I bierne odmieniajš się przez przypadki, liczby I rodzaje, np. Oczekujšcy (klient} — d. Ip ocze-

kujšcego (klienta), D. Im oczekujšcych (klientów); r. ż oczekujšca (klientka), r. n oczekujšce

(dziecko).

Kategorie gramatyczne składajšce się na koniugację dzielš się na zależne i niezależne

składniowo. Do niezależnych zaliczamy czas (wskaŸnik relacji czasowej między czynnoœciš

a mówieniem), tryb (znak modalnoœci wypowiedzi) i stronę (wykładnik relacji między pod-

miotem i dopełnieniem a czynnoœciš). Pozostałe kategorie czasownika - osoba, liczba i ro-

dzaj - służš do sygnalizowania więzi syntaktycznych między składnikami wypowiedzenia,

sš więc kategoriami zależnymi; ich kształt zależy od formy wyrazów okreœlanych, es

System koniugacyjny tworzš: l) formy odmienne: osobowe, nacechowane pod względem '§

czasu, liczby, strony i trybu (także - rodzaju), np. informuję, informowaliœmy, informowali- K

KONIUGACJA 1664

byœcie, byliœmy informowani, oraz formy nieosobowe z zaimkiem zwrotnym się; 2) formy nie-

odmienne: imiesłowy przysłówkowe współczesne (witajšc), imiesłowy przysłówkowe uprzed-

nie (rozdawszy) i formy nieosobowe czasu przeszłego na -no, -to (wyjaœniono, odcięto).

Budowa form czasownikowych pozwala na wyodrębnienie: a) struktur syntetycznych

(prostych), złożonych z tematu i końcówek fleksyjnych na stałe z nimi złšczonych; b) struk-

tur analitycznych (dwuwyrazowych lub zawierajšcych ruchome końcówki). Do prostych zali-

czamy: formy osobowe strony czynnej czasu teraŸniejszego (rozmawiam), przyszłego niezło-

żonego trybu oznajmujšcego (poinformuję), formy trybu rozkazujšcego (rozwišż), formy nie-

odmienne (tańczšc), a także odmienne przez przypadki (bity, œpiewajšcy, wybrany). Anali-

tyczne sš formy czasu przeszłego (czytaliœcie, zrobiliœcie), czasu zaprzeszłego (czytał byt,

zrobił był) oraz czasu przyszłego czasowników niedokonanych (będę czytał), strony biernej

(zostaliœmy rozpoznani), trybu warunkowego (zjadłabym) oraz formy nieosobowe z morfe-

mem się (buduje się). Liczba, rodzaj i przypadek sš zawsze wyrażane w sposób syntetyczny,

strona - w sposób analityczny, natomiast czas, osoba i tryb - na oba sposoby.

Zasób form fleksyjnych czasownika zależy przede wszystkim od jego aspektu: czasowniki

dokonane majš tylko czas przyszły prosty, czas przeszły, czas zaprzeszły (historyczny),

a także imiesłów uprzedni na -tszy \\ -wszy, np. powiedzieć: powiem, powiedziałem był, po-

wiedziawszy. Z kolei czasowniki niedokonane majš jedynie czas teraŸniejszy, przeszły, przy-

szły złożony, imiesłów przymiotnikowy czynny, imiesłów przysłówkowy współczesny, np. mó-

wić: mówię, mówiłem, będę mówił, mówišcy, mówišc.

Tworzenie imiesłowu przymiotnikowego biernego zależy od przechodnioœci czasownika -

Imiesłów powstaje tylko od czasowników przechodnich, np. Napisany, wykonany, malowany,

myty, bity; natomiast tworzenie imiesłowu na -ty wišże się z przechodnioœciš i aspektem -

powstaje on od dokonanych czasowników nieprzechodnich, np. upadły, wyblakły, wymarły,

zmartwiały.

Ze względu na końcówki fleksyjne, przyjmowane przez tematy poszczególnych czasowni-

ków, dokonano podziału na koniugacje. Opiera się on przede wszystkim na różnicach

w końcówkach czasu teraŸniejszego: l) koniugację I reprezentuje typ czeszę, czeszesz; 2) ko-

niugację II — typ widzę, widzisz; 3) koniugację III — typ znam, znasz; 4) koniugację IV - typ

umiem, umiesz. Klasyfikacja ta, utrzymujšca się doœć długo w tradycyjnych opisach grama-

tycznych, nie spełniała jednak wymogów poprawnego podziału logicznego i stopniowo wy-

szła z użycia.

W opisie naukowym, a także w dydaktyce szkolnej i uniwersyteckiej, stosuje się dziœ po-

dział czasowników na grupy koniugacyjne (wg kryteriów wprowadzonych przez Jana

Tokarskiego). Klasyfikacja ta bierze za punkt wyjœcia nie zmiany końcówek w l. i 2. os. cza

su teraŸniejszego, lecz postać i modyfikacje tematu fleksyjnego czasownika w procesie ko

niugacyjnym, przy czym samogłoski -e-, -i-, występujšce w formach osobowych (por. wyżej

I i II koniugacja) czasowników zostały uznane za przyrostki. Takie podejœcie umożliwia wy

odrębnienie 11 grup tematycznych (koniugacyjnych), niekiedy jeszcze wewnętrznie zróżnico

wanych. Każda z tych grup przysparza użytkownikom języka swoistych kłopotów normatyw

nych. Sygnalizujemy najważniejsze z nich:

1. Do grupy I (najprzejrzystszej) zaliczamy czasowniki z przyrostkiem tematowym -a

utrzymujšcym się we wszystkich formach, np. czytać, czytam, czytał, czytamy. W 3. os. Ir

czasu teraŸniejszego, w trybie rozkazujšcym oraz w imiesłowie współczesnym przyrosłe

ten ulega poszerzeniu o -j-, np. czytajš, czytaj, czytajšc. W l. os. czasu teraŸniejsze^

wszystkie czasowniki majš końcówkę -m, np. czytam, gram, latam, œpiewam, trzymam. Gn

pa ta nie zawsze jest wyraŸnie odróżniana od grupy IX, zawierajšcej czasowniki typu wu

zać. Skutkiem tego leksemom wchodzšcym w jej skład, takim np. jak trzymać, przypisuje s

w niektórych regionach Polski odmianę *trzymię, *trzymie zamiast poprawnej, regularn

odmiany trzymam — trzyma.

2. Grupa II zawiera m.in. czasowniki rozumieć, rozumiem; umieć, umiem; œmieć, œmiei

Majš one, podobnie jak grupa I, końcówkę -m (a nie -ę) w l. os. czasu teraŸniejszego. Rc

szerzajš też przez -j- temat 3. os. Im czasu teraŸniejszego, trybu rozkazujšcego i imiesłów

współczesnego: umiejš, umiej, umiejšc. Jednak większoœć form ma przyrostek tematowy -

natomiast czas przeszły ma przyrostek -a- oboczny z -e-: umiał - umieli, imiesłów zaœ bier

i uprzedni — przyrostek -n-: zrozumiany, zrozumiawszy. W języku mówionym rozpowszei

1665 KONIUGACJA

nione jest tworzenie błędnych form l. os. czasu teraŸniejszego *umię, *rozumię, niedopusz-

czalnych nawet na poziomie normy potocznej.

3. Grupa III, do której włšczamy czasowniki odmieniajšce się według modelu siwieć, si-

wieję, sprawia trudnoœci fleksyjne przy odmianie w czasie przeszłym; występuje tam obocz-

noœć tematyczna -a \\ -e (oszalał - oszaleli, zsiniał - zsinieli, osiwiał - osiwieli) nie występu-

jšca w imiesłowach na -ty: oszalali ludzie, zsiniali polarnicy, osiwiali skazańcy. Formy *oni

oszalali; *osiwieli staruszkowie majš Ÿródło w nieprzestrzeganiu tej zasady.

4. Grupę IV stanowiš czasowniki na -ować, np. dostępować, dostępuję; kupować, kupuję;

obejmować, obejmuję, nierzadko mylone z wyrazami należšcymi do grupy VIII (na -ywać);

formy *dostępywać, *obejmywać sš niepoprawne.

5. Grupa V zawiera czasowniki majšce w czasie teraŸniejszym przyrostek tematowy

•nie-, przed samogłoskš skrócony do -n-, w bezokoliczniku przyrostek -na-, a w czasie prze-

szłym przyrostek -na- \\ -nę-: szarpnšć, szarpnę, szarpnie, szarpnšł — szarpnęła.

Wydzielono w tej grupie trzy podgrupy:

a) złożonš z czasowników, w których przyrostek tematowy poprzedza spółgłoska (szarp-

nie), majšcych tryb rozkazujšcy na -nij (szarpnij);

b) złożonš z czasowników z samogłoskš poprzedzajšcš przyrostek tematowy (pły-nie),

majšcych tryb rozkazujšcy na -ń (płyń);

c) złożonš z czasowników nie majšcych przyrostka -na-1| -nę- w czasie przeszłym, np.

chudnšć — chudnę — chudnie, ale: chudł (obocznie też: chudnšł), chudła (nie: *chudnęła).

Przez analogię do regularnych opozycji chudł \\ chudła tworzone sš niekiedy pary z błęd-

nš formš żeńskš, np. kopnšł\\ *kopła. W czasie przeszłym dochodzi też do upodobnie-

nia form męskich do żeńskich w l. i 2. os. Ip, np. *kopnęłem, *szarpnęłem, *płynęłem (na

wzór kopnęłam, szarpnęłam, płynęłam) zamiast poprawnych kopnšłem, szarpnšłem, pły-

nšłem.

6. Do grupy VI (bardzo produktywnej) należš czasowniki z przyrostkiem -i-||-;y-. Ze

względu na to, że po takich spółgłoskach, jak cz, sz, z (rz) przyrostek -i- nie występuje, wy-

odrębniono dwie podgrupy:

a) z przyrostkiem -i-, np. robić, topić;

b) z przyrostkiem -y-, np. tworzyć, ważyć.

W l. os. czasu teraŸniejszego tworzy się w wielu częœciach Polski (pod wpływem gwaro-

wym) niepoprawne formy *robiemy, *ważemy, zamiast: robimy, ważymy.

7. Do grupy VII włšczamy czasowniki majšce w czasie teraŸniejszym przyrostek tema-

towy -i- || -y-, w bezokoliczniku -e-, a w czasie przeszłym -a-||-e-, np. widzieć, słyszeć; wi-

dzisz, słyszysz; widział - widzieli; słyszał — słyszeli. Podział na podgrupę a) i b) jest oparty

na tym samym kryterium, co podane wyżej. W grupie tej doœć częste sš błędne formy (z po-

chodzenia gwarowe) l. os. Im czasu teraŸniejszego *widziemy, *słyszemy, *cierpiemy zamiast

widzimy, słyszymy, cierpimy.

8. Do grupy VIII włšczamy czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -iwać|| -ywać,

majšce w czasie teraŸniejszym przyrostek tematowy -uje-, np. czytywać, czytuje; podskaki-

wać, podskakuje; przekonywać, przekonuje; usługiwać, usługuje; wymachiwać, wymachuje.

Niektóre czasowniki należšce do tej grupy majš obocznš (rzadszš i starszš) odmianę według

modelu I, tzn. dokonywam, dokonywasz; przekonywam, przekonywasz. Ta obocznoœć jest

Ÿródłem wielu wahań i kłopotów poprawnoœciowych, dochodzi bowiem do mieszania obu mo-

deli (VIII i I) i powstawania form koniugacyjnych *dokonywuję, *przekonywuję (zamiast: do-

konuję \\ dokonywam, przekonuję ^przekonywam). Ten sam mechanizm prowadzi do tworze-

nia niepoprawnych postaci imiesłowu przymiotnikowego czynnego: *dokonywujšcy, *przeko-

nywujšcy. Traktowanie czasowników dokonywać, przekonywać jako należšcych do grupy

VIII (majšce mocniejsze oparcie w dzisiejszym uzusie) wymaga formy imiesłowu dokonujšcy,

przekonujšcy, natomiast uznawanie ich za należšce do grupy I (odbierane jako rzadsze, nie-

co przestarzałe), wišże się z wyborem formy imiesłowu dokonywajšcy', przekonywajšcy.

9. Do grupy IX (dziœ już nieproduktywnej) należš czasowniki z przyrostkiem tematowym

-a- w bezokoliczniku i czasie przeszłym, a z przyrostkiem -e- w czasie teraŸniejszym, np.

deptać, łapać, deptał, łapał; depcze, łapie. Nieznajomoœć drugiej cechy wyróżniajšcej tę grupę

jest Ÿródłem utożsamiania należšcych do niej czasowników z czasownikami grupy pierwszej.

Tym należy tłumaczyć błędy typu *deptam, *deptaj; *chichotam, chichotaj; *karam, *karaj;

-§

KONTAMINACJA 1666

*ptukam, *ptukaj zamiast: depczę, depcz; chichocze, chichocz; karzę, karz; płuczę, płucz.

Grupa ta ponadto wyróżnia się wymianami tematycznymi -t||-cz w czasie teraŸniejszym,

np. chichotać — chichoczę; deptać — depczę; migotać — migoczę. Do niedawna można było two-

rzyć formy oboczne chichocę, depcę, migocę; dziœ jednak uchodzš one za przestarzałe.

W czasownikach grupy IX, o temacie zakończonym na spółgłoskę wargowš, następuje

zmiękczenie spółgłoski wygłosowej w czasie teraŸniejszym, np. kšpię się, kłamię, łamię, ła-

pię. Istnienie wyjštków rwę, najmę, zwę się sprzyja powstawaniu błędnych form *kłamę,

*kšpę, *tamę, '*tapę.

10. Grupa X, w skład której wchodzš m.in. czasowniki pić, piję; szyć, szyję; kuć, kuję;

grzać, grzeję; cišć, tnę; dšć, dmę przysparza użytkownikom kłopotów zwšzanych z zaciera-

niem się różnic w odmianie męskiej i żeńskiej czasu przeszłego. Upodobnienie do form żeń-

skich jest Ÿródłem błędów typu *wziętem, *zaczętem, *żęłem (poprawnie: wzišłem, zaczšłem,

zatem). Obocznoœci w czasie przeszłym: chwiali \\ chwieli; grzali \\ grzeli; lali\\leli; podzia-

li\\podzieli wskazujš na różnice między polszczyznš ogólnš, literackš (formy z -a-) a regio-

nalnš (formy z -e-).

11. Należšce do grupy XI czasowniki piec, piecze; móc, może; nieœć, niesie; wieŸć, wiezie

podlegajš charakterystycznym wymianom spółgłoskowym: tematom na -k, -g, -r, występujš-

cym w l. os. Ip oraz w 3. os. Im odpowiadajš w pozostałych formach tematy na -cz, -z, -rz,

np. piekę, pieczesz, piekš; strzygę, strzyżesz, strzygš; wytrę, wytrze, wytrš. Pod wpływem form

grupy IX mogš powstawać hiperpoprawne *ttuczę, *tluczš.

Wœród grup koniugacyjnych można wskazać klasy otwarte (produktywne), systematycz-

nie wzbogacane o nowe leksemy, oraz klasy zamknięte (nieproduktywne), o stałym zasobie

słownym.

W czasownikach należšcych do grup produktywnych przyrostki tematyczne: -a-, -e-

11-e/-; -owa-1|-u;'-; -nš-\\-n-, -i-; -ywa- \\ -iwa- \\ -uj- pełniš funkcję wykładników derywacji.

W grupach I, Va i VIII ich rola polega na tworzeniu czasowników niedokonanych od doko-

nanych, np. wrócić —> wracać; zapisać —r zapisywać, albo dokonanych od niedokonanych, np.

krzyczeć -> krzyknšć. Wykładniki tematyczne grup III, IV, VI służš do tworzenia czasowni-

ków od podstaw przymiotnikowych i rzeczownikowych, np. siwieć, krzywdzić, adaptowania

czasowników obcych do systemu języka polskiego, np. partnerować, sponsorować.

Produktywnoœć modelu słowotwórczego nie pozostaje w œcisłym zwišzku z liczebnoœciš

danej klasy: grupy największe - VI (krzyczeć) i IX (pisać) - nie sš już w ogóle produktywne.

Szczegółowy opis kategorii koniugacyjnych, takich jak aspekt, czas, osoba, strona, tryb,

wraz z rozstrzygnięciem zwišzanych z nimi wštpliwoœci normatywnych, zawiera hasło

CZASOWNIK. Por. ORZECZENIE, ZDANIE, ZWIĽZKI SKŁADNIOWE. (H.J.)

KONTAMINACJA Jest to przemieszanie, skrzyżowanie dwóch elementów językowych,

w którego wyniku powstaje trzeci, zawierajšcy składniki obu elementów wyjœciowych. Kon-

taminacjš nazywa się także produkt takiego skrzyżowania. W zależnoœci od tego, co wchodzi

w proces kontaminacji, wyróżniamy kontaminację morfologicznš, leksykalnš, frazeologicznš