Istotnym składnikiem jego tożsamoœci. Tak więc język jest pojmowany jako wartoœć - cza-

sem użytkowa, a czasem sama w sobie, autoteliczna, na równi z takimi czynnikami, jak tra-

dycja, historia, kultura. Wszystkie te funkcje i zadania język może pełnić tylko wówczas, je-

œli jest odpowiednio rozwinięty i dostosowany do potrzeb użytkowników, a także - jeœli zo-

stał przez nich opanowany w dostatecznym stopniu.

Współczesna polszczyzna jest systemem językowym dobrze rozwiniętym, różnorodnym

stylistycznie i złożonym z wielu odmian, co pozwala jej dobrze wypełniać wszystkie funkcje

społeczne. Zróżnicowanie dzisiejszej polszczyzny, sięgajšce nieraz korzeniami odległych

epok, ma podłoże zarówno historyczno-geograficzne, jak i społeczne i funkcjonalne. Opisem

różnych odmian współczesnej polszczyzny badacze zajęli się stosunkowo niedawno (w poło-

wie XX wieku), zaproponowano jednak od tego czasu wiele różnych podziałów języka ze

względu na rozmaite kryteria. Przedstawiony poniżej podział polszczyzny (jej stratyfikacja)

uwzględnia najważniejsze propozycje z tego zakresu i stara się opisać tylko najistotniejsze

odmiany funkcjonujšce dziœ w obrębie języka narodowego.

Badacze sš zgodni co do tego, że w obrębie polskiego języka narodowego należy wydzie-

lić dwie główne odmiany: polszczyznę ogólnš (dawniej zwanš też literackš lub ogól-

nopolskš) i polszczyznę gwarowš (gwary ludowe). Jest to podział dokonany ze wzglę-

du na zasięg użycia każdej z tych odmian i typ jej użytkowników. Polszczyznę ogólnš znajš

(co najmniej biernie) wszyscy ci, którzy chodzili do szkoły podstawowej. Jest to też (w jedne:

ze swoich odmian) pierwszy język wszystkich mieszkańców miast, a także (w innych odmia

nach) język urzędów i instytucji państwowych i społecznych, język œrodków upowszechniani;

informacji. Koœcioła, język znacznej większoœci literatury polskiej. Jest on wewnętrznie bar

dzo zróżnicowany. Gwary ludowe to pierwszy język wielu mieszkańców wsi polskiej - chlo

pów. Niegdyœ była to jedyna znana im odmiana języka, używana we wszelkich kontaktad

społecznych, dziœ jest to przede wszystkim mowa rodzinna i sšsiedzka. Język mieszkańców

wsi jest zróżnicowany terytorialnie. Wyróżnia się 6 dużych obszarów dialektalnych - Mal(

polskę, Wielkopolskę, Œlšsk, Mazowsze, Kaszuby i tereny Ziem Odzyskanych (z tak zwan^

mi nowymi dialektami mieszanymi). Każdy z dialektów dzieli się dalej na gwary, obejmujšc

1659

JĘZYK I JEGO ODMIANY

mniejsze regiony. Różnice między gwarami ludowymi a językiem ogólnym występujš na

wszystkich poziomach języka. Sš to więc różnice fonetyczne (np. w niektórych gwarach ma-

zowieckich wymowa typu mniasto, mniat wobec ogólnopolskiego miasto, miał, w pewnych

gwarach małopolskich wymowa wygłosowego š jako om - idom, robiom, w wielu gwarach

mazurzenie — wymowa capka, sury, żaba, odjeżdża — proces nie znany językowi ogólnemu

itd.), fleksyjne (np. gwarowe formy chodŸta, chłopakowi, krowom, wobec ogólnych chodŸcie,

chłopakowi, krów), leksykalne — liczne wyrazy gwarowe nie znane polszczyŸnie ogólnej,

np. brutka 'panna młoda', pochodzšce z gwar ostródzko-warmińsko-mazurskich, kiela 'ile',

z gwary cieszyńskiej, kcieć 'kwitnšć', z gwar mazowieckich) i - składniowe. Nie znaczy

to jednak, że gwary sš gorszš odmianš polszczyzny. Poglšd taki, doœć niestety rozpowszech-

niony, nieraz nawet powtarzany w toku nauczania szkolnego, jest błędny i szkodliwy spo-

łecznie. Gwary ludowe to polszczyzna inna, ale nie gorsza niż język ogólny. Sš one oparte

na wielowiekowej tradycji, zachowały wiele cech dawnej polszczyzny, przez co sš skarbnicš

wiedzy o niej, a przede wszystkim były, i w wielu wypadkach sš nadal, dobrym œrodkiem

porozumiewania się wielu Polaków. Gwary ludowe sš dziœ, oczywiœcie, ograniczone w użyciu