I nie można się nimi posługiwać we wszystkich sytuacjach, nie należy ich jednak dyskredy-

tować i oœmieszać. Taka postawa œwiadczy bowiem o braku kultury języka i o niskim pozio-

mie œwiadomoœci językowej. Niewłaœciwe jest tylko mieszanie elementów gwary i języka

ogólnego w jednej wypowiedzi, czyli np. nasycanie cechami gwarowymi tekstu tworzonego

w polszczyŸnie ogólnej.

Gwary ludowe istniejš zasadniczo tylko jako język mówiony. Polszczyzna ogólna wystę-

puje zaœ w dwu głównych typach wypowiedzi — jako język mówiony i jako język

pisany. Język mówiony, pierwotna forma mowy ludzkiej, jest bardziej spontaniczny, mniej

sformalizowany niż język pisany. Różnice między nimi sš szczególnie widoczne w składni

wypowiedzi, ale występujš także w zakresie słownictwa i (rzadko) we fleksji. Składnia języ-

ka mówionego jest doœć swobodna - dostosowana do sytuacji mówienia, wspomagana gesta-

mi i mimikš. Charakterystyczne sš dla niej zdania formalnie nie dokończone i eliptyczne,

a także liczne powtórzenia, przeskoki myœlowe itd. Doœć długo reguły składniowe polszczyz-

ny formułowano na podstawie wypowiedzi pisanych (zwłaszcza tekstów literatury pięknej),

co prowadziło do przekonania, że składnia polszczyzny mówionej, aby była poprawna, musi

być na niej wzorowana. Obecnie przyjmuje się, że składnia mówiona jest po prostu inna niż

pisana, ale nie gorsza od niej; jeœli tylko dobrze służy porozumiewaniu się osób mówišcych

(czyli jest funkcjonalna), należy jš uznać za poprawnš. Nie jest więc słuszne zwracanie uwa-

gi na to, by „zawsze mówić pełnymi zdaniami" lub by „nie rozpoczynać zdania od więc". Te

reguły dotyczš bowiem przede wszystkim składni języka pisanego, a ponadto starannej

składni języka mówionego. Staranna składnia mówiona jest wskazana w oficjalnych odmia-

nach języka, takich jak przemówienie, kazanie, wykład, wystšpienie sejmowe, dyskusja ra-

diowa czy telewizyjna. Tego typu wypowiedzi sš zazwyczaj wczeœniej przemyœlane, a czasem

także przygotowane w formie konspektu wystšpienia. Dla składni pisanej oprócz większej

dyscypliny i uporzšdkowania wewnętrznego typowe jest występowanie dużej liczby zdań zło-

żonych podrzędnie, często złożonych wielokrotnie. Pojawiajš się tu także takie konstrukcje,

jak imiesłowowe równoważniki zdań, bardzo rzadkie w polszczyŸnie mówionej (dotyczy to

zwłaszcza równoważnika zawierajšcego imiesłów uprzedni). Słownictwo mówione jest rów-

nież swobodniejsze od pisanego, więcej w nim œrodków nacechowanych ekspresywnie,

a przede wszystkim znacznie częstsze sš wyrazy charakteryzujšce sytuację mówienia i do

niej się odnoszšce, np. zaimki tu, teraz, wczoraj, zaraz, wyrazy typu no, ejze, słyszysz, wiesz,

niezrozumiałe albo niejasne poza okreœlonym dialogiem. W słownictwie pisanym jest więcej

wyrazów obcych i erudycyjnych, a także wyrazów ograniczonych zawodowo (w tym termi-

nologii).

Z podziałem na polszczyznę mówionš i pisanš krzyżuje się inny: na odmiany ofic-

jalne inieoficjalne. Teksty odmian oficjalnych powstajš w sytuacjach oficjalnych, a wy- ""H"

znacznikiem takich sytuacji jest to, że nadawca i odbiorca tekstu traktujš siebie wzajemnie 3

; jako przedstawicieli okreœlonych grup społecznych, zawodowych, œrodowiskowych itp., nie ^

; zaœ jako indywidualne, prywatne osoby. Przywódca zwišzku zawodowego przemawia ca

w Sejmie nie jako Jan Kowalski, lecz jako reprezentant pewnej grupy ludzi, profesor wy- g

glaszajšcy wykład uniwersytecki mówi jako naukowiec okreœlonej dyscypliny, a nie — B

JĘZYK I JEGO ODMIANY 1660

prywatnie, jako Andrzej Markowski. Lekarz wypowiadajšcy się o stanie zdrowia rannych

w katastrofie mówi jako specjalista w swoim zawodzie, a nie jako Adam Nowak itd. W sy-

tuacjach nieoficjalnych nadawca i odbiorca traktujš natomiast siebie jako osoby prywatne.

Zasadnicza różnica językowa między oficjalnymi a nieoficjalnymi odmianami języka polega

na zakresie używania wyrazów nacechowanych ekspresywnie, zwłaszcza zaœ emocjonaliz-

mów. Tego typu słownictwo jest znacznie rzadsze w tekstach odmian oficjalnych, używa

się go natomiast bardzo często w polszczyŸnie nieoficjalnej. W odmianach oficjalnych jes1

za to wiele wyrazów i wyrażeń specjalnych, charakterystycznych dla danej dziedziny wiedz;

czy techniki, czyli terminów, a także wyrazów nacechowanych urzędowoœciš i oficjalnoœciš

np. uiœcić, prolongować, konsumpcja, mieć miejsce.

O ile polszczyzna oficjalna pisana jest w miarę jednolita na obszarze całej Polski, o tyl(

polszczyzna nieoficjalna i oficjalna mówiona sš nieco zróżnicowane w poszczególnych regio

nach kraju. Różnice te nazywa się regionalizmami. Sš to odrębnoœci fonetyczne i lek

sykalne, rzadziej składniowe, występujšce powszechnie w pewnym regionie Polski, takżi

w mowie ludzi wykształconych. Regionalizmem fonetycznym południowopolskim jest ni

przykład wymowa typu [korogka], [firar)ka], regionalizmem północno-wschodnim jest wymo

wa dŸwięcznego h i l przedniojęzykowego, leksykalnymi regionalizmami poznańskimi sš wy

razy węborek, pyry, ryczka, semantycznym regionalizmem œlšskim - słowo synek 'chłopak'

słowotwórczym regionalizmem mazowieckim wyrazy typu schaboszczak. Regionalizmy miesz

czš się w normach polszczyzny ogólnej. Współczeœnie mówi się o regionalizmach warszaw

skich, krakowskich, poznańskich, białostockich i œlšskich.

Ze względu na typ użytkowników (ich zawód, œrodowisko, z którego się wywodzš), a tali

że zasięg używania okreœlonych œrodków językowych, wyróżnia się następujšce odmiany poi

szczyzny mówionej i pisanej, nieoficjalnej i oficjalnej:

1. Odmiany nieoficjalne mówione: a) polszczyzna potoczna, b) gwary œrodowiskowi

c) gwary zawodowe, d) gwary tajne.

2. Odmiany oficjalne mówione: a) odmiana monologowa, b) odmiana dialogowa.

3. Odmiany oficjalne pisane (style): a) styl naukowy, b) styl urzędowo-kancelaryjn^

c) styl dziennikarski, d) styl publicystyczny.

Pisane odmiany nieoficjalne w zasadzie nie występujš we współczesnej polszczyŸnie; m(

gš się w niej pojawiać jako odmiany wtórne.

Szczególne miejsce wœród tych odmian zajmuje polszczyzna potoczna. Jest t

pierwszy język Polaków nie posługujšcych się gwarami ludowymi, używany na co dzie

we wszelkich sytuacjach nieoficjalnych. Charakteryzuje się spontanicznoœciš, plastycznoœci;

a przede wszystkim występowaniem całej warstwy słownictwa i frazeologii nacechowanyc

ekspresywnie. Obejmuje wszystkie obszary życia codziennego, a szczegółowo opisuje człowii

ka i jego zachowania społeczne. Zawiera wiele synonimów, sporo wyrazów wieloznacznyd

Ma swojš normę, zwanš normš potocznš, która choć istniała w niej od dawna, dopiei

w ostatnich latach jest kodyfikowana i uwzględniana przy opisie normy języka ogólneg

Polszczyzna potoczna jest ostatnio często wyzyskiwana w pewnych odmianach oficjalnyc

(w publicystyce, w stylu dziennikarskim, a także w wystšpieniach oficjalnych) jako œrodę

uatrakcyjniajšcy tekst, „przybliżajšcy go do życia". Poczštkowo (tuż po roku 1989) był

ożywczy œrodek językowo-stylistyczny, dzisiaj (1998) zaczyna razić jako maniera, tani chw;

zastępujšcy precyzyjniejsze i adekwatniejsze sposoby formułowania myœli. Należy jedne

podkreœlić, że w okresie panowania nowomowy w odmianach oficjalno-propagandowych p(

szczyzna potoczna była skutecznym antidotum na ów typ języka, pozwalała go też dema

kować (por. potoczne okreœlenia nowomowy: mowa-trawa, mowa przez lufcik do chińskie^

ludu).