I niełaskę (biernikowe); opromieniony sławš, cieszšcy się autorytetem, grajšcy na cytrze, tań-

czšcy z wilkami (narzędnikowe); marzšcy o podróżach, przekonany o słusznoœci, zakochany

w wiolonczelistce, zapominajšcy o obowišzkach (miejscownikowe). Por. BIERNIK, CELOW-

NIK, CZASOWNIK, DOPEŁNIACZ, MIEJSCOWNIK, ZDANIE, ZWIĽZKI SKŁADNIOWE.

(H.J.)

DWUKROPEK zob. INTERPUNKCJA.

EGZOTYZMY zob. ZAPOŻYCZENIA.

ENKLITYKI zob. AKCENT.

ESTETYKA SŁOWA jest to cecha tekstów językowych. W zasadzie każdy tekst mówio-

ny i pisany można oceniać pod kštem tego, czy dostarcza dodatnich wrażeń estetycznych

(czy jest „ładny, harmonijny"), czy też budzi negatywne odczucia tego rodzaju (jest „brzyd-

ki"), czy wreszcie jest pojmowany jako neutralny pod tym względem (nijaki: ani ładny,

ani brzydki). W praktyce większoœć tekstów nieartystycznych nie podlega ocenie estetycznej,

ETYKA SŁOWA 1636

szuka się w nich bowiem przede wszystkim innych walorów. Niemniej w tekstach wypowie-

dzi publicystycznych, tekstach naukowych, a często także w tekstach języka potocznego,

można wskazać na takie elementy, które powodujš ich większš akceptację, właœnie ze

względu na walory estetyczne.

Estetykę słowa można dostrzegać już na poziomie fonetyczno-artykulacyjnym. Jako este-

tyczne („miłe dla ucha", „przyjemne") odczuwa się te teksty mówione, które sš wyraŸnie ar-

tykułowane, wymawiane z odpowiedniš modulacjš głosu, akcentowane zgodnie z polskš nor-

mš wzorcowš, bez cech gwarowych i œrodowiskowych (takich jak np. mieszanie grup ke, ge

I kie, gie, wymawianie ly zamiast li), a także bez artykulacyjnych wpływów obcych (np. Wy-

mowy z przydechem głosek k czy (, wymowy typu kompjuter, byznesmen). W tekstach pisa-

nych pozytywne odczucia estetyczne wywołuje klarowna budowa zdań (nie powinny np. być

zbyt długie), posługiwanie się zrozumiałym słownictwem (niezbyt dobrze sš oceniane długie

wyrazy pochodzenia obcego), a nawet umiejętny podział tekstu na akapity. W obu typach

tekstów dodatnie wrażenie estetyczne sprawia bogactwo słownictwa, używanie synonimów,

wyrazów pokrewnych znaczeniowo itp. Takie same odczucia wzbudza posługiwanie się słow-

nictwem rodzimym, zwłaszcza wyrazami zdrobniałymi i pieszczotliwymi, a także słowami

o wyraŸnej budowie słowotwórczej, wywołujšcej miłe skojarzenia (np. wyraz niezapominajka

kojarzy się z powiedzeniem nie zapomnij o mnie).

Jako nieestetyczne („brzydkie", „chropowate") odczuwa się natomiast teksty niedbale wy-

mawiane, z pomijanymi („połykanymi") głoskami, mówione cicho albo wykrzyczane, Ÿle, mo-

notonnie akcentowane, z licznymi cechami gwarowymi i œrodowiskowymi, zawierajšce pod-

stawowe błędy językowe, a także operujšce ubogim słownictwem (co powoduje powtarzanie

się tych samych wyrazów w krótkim odcinku tekstu), zawikłane bšdŸ nieporadne składnio-

wo. Ujemne reakcje estetyczne wywołujš też teksty szablonowe, pełne utartych i wytartych

wyrażeń (np. w tym temacie, pakiet propozycji, jaka jest pańska opcja i optyka widzenia

spraw), a także zawierajšce okreœlenia modne, nadużywane (np. super, dokładnie tak,

wow\, kreatywny). Silnie negatywne odczucia estetyczne powoduje u znacznej większoœci Po-

laków publiczne posługiwanie się wulgaryzmami, często używanymi w funkcji przerywników

w wypowiedzi albo zastępujšcymi wiele różnych czasowników, przymiotników i rzeczowników.

Estetyka słowa jest szczególnie ważna w tekstach literatury pięknej, zwłaszcza w poezji.

Najczęœciej mówi się w takim wypadku o pięknie słowa poetyckiego, osišganym za pomocš

różnych œrodków językowych i chwytów stylistycznych, takich jak organizacja głoskowa teks-

tu, odpowiednie jego zrytmizowanie, rodzaje rymów, stosowanie szyku przesławnego, uży-

wanie rozmaitych figur i tropów stylistycznych (np. oksymoronów - zestawień wyrazów

przeciwstawnych znaczeniowo - ogień idzie z wody, żywy trup. Bóg się rodzi), posługiwanie

się metaforami i metonimiami itd. Tekst literacki jest zwykle oceniany dodatnio estetycznie

jako całoœć — harmonijna i spójna wewnętrznie, z celowo i œwiadomie zastosowanymi œrod-

kami językowo-stylistycznymi. Przykładem takiego utworu może być znany wiersz Juliana

Tuwima „Rzeczka": „Płynie, wije się rzeczka, / Jak błyszczšca wstšżeczka. / Tu się srebrzy,

tam ginie, / A tam znowu wypłynie. / Woda w rzeczce przejrzysta, / Zimna, bystra i czysta, /

Biegnšc mruczy i szumi, / Ale kto jš zrozumie? / Tylko kamień i ryba / Znajš mowę tę chy-

ba, / Ale one, jak wiecie, / Znane milczki na œwiecie". (A.M.)

ETYKA SŁOWA, œciœlej etyka językowego porozumiewania się, jest cechš kontaktu ję-

zykowego w każdym konkretnym akcie mowy. Zakłada ona okreœlonš postawę nadawcy

tekstu wobec jego odbiorcy, a także odwrotnie — właœciwy stosunek odbiorcy tekstu do jego

nadawcy. Podstawš etyki słowa jest podmiotowe, a nie instrumentalne traktowanie partne-

ra dialogu, słuchacza bšdŸ czytelnika, to znaczy szanowanie go, uwzględnianie jego przy-

zwyczajeń i poglšdów, próba zrozumienia jego zasad życiowych itd. Zakłada to szczeroœć in-

tencji nadawcy tekstu i brak podejrzliwoœci tego, kto tekst odbiera. Do etyki słowa wchodzš

także zasady kontaktu uprzejmego (sformułowane przez Robin Lakoff), głoszšce: „rozmawiaj

z partnerem albo mów do niego tak, by czuł się dobrze, niezależnie od tego, jaka jest treœć

rozmowy czy komunikatu" oraz: „formułuj tekst tak, by odbiorca miał możliwoœć wyboru po-

stawy i zachowania".

Kontakt językowy spełniajšcy zasady etyki słowa powinien więc być wolny od takich ele-

mentów, jak narzucanie partnerowi poglšdów, niedawanie mu możliwoœci przedstawienia