocjonalne zwišzane

z językiem, i uczucia, jakie wobec tego języka żywiš. Tak rozumiana kultura języka

może być cechš zarówno poszczególnych osób, jak i grup społecznych czy wreszcie całego

społeczeństwa. W tym ujęciu termin kultura języka należy rozumieć jako opisowy,

gdyż zdaje on wówczas sprawę ze stanu rzeczy istniejšcego w społeczeństwie, nie

zaœ jako normatywny, wartoœciujšcy dodatnio. W zakres tak rozumianej kultury języka

wchodzš na przykład zagadnienia: postaw użytkowników wobec języka, języka jako wartoœ-

ci, a także podstaw sšdów o języku wyrażanych przez jego użytkowników. Współczeœnie

stwierdza się na przykład, że dla Polaków podstawš tych sšdów jest w większoœci intuicja,

majšca oparcie w sposobach używania języka w œrodowisku, z którego się wywodzš, w nie-

wielkim natomiast stopniu wiadomoœci nabyte w trakcie nauki szkolnej. 3

Kultura języka w ujęciu normatywnym jest to ogół umiejętnoœci praktycz- ^

nych, wyrażajšcych się dšżnoœciš do mówienia i pisania sprawnego i poprawnego, czyli as

zgodnego z przyjętymi w pewnej społecznoœci regułami i wzorcami (normami językowymi). §

Zakłada to umiejętnoœć używania takich wyrazów, ich form i konstrukcji, które najspraw- Ž

KULTURA JĘZYKA 1670

niej, adekwatnie do sytuacji i przedmiotu dialogu, oraz najrzetelniej przekażš myœli i inten-

cje nadawcy wypowiedzi. Kultura języka, rozumiana jako umiejętnoœci praktyczne i wartoœ-

ciowana dodatnio, może być także cechš jednostek, grup społecznych lub całego społeczeń-

stwa. W tym właœnie znaczeniu okreœlenia kultura języka mieszczš się sšdy wartoœciu-

jšce, dotyczšce poszczególnych osób lub œrodowisk, np. Pan Kowalski odznacza się dużš kul-

turš języka albo Kultura języka tego œrodowiska nie jest wysoka. Składnikami tak

rozumianej kultury języka sš: poprawnoœć językowa, sprawnoœć językowa, etyka słowa i es-

tetyka słowa.

Ażeby posišœć umiejętnoœci, o których była mowa powyżej, należy praktykować różno-

rodne działania kształtujšce kulturę językowš w znaczeniu normatywnym. Owe działania

składajš się na działalnoœć kulturalnojęzykowš, zwanš też niekiedy skrótowo

kulturš języka. Można byłoby więc wyodrębnić trzecie znaczenie tego terminu, choć ade-

kwatniejsze ze względu na treœć byłoby pozostanie w tym wypadku przy precyzyjniejszym

okreœleniu: działalnoœć kulturalnojęzykowš.

Wreszcie terminologiczno-językoznawcze rozumienie okreœlenia kultura

języka to odnoszenie tej nazwy do tego, co stanowi teorię czy, ostrożniej, językoznawcze

podstawy działalnoœci kulturalnojęzykowej; jest to więc nazwa tej dyscypliny naukowej albo

też typu myœlenia humanistycznego, które wykształciły się jako rezultat zainteresowania ję-

zykoznawców kwestiami ujętymi tu w opisowym i normatywnym rozumieniu kultury języka.

Tak rozumiana kultura języka jest przedmiotem badań naukowych, jest nauczana na wyż-

szych uczelniach i (jako dział przedmiotu język polski) w szkołach œrednich.

Najdłuższš tradycję ma posługiwanie się terminem kultura języka w znaczeniu działal-

noœć kulturalnojęzykowš. Ustalanie i opis normy, polityka językowa, a przede wszystkim pe-

dagogika językowa, polegajšca w znacznej mierze na udzielaniu porad językowych i okreœ-

laniu poprawnoœci bšdŸ niepoprawnoœci elementów tekstów językowych - to typowe zagad-

nienia ujmowane jako kwestie należšce do kultury języka. Tak rozumiana kultura języka

wywodzi się z drugiej połowy XIX wieku i prac ówczesnych miłoœników języka polskiego

(np. F. Skobla, A. Walickiego, L. Szczerbowicza-Wieczora), z rzadka tylko (jak np. A. Pas-

sendorfer) majšcych fachowe przygotowanie lingwistyczne. Owo kultywowanie języka w for-

mie porad (a nieraz i pouczeń) i wykrywania błędów językowych, kontynuowane przez okres

dwudziestolecia międzywojennego, wtedy już także przez specjalistów-językoznawców (np.

A. A. Kryńskiego, S. Szobera), przetrwało aż do dziœ i przez znacznš częœć społeczeństwa

jest nadal traktowane jako podstawowy obowišzek językoznawców. Stanowi też ono zasad-

niczy przedmiot zainteresowania lingwistycznego tzw. przeciętnego użytkownika języka, któ-

ry w kontakcie z językoznawcš chce zazwyczaj uzyskać odpowiedŸ na pytanie, czy okreœlony

wyraz, forma wyrazowa albo sformułowanie językowe sš poprawne.

Tymczasem współczeœnie, w refleksji teoretycznojęzykowej i w ogóle w myœli humanis-

tycznej, o wiele większš wagę przywišzuje się do upowszechniania kultury języka rozumia-

nej szerzej, jako częœć kultury ogólnej, przy czym podkreœla się przede wszystkim potrzebę

działania pozytywnego (np. propagowania właœciwych wzorców, szerzenia wiedzy o języku)