Innym powodem stosowania eufemizmów jest chęć uniknięcia okreœleń nazywajšcych

wprost zjawiska drażliwe, negatywne, smutne, nieprzyjemne, cechy naganne, rzeczy i dzia-

łania nieudane. Majš one zastosowanie np. do wieku osób niemłodych (por. krem do cery

dojrzałej, zamiast: niezbyt gładkiej, mało elastycznej czy nawet zwiotczałej, pokrytej

zmarszczkami; uniwersytet trzeciego wieku, zamiast: dla emerytów, osób starszych, w po-

deszłym wieku; kobieta w wieku balzakowskim, zamiast: trzydziestoletnia, po trzydziestce),

niekorzystnego wyglšdu spowodowanego otyłoœciš (np. odzież dla pań puszystych; ru-

bensowskie kształty; dobrze odżywiony), naruszania norm moralnych, norm współ-

życia społecznego (np. kobieta lekkich obyczajów 'ladacznica'; mieć lepkie ręce 'kraœć'), nad-

używania alkoholu (np. nie wylewać za kołnierz, nie stronić od kieliszka).

Zastępczy charakter okreœleń eufemicznych bywa często podkreœlany sposobem wymowy

(akcentem, intonacjš), a nawet pewnymi gestami. Językowym zapowiednikiem eufemizmu

bywa wyrażenie delikatnie mówišc, które sygnalizuje, że obiektywny stan rzeczy jest dużo

gorszy niż ten przedstawiony, np. To dziecko ma, delikatnie mówišc, niewysoki iloraz inte-

ligencji (zamiast: jest opóŸnione w rozwoju, jest niedorozwinięte umysłowo).

FORMACJA SŁOWOTWÓRCZA 1638

Z kolei nazwy wad ludzkich mogš być wprowadzane do tekstu za pomocš wyrażenia nie

grzeszyć, uzupełnionego antonimem danej przywary, np. nie grzeszyć skromnoœciš 'być za-

rozumiałym'; nie grzeszyć punktualnoœciš 'notorycznie się spóŸniać'; nie grzeszyć subtelnoœ-

ciš - 'być ordynarnym, prostackim'. Eufemizmami posługujemy się najczęœciej po to, by:

a) uchodzić za osobę kulturalnš; b) nie urazić rozmówcy lub innego (niebezpoœredniego) od-

biorcy wypowiedzi; c) bardzo delikatnie, nie wprost, skrytykować coœ lub kogoœ. (H.J.)

FORMACJA SŁOWOTWÓRCZA zob. DERYWAT.

FORMANT to, co formuje (tworzy) nowy wyraz, czyli zbiór cech, które różniš derywat

(wyraz motywowany) od jego podstawy słowotwórczej (wyrazu motywujšcego). W języku pol-

skim funkcję formantów pełniš najczęœciej przyrostki (sufiksy), np. spraw-ca, mal-arz,

mistrz-yni, teatr-alny, oraz przedrostki (prefiksy), np. za-pisać, nad-komisarz, arcy-kaptan,

prze-zabawny. W wyrazach złożonych funkcję formantu może pełnić element -o- (interfiks,

infiks), łšczšcy dwie podstawy słowotwórcze, np. pioruno-o-chron, bajk-o-pisarz, język-o-

-znawca, a w derywacji odczasownikowej formantem może być też postfiks się, np. żenić

się (Ť- żenić), sprawdzić się (<- sprawdzić). Sufiksy, prefiksy, infiksy i postfiksy, czyli for-

manty o postaci konkretnych wykładników słowotwórczych (dodawane do podstawy) na-

zywamy afiksami.

Niekiedy na jeden formant składajš się dwa afiksy, np. przedrostek i przyrostek (anty-

ameryk-ański, pro-nat-owski), przedrostek i postnks (do-myœlić się, wy-gadać się), interfiks

i przyrostek (dom-o-kršż-ca). Formanty złożone z afiksów różnego typu nazywamy niecišg-

łymi.

Formantami nie muszš być wyłšcznie afiksy. W ich funkcji mogš wystšpić również

procesy towarzyszšce zjawisku tworzenia nowych wyrazów, z których najczęstsza i naj-

ważniejsza jest zmiana wzorca odmiany wyrazu (paradygmatu); to właœnie ona różni pod-

stawę i derywat np. w parach: œpiewać -* œpiew, rozrabiać -> rozróba, biały -> biel, lis -ť

lisi, markiz -> markiza. Ten typ formantu nazywamy paradygmatycznym.

Wymiany głoskowe zwišzane z omówionymi typami derywacji sš traktowane tylko jako

elementy towarzyszšce. Dopiero wtedy, kiedy sš jedynym materialnym znakiem dokonania

się procesu słowotwórczego (Zofia -> Zosia), mówimy, że wykładnikiem derywacji jest for-

mant altemacyjny, czyli wymiana głoskowa w temacie słowotwórczym.

Niektóre derywaty różniš się od swoich podstaw brakiem elementu niefleksyjnego (ucię-

ciem), np. firanka -> firana, [chart] afgański -> afgan; majš one formant ujemny.

Formantem może więc być afiks, zmiana paradygmatu, ucięcie podstawy słowotwórczej,

wymiana (alternacja) głoskowa albo różne kombinacje tych cech (przyrostek ze zmianš pa-

radygmatu i wymianš głoskowš, np. polski -> polszczyzna, zmiana paradygmatu z ucięciem

i wymianš, np. birmański -> birman [kot}, ucięcie z wymianš głoskowš, np. deska -> decha).

Formant wyznacza wiele cech fleksyjnych wyrazu motywowanego. Przyrostek np. infor-

muje o przynależnoœci derywatu do częœci mowy, np. -ak - rzeczownik, -alny - przymiotnik,

-izować - czasownik, a w derywacji rzeczowników - również o rodzaju gramatycznym, np.

-ek — r. męski, -ka — r. żeński, -ko — r. nijaki. Przedrostek poprzedzajšcy temat czasownika

włšcza go do struktur dokonanych, np. na-pisać, u-gotować, prze-mówić, a postfiks - często

wyklucza tworzenie imiesłowu biernego od danego czasownika, np. zgodzić się -> ^zgodzony

się.

Z poszczególnymi formantami słowotwórczymi wišżš się okreœlone znaczenia lub typy

znaczeń; jeżeli te zwišzki majš charakter regularny, mówimy ó specjalizacji znaczeniowej

formantu. Przykładami przyrostków o wyraŸnie okreœlonej funkcji mogš być np. -ek\\-ik,

-ka, -ko jako wykładniki zdrobnień (dołek, konik, ršczka, uszko), -isko - zgrubień (domisko,

dziadzisko, kocisko), -idei - wykonawców czynnoœci (głosiciel, tropiciel, wyraziciel), -arka -

nazw narzędzi mechanicznych (chłodziarka, mieszarka, zmywarka), -idło \\ -ydło - ujemnego

nacechowania emocjonalnego (piœmidło, sztuczydto, filmidło).

Wœród formantów, zwłaszcza przyrostkowych, znajdziemy wykładniki słowotwórcze o po-

staci podstawowej, a także ich rozszerzone modyfikacje. Przyrostek -ec np. ma obocznš, roz-

szerzonš formę -owiec, powstałš w wyniku słowotwórczego usamodzielnienia się elementów

będšcych poczštkowo sumš przyrostków: -ów — typowego dla derywatów przymiotnikowych

1639 FORMY GRZECZNOŒCIOWE

oraz rzeczownikowego -ec, np. pracownik portowy, stoczniowy -> portowi-ec, stoczniowi-ec

i analogicznie sport-owiec 'uprawiajšcy sport', spisk-owiec 'przygotowujšcy spisek'.

Te formanty, które w danej fazie rozwoju języka służš do tworzenia nowych wyrazów,

nazywamy produktywnymi. W polszczyŸnie współczesnej można mówić np. o niemal nie-

ograniczonej produktywnoœci przyrostków: -anie, -enie, -cię, dużej produktywnoœci przyrost-

ków -acz, -nik, -arka, -arz, -ista, -niš, i o nieproduktynoœci przyrostków -iwo, -utka, -ba,

•ota, -aj.

Poprawne zastosowanie formantu słowotwórczego wymaga znajomoœci jego funkcji,

išczliwoœci z okreœlonymi podstawami słowotwórczymi, nacechowania stylistycznego, stopnia

produktywnoœci oraz głoskowych wymian tematycznych, które wywołuje. Np. formant -idei

lšczy się tylko z podstawami czasownikowymi (głosiciel, stroiciel), -arz — z czasownikowymi

i rzeczownikowymi (piekarz, młynarz), przyrostek -nik z podstawami rodzimymi (naczelnik,

ogrodnik), -ista z obcymi (cywilista, romanista), -anin i -czyk sš neutralne stylistycznie (ło-

dzianin, berlińczyk), -uch i -unia sš przyrostkami nacechowanymi emocjonalnie (staruch, ba-

bunia), formanty -anie, -enie, odznaczajš się dużym stopniem produktywnoœci (programowa-

nie, nagłoœnienie), podczas gdy za pomocš elementów -ba, -ota nie tworzy się już nowych

derywatów, formant -anin zmiękcza końcowš spółgłoskę tematu słowotwórczego (Lublin ->•

lublinianin, Rzeszów -> rzeszowianin), a w rzeczownikach odprzymiotnikowych nierzadko

dochodzi do jej stwardnienia (afgański —> afgan).

Wyczerpujšca charakterystyka formantu wymaga wskazania wszystkich jego właœciwoœci

formalnych i funkcjonalnych. Por. DERYWACJA, DERYWAT, PODSTAWA SŁOWOTWÓR-

CZA, PRZEDROSTEK, PRZYROSTEK, TEMAT SŁOWOTWÓRCZY. (H.J.)

FORMA ZWROTNA zob. CZASOWNIK.

FORMY BEZOSOBOWE CZASOWNIKA zob. CZASOWNIK.

FORMY GRZECZNOŒCIOWE Œrodki językowe, którymi się posługujemy, służš nie

tylko do przekazywania informacji, lecz także — w sposób bezpoœredni lub poœredni — do wy-

rażania uczuć, emocji, nastrojów, stosunku do odbiorcy (rozmówcy, czytelnika). Dobór ele-

mentów wypowiedzi sprawia też, że uznajemy jš np. za grzecznš lub niegrzecznš. Zwišzek

z etykietš językowš majš takie œrodki gramatyczno-leksykalne jak:

a) używanie wyrazów pani, pan, panie, panowie, państwo;

b) używanie zaimków osobowych wy, on, ona,

c) formy zwracania się do rozmówcy, adresata listu, jego tytułowanie;

d) formy stosowane przy wydawaniu poleceń, rozkazów itp.

l. Wyrazy pani, pan sš używane w następujšcych sytuacjach językowych:

a) przy zwracaniu się do osób dorosłych, którym nie mówimy po imieniu; w tej funkcji

zastępujš więc zaimek ty, choć łšczš się z 3. (a nie - 2.) os. Ip, np. Czy pani widziała to

przedstawienie?; Może pani zechciałaby nam wyjaœnić tę zawiłoœć prawnš; Pan dopiero wczo-

raj dostał zaproszenie z Rzymu; Gdyby pan miał czas, spotkalibyœmy się po obiedzie;

b) przed nazwiskiem, imieniem lub tytułem, w tekstach dotyczšcych osób trzecich

(zwłaszcza w ich obecnoœci), z którymi jesteœmy na stopie oficjalnej; całe wyrażenie zastępu-

je wtedy odpowiednie formy zaimka osobowego on, ona, np. W referacie pani Wiœniewskiej

dostrzegłam wiele interesujšcych myœli (nie: w jej referacie); Zgadzam się z tym, co powie-

dział pan Lewandowski (nie:...co on powiedział); O tym powinna pomyœleć właœnie pani Ma-

linowska (nie: O tym wioœnie ona powinna pomyœleć); Nie ma w tym żadnej winy pana No-

waka (me:...żadnej jego winy).

Łšczenie wyrazów pani, pan z 2. os. Ip czasownika (*Przestań pani opowiadać bajki;

*WyjdŸ pani stšd; *WeŸ pan tę gazetę; *Wysiadasz pan czy nie?), często spotykane w gwarze

warszawskiej i będšce normš jeszcze w końcu XIX wieku, jest odbierane w języku ogólnym

jako niegrzeczne.

Z wyrazami panie, panowie, państwo (w znaczeniu 'różnopłciowa grupa osób') używamy

czasowników w 3. os. Im, np. Panie proszš panów; Panowie wybierajš miss plaży; Gdzie

państwo jadš w tym roku na urlop? Jeżeli czasownik występuje w czasie przeszłym, to przy

rzeczowniku panie ma formę niemęskoosobowš, a przy rzeczownikach panowie, państwo

-§

^

FORMY GRZECZNOŒCIOWE 1640

formę męskoosobowš, np. Jeœli panie podjęły decyzję, prosimy o wypełnienie formularzy; Pa-

nowie, którzy przyszli najwczeœniej, zajmš pierwsze rzędy krzeseł; Skoro państwo obiecali

nam luksusowe warunki, spodziewamy się pokoi z klimatyzacjš.

W dzisiejszej polszczyŸnie bardzo częste jest łšczenie wyrazów panie, panowie, pań-

stwo z formš 2. os. Im czasowników, np. Poczekajcie panie jeszcze 5 minut; Pozwólcie pano-

wie, że przedstawię referenta; Usłyszeliœcie państwo prognozę pogody na najbliższy tydzień.

Jest ono dopuszczalne raczej w polszczyŸnie mówionej, potocznej i wskazuje na nieoficjalny,

familiarny charakter stosunków między mówišcym a słuchaczem (słuchaczami). W wypowie-

dziach oficjalnych, kierowanych do bliżej nie okreœlonych, dorosłych odbiorców, takich jak

uczestnicy konferencji, goœcie festiwalowi, radiosłuchacze i telewidzowie, lepiej jest stosować

połšczenia zalecane przez normę wzorcowš, tzn. z trzeciš osobš czasownika, np. Wysłuchali

państwo Poloneza As-dur Fryderyka Chopina', Po wykładzie obejrzš państwo Panorama Rac-

ławickš; Bardzo prosimy, żeby państwo nas odwiedzili po powrocie.

Niegrzeczne jest używanie samego tylko nazwiska, kiedy mówimy oficjalnie, publicznie,

o żyjšcych osobach dorosłych, np. Romaszewski powiedział zamiast: pan Romaszewski lub

(pan) senator Romaszewski lub (pan) Zbigniew Romaszewski. Nie używamy wyrazów pani,

pan przed nazwiskami osób zmarłych, chyba że w rozmowie z ich bliskimi. Zupełnie zbędne

jest więc wpajanie uczniom zasady mówienia o wybitnych przedstawicielach nauki czy kul-

tury per pani Konopnicka, pan Gałczyński, pan Iwaszkiewicz, pan Tatarkiewicz; takie formy

mogš być nawet odebrane jako ironiczne.