1637 Eufemizmy

swojego punktu widzenia, zastraszanie go, a także zmuszanie do odbioru tekstu komunikatu

wbrew jego woli. Naruszeniem zasad etyki słowa ze strony odbiorcy jest z kolei słuchanie

lub czytanie ukierunkowane: nieżyczliwe i tendencyjne bšdŸ podporzšdkowane z góry przy-

jętym założeniom. Pierwszš zasadš etyki słowa jest więc danie możliwoœci wyboru: między

mówieniem (pisaniem) a milczeniem i między odbiorem a œwiadomym nieodbieraniem ko-

munikatu językowego. Etykę słowa naruszajš teksty szydercze i ironiczne, które nie respek-

tujš zasady szanowania partnera, a także teksty wulgarne, które naruszajš normy społecz-

nej wrażliwoœci na słowo, obowišzujšce w danym czasie w pewnym œrodowisku. Te typy

tekstów można stosunkowo łatwo rozpoznać, występujš w nich bowiem językowe wykładniki

Ironii, szyderstwa czy wulgarnoœci. O wiele trudniej rozpoznawalne sš teksty kłamliwe, za-

wierajšce nieprawdę bšdŸ elementy prawdy przemieszane z nieprawdš, nie majš one bo-

wiem na ogół wykładników na poziomie języka; kłamstwo można bowiem rozpoznać dopiero

przez konfrontację tekstu językowego z rzeczywistoœciš pozajęzykowš (wyjštkiem sš te teks-

ty, których nieprawdziwoœć można zauważyć wskutek użycia okreœleń sprzecznych seman-

tycznie, np. Sprzedałem ten obraz za darmo).

NajwyraŸniejsze naruszenie zasad etyki słowa nastšpiło w tekstach nowomowy, których

założeniem jest nieuczciwa perswazja, modelowanie postaw przez manipulację i stwarzanie

pozornej rzeczywistoœci poprzez odpowiednio ukształtowany język. Nieuczciwe używanie ję-

zyka jest w nowomowie systemowe i obejmuje wszystkie sposoby posługiwania się mowš

ludzkš, wszystkie rodzaje kontaktu słownego. Ale na etykę przekazu językowego należy

być uwrażliwionym we wszelkiego typu kontaktach o charakterze perswazyjnym i agitacyj-

nym, na przykład w wystšpieniach politycznych i innych publicznych (np. kazaniach), w ar-

tykułach publicystycznych, w reklamie.

Przytoczone tu zasady etyki słowa sš „zawieszone" w tekstach o charakterze artystycz-

nym, w których obowišzujš inne reguły kreowania œwiata przedstawionego, choć i w nich

należy oczekiwać na przykład nienaruszania zasady wrażliwoœci na słowo (przez nieumiesz-

czanie opisów drastycznych językowo, wulgarnych).

Etyka słowa jest częœciš etyki, a dopiero od niedawna zaczęła być traktowana także jako

składnik kultury języka. Podkreœla się bowiem to, że postawa nadawcy wobec odbiorcy

(i odwrotnie) jest równie ważnym składnikiem kultury wypowiedzi jak ich postawa wobec

tworzonego i odbieranego tekstu, a piękne kłamstwa sš społecznie groŸniejsze od niespraw-

nej językowo wypowiedzi szczerej i prawdziwej. Por. KULTURA JĘZYKA, NOWOMOWA.

(A.M.)

EUFEMIZMY sš to wyrazy lub wyrażenia zastępcze, których używamy, aby złagodzić

formę wypowiedzi, przedstawić treœć w sposób zawoalowany, delikatniejszy, łatwiejszy do

przyjęcia przez czytelnika lub słuchacza.

Okreœlenia eufemiczne pojawiajš się często zamiast wulgaryzmów, przekleństw, okreœleń

dosadnych, rubasznych, niegrzecznych. W piœmie zastępczy charakter omawianych wyrażeń

jest często sygnalizowany przez wielokropek, np. SiedŸ teraz na... czterech literach i pracuj;

Do jasnej... ciasnej; Pocałuj mnie w... nos; A żebyœ tak... skisł.