Ich konfliktu należy zdecydować, które z nich jest ważniejsze, istotniejsze przy ocenie kon-

kretnego zjawiska językowego (może się bowiem na przykład zdarzyć tak, że kryterium bar-

dzo istotne dla oceny innowacji będzie mniej istotne przy ocenianiu elementów konkretnego

tekstu itd.). W cišgu kilkudziesięciu lat działalnoœci kulturalnej ęzykowej wypracowano i sto-

sowano w praktyce ponad dwadzieœcia takich kryteriów (pierwszy zestaw kryteriów popraw-

noœci językowej dał W. Doroszewski w r. 1950, ostatni, jak dotšd, B. Walczak w r. 1995),

można jednak wyodrębnić szeœć takich, które majš najlepsze uzasadnienie teoretyczne, naj-

większš moc objaœniajšcš i sš najczęœciej stosowane w praktyce kulturalnojęzykowej. Sš to

kryteria: wystarczalnoœci, ekonomicznoœci i funkcjonalnoœci elementów językowych oraz

uzualne, autorytetu kulturowego i estetyczne.

Kryterium wystarczalnoœci języka jest stosowane przede wszystkim przy oce-

nie innowacji językowych. Można je sformułować następujšco: poprawne sš takie nowe wy-

razy, połšczenia wyrazowe itp., które „wypełniajš lukę" w jakimœ wycinku zasobu leksykal-

nego poprzez uzupełnienie go elementami nazywajšcymi (nominatywnymi) lub ekspresywny-

mi. Jako poprawne należy więc ocenić wyrazy sponsor, potoczne wyluzować się, neoseman-

tyzmy promocja 'lansowanie i reklamowanie towaru', nagłoœnić (sprawę, aferę itd.), folklor

(np. polityczny, telewizyjny itd.), które nazywajš osoby i zjawiska nowe albo postrzegane ja-

ko nowe, a dotšd nie nazwane. Nowe potrzeby ekspresywne zaspokajajš takie potoczne

okreœlenia, jak oszołom, solidaruch, targać po szczękach. Natomiast nie widać uzasadnienia

dla takich nowych wyrazów, jak shop lub tabloid, które dublujš nazwy już funkcjonujšce

w polszczyŸnie: sklep, gazeta brukowa. Kryterium wystarczalnoœci œrodków językowych po-

zwala więc odróżnić elementy językowe potrzebne ze względów nominatywnych lub ekspre-

| sywnych od niepotrzebnych.

Kryterium ekonomicznoœci œrodków językowych pozwala oceniać za- ^

równo elementy tekstu i elementy już istniejšce w systemie, jak i innowacje językowe, ca

Można je sformułować następujšco: poprawne sš te œrodki językowe, które pozwalajš na

spełnienie funkcji przez jakiœ tekst albo element językowy w sposób wymagajšcy mniejszego

UJ

ffi

KRYTERIA POPRAWNOŒCI JĘZYKOWEJ 1668

wysiłku od nadawcy i odbiorcy tekstu. Dla autora tekstu ekonomiczne będzie przede wszyst-

kim mówienie i pisanie krótsze, dlatego kryterium to spełnia powszechna w języku tenden-

cja do skrótu, zarówno w tekstach (np. używanie skrótów - im., z-ca, ww. itp., i skrótowców

- PAN, PSL, Stalbud), jak i w systemie językowym (np. występowanie przymiotników z for-

mantem -owy, formacji uniwerbalizowanych typu wahadłowiec, porodówka itd.). Dla odbior-

cy (słuchacza, czytelnika) ekonomiczne będš teksty precyzyjne, dlatego kryterium ekono-

micznoœci spełniajš też te œrodki językowe, w których przejawia się tendencja do precyzji

semantycznej (np. różnicowanie znaczeń form akta i akty, piloty i piloci, różnicowanie se-

mantyczne konstrukcji cieszyć się na coœ, cieszyć się z czegoœ i cieszyć się czymœ, różnicowanie

znaczeń wyrazów wieczorny i wieczorowy).

Ekonomiczne, gdyż wymagajšce mniejszego obcišżenia pamięci użytkowników, jest tak-

że wszystko to, co systemowe w języku. Tak więc tendencja do usuwania wyjštków przyczy-

nia się również do ekonomizacji œrodków językowych. Za poprawne uznać należy te elemen-

ty, które zwiększajš systemowoœć języka, za niepoprawne zaœ te, które powodujš powięk-

szanie liczby wyjštków. Kryterium systemowoœci œrodków językowych (wymieniane nie-

kiedy jako jedno z kryteriów poprawnoœci językowej) zawiera się więc w kryterium

ekonomicznoœci.

Kryterium funkcjonalnoœci œrodków językowych (kryterium funk-

cjonalne) należy odnosić przede wszystkim do tekstów językowych, poœrednio zaœ tylko

do elementów systemu i do innowacji (to, co sprawdziło się jako funkcjonalne w danym ty-

pie tekstów, wchodzi do języka jako przydatne w mniejszym lub większym zakresie). Kry-

terium to można sformułować następujšco: poprawne sš te œrodki językowe, które sš zgodne

z funkcjš pełnionš przez okreœlonš wypowiedŸ, niepoprawne zaœ jest to, co utrudnia bšdŸ

uniemożliwia pełnienie tej funkcji. Okreœlenie studio kosmetyczne jest funkcjonalne, umożli-

wia nazwanie (w miarę) luksusowego gabinetu kosmetycznego tak, by miało to walor rekla-

mowy, zachęcało klientki. Bardzo podobna nazwa studio mebli kuchennych jest niefunkcjo-

nalna, nie wywołuje bowiem jednoznacznych skojarzeń (biuro projektowe? punkt sprzedaży?

salon wystawowy takich mebli?). Funkcjonalne jest posługiwanie się skrótowcami w teks-

tach technicznych i urzędowych, zazwyczaj niefunkcjonalne — używanie ich w utworach lite-

rackich bez zamiarów stylizacyjnych.

Kryterium uzualne (rozpowszechnienia) jest w praktyce jednym z częœciej

stosowanych kryteriów oceny innowacji językowych. Można je sformułować następujšco: po-

prawne jest to, co powszechnie używane — w rozmaitych typach tekstów, w rozmaitych ty-

pach sytuacji komunikatywnych i w różnych œrodowiskach (czyli to, co ma dużš ekstensję

tekstowš i społecznš). Należy jednak pamiętać o tym, że stwierdzenie tego, czy jakaœ forma

językowa jest „znacznie" rozpowszechniona, jest stosunkowo trudne i często opiera się na

doœwiadczeniu językowym osoby oceniajšcej, nie zaœ na badaniach statystycznych. Znaczna

frekwencja tekstowa, a także duża ekstensja tekstowa i społeczna innowacji sš szczególnie

ważne wtedy, gdy nowoœć językowa nie ma oparcia w innych kryteriach (jest np. niesyste-

mowa). Zmiana rodzaju rzeczownika żołšdz z żeńskiego na męski jest powszechna w teks-

tach różnego typu (od potocznych do artystycznych), obejmuje też różne œrodowiska; można

jš więc zaaprobować. Formy typu *wziętem, *zaczętem, doœć powszechne w języku mówio-

nym, nie obejmujš jednak tekstów pisanych, sš także uznawane za rażšce w wielu œrodo-

wiskach, m.in. wœród tzw. starej inteligencji (nie spełniajš kryterium autorytetu kulturalne-

go); nie można ich więc jeszcze uznać za poprawne.

Kryterium autorytetu kulturalnego można sformułować następujšco: po-

prawne sš te elementy systemu językowego i takie sposoby formułowania tekstu, które maje

oparcie w powszechnym uzusie okreœlonych osób albo grup społecznych, cieszšcych się auto

rytetem kulturalnym, w tym językowym, to znaczy które sš uznawane przez osoby lub œro

dowiska posługujšce się polszczyznš poprawnš, a nawet wzorowš. Współczeœnie w Polsce zi

autorytet kulturowy należy uznać inteligencję wielopokoleniowš, zwłaszcza humanistycznš

Nie sš takim autorytetem ani pisarze, ani politycy. Realnie na polszczyznę publicznš od

działujš natomiast dziennikarze, zwłaszcza telewizyjni, jednakże ich język nie może by

uznany za wzorzec, a formy przez nich używane, choćby nawet cieszyły się dużš frekwencji

nie powinny być uznawane za poprawne, jeœli stojš w sprzecznoœci z pozostałymi kryterian

poprawnoœci języka.