2.4. Шетел капиталының қатысуымен жүргізілетін кәсіпкерлік

Қазақстан Республикасының жеке және заңды тұлғаларының қатысуымен болатын кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық- құқықтық нысандарының бірі Қазақстан резиденттерінің жеке және заңды тұлғаларының кәсіпкерлік бизнестің шетелдік субъектілерінің қызметіне қатысу мүмкіндігі.

Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын жеке тұлғалардың және Қазақстанда мемлекеттік тіркеуден өткен заңды тұлғалардың шарттарының кейбір жағдайларын ұстану барысында шетелде кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыруға қатысу құқығы бар. Мұндай қатысудың көз келген нысаны міндетті түрде мемлекеттік басқарудың құзыретті органдарымен сәйкестендірілуі керек және инвестиция тарту қазақстандық заңнамаға сәйкес жүзеге асырылуы керек. Өйткені мұндай қатысу заңмен шетелге отандық капиталдың экспорты ретінде түсіндіріледі. Кәсіпкерлік табыс табудың немесе қаражаттарды салудың көз келген нысаны, немесе жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті салудың, коммерциялық банктердің депозиттік шоттарында орналастыру мемлекеттік органдардың келісімімен ғана жүзеге асы- рылады. Мұндай іс-әрекеттер туралы ақпарат міндетті түрде Қазақстан Республикасының салықтық органдарына хабарлануы керек. Қазақстан Республикасының шекарасынан тыс орналасқан акционерлік қоғамдардың акцияларын сатып алу немесе халықаралық қорлар мен қоғамдық ұйымдарға толық мүше немесе қатысушы ретінде тіркелуі сияқты қарапайым іс-әрекеттерде Қазақстаннан шетелдерге капитал экспорты ретінде түсіндірілуі мүмкін.

Кәсіпкерлік бизнестің шетелдік субъектілерінің қызметінде қазақстандық заңды және жеке тұлғалардың заңды қатысудық қарама-қайшылықтары болмаған жағдайда, аталған субъектілер таңдалған мемлекеттерде орнатылған, атап айтқанда сәйкес ел үшін заңмен қарастырылған кәсіпкерліқтің ұйымдық-құқықтық нысандарына қатысуы қажет болады. Мұндай іс-әрекеттер кәсіби дайын болуы үшін, ең алдымен әр түрлі шетелдік мемлекеттерде қолданылатын кәсіпкерлік заңнаманы зерттеу және кәсіпкерлік компанияларды тіркеумен қатар олардың жұмысын жүргізу бойынша мамандар, білікті кеңес берушілердің қызметіне жүгіну керек.

Кәсіпорындарда Қазақстан Республикасынық аумақтарында тіркелген кәсіпкерлік бизнес субъектілерімен және шетелдік капиталмен өзара әрекеттесу мүмкіндігі мен жолдары:

• тауарлар мен қызметтер, несиелер, инвестициялар, ақпараттық ресурстар мен басқа да нарықтарда шетелде тіркелген кәсіпорындардың Қазақстанда тіркелген кәсіпкерлік бизнес субъектілермен мәміле жасасудың алуан түрлі жолдары;

• Қазақстанда тіркелген және Қазақстан аумағындағы шетелдік капиталдың жүз пайыздық қатысуы бар кәсіпорындардың қызметі;

• Қазақстан шекарасынан тыс орналасқан, бірақ Қазақстан аумағында кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығына ие (лицензиялар, арнайы рұқсаттар және т.б.) шетелдік капиталдың жүз пайыздық қатысуы бар Қазақстан аумағында жұмыс істейтін кәсіпорындардың қызметі;

• Қазақстанда тіркелген заңды тұлға құқығы жоқ, өз филиалдары арқылы қызмет жүргізетін Қазақстан шекарасынан тыс тіркелген кәсіпорындардың қызметі;

• отандық және шетелдік құрылтайшыларының аралас қатысуымен, Қазақстан аумағында тіркелген кәсіпорындардың қызметі.

• Қазақстан аумағында шетелде тіркелген компаниялар да кәсіпкерлік бизнесін жүзеге асыра алады. Мұндай компаниялардың екі тобын бөліп көрсетуге болады, атап айтқанда:

• әр түрлі шетелдік мемлекеттерде қарапайым әдіспен құрылған кәсіпорындар;

• Қазақстанда тіркелген филиалдар арқылы әрекет ететін трансұлттық комнаниялар.

Жалпы, шетелде тіркелген кәсіпорындар, міндетті лицензиялауды талап ететін кәсіпкерлік қызмет түрлерін орындау үшін алынған лиңензиялар мен басқа да рұқсатты құжаттар негізінде Қазақстан аумағында өз қызметін жүзеге асыруға құқықтары бар.

Мұндай кәсіпорындар Қазақстанда өз екілдіктерін құра алады, олар қазақстандық заңнамаға сәйкес бизнес субъектілерінің мүдделерін көздеп, оларды қорғауға құқықтары бар. Қаржылық операцияларды өткізу мен салықтарды төлеуді қосқандағы барлық кәсіпкерлік функцияларды мұндай фирмалар Қазақстаннан тыс жерде жүзеге асырады. Тікелей Қазақстан аумағында кәсіпкерлік бизнестің аталған субъектілері тек контрагенттерді іздеумен, Интернет арқылы қызмет көрсетумен және жалғыз клиенттердің бір реттік тапсырыстарын (мысалға, сараптаманы өткізу немесе оның өткізу бойынша кеңес беру аясында) орындаумен айналысады.

Қазақстан аумағында шетел капиталының жүз пайыздық және аралас қатысуы бар Қазақстанда тіркелген кәсіпорындар әрекет етуге құқылы. Белгілі нысандарда Қазақстан аумағында кәсіпкерлік қызметке қатысуға қалауы болған жағдайда шетелдік жеке және заңды тұлғалар, Қазақстанның мемлекеттік құзыреттік басқару органдарында шетелдік инвестор ретінде тіркеуден өтуге міндетті. Шетелдік қатысушылары бар қазақстандық компанияларға, тек отандық қатысушыларды қосатын кәсіпорындарға қарағанда, статистикалық кодтар беріледі. Қазақстанда қабылданған кәсіпкерліктің ұйымдық- құқықтық нысандарынан таңдау және салықтарды төлеу тәртібі, кәсіпкерлік бизнестің мұндай субъектілерінің таза отандық фирмалардан басқа ерекшелігі жоқ.

Қазақстан аумағындағы шетелдік инвесторлар деп Қазақстан экономикасына инвестиңияларды жүзеге асыратын кәсіпкерлік бизнес түрлерінің бірі - инвестициялық бизнестің субъектілері танылады. Шетелдік инвестициялар деп ең алдымен инвесторлармен өз іскерлік мүдделерінен пайда алуды жүзеге асыру мақсатында, экономикаға салынатын мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың барлық түрлерін айтады. Қазақстандық экономикаға шетелдік инвестициялар екі түрде тартылуы мүмкін. Атап айтқанда:

• жоба қатысушыларының барлығының арасындағы инвестициялық келісімшарттар негізінде жүзеге асырылатын инвестициялық жобаларға салынатын ресурстар ретінде;

• кез келген жобаларды, оның ішінде инвестициялық жобаларды жүзеге асыру құқығы бар кәсіпкерлік бизнестің субъектілеріне ресурстарды салу ретінде.

Шетелдік инвесторлардың мемлекеттік корпорациялардан басқа, қазақстандық кәсіпкерліктің кез келген нысандарында іскерлік қатысуды жүзеге асыруға құқығы бар. Олар заңды тұлғалармен және қазақстандық азаматтармен біріге отырып және оларсыз кез келген кәсіпкерлік фирмалар- ды құра алады. Олар өз кезегінде толығымен немесе жартылай солардың иелігінде болады. Шетелдік капиталдың қатысуымен кәсіпорындарды құру нәтижесінде әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандары бар отандық кәсіпкерлік бизнес субъектілері қызметінің халықаралық деңгейге шығуына болады.

Шетелдік капиталдың қатысуымен қызмет ететін кәсіпорындарды екі түрде беледі - шетелдік капитал жүз пайыз қатысатын кәсіпорындар және бірлескен кәсіпкерлік фирмалар (бірлескен кәсіпорындар).

Шетелдік капитал жүз пайыз қатысатын кәсіпорындар отандық нарықта сан алуан түрлі себептер бойынша пайда болады. Мұндай іс-әрекеттердің жалпы себептері болып әдетте өнімді өткізудің кеңейтілген нарықтарына қызығушылық тудыру және жалдамалы қызметкерлердің жұмыс күшін қосқандағы өндірістік ресурстардың арзан түрлерін тарту болынп табылады. Мұндай компаниялар отандық нарықта әр түрлі себептермен пайда болуы мүмкін. Олардың қатарына кәсіпкерліктің келесідей нысандары жатады:

• отандық коммерциялық емес ұйымдарға ресурстарды инвестициялау;

• отандық инвесторларды тартпайақ, Қазақстан аумағында жаңа еншілес және тәуелді кәсіпкерлік фирмаларды қүру;

• қатысушылар құрамында отандық инвесторлар болмайтын Қазақстан аумағында жұмыс істеп тұрған кәсіпкерлік фирмалардың акцияларының бақылау пакеттерін және қатысудың басым үлесін иемдену.

Бірлескен кәсіпорын (БК) деп әр түрлі резиденттері болып табылатын, қатысушылары құрамына жеке және заңды тұлғалар кіргізу нәтижесінде пайда болған кәсіпкерлік фирманы айтады. БК екі және одан да кеп шетелдік заңды және жеке тұлғалармен құрыла алады. Бірақ, қатысушыларының бірі ретінде міндетті түрде жеке немесе заңды тұлға болуы керек.

Бірлескен кәсіпорын - бұл Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтің ерекше ұйымдық-құқықтық нысаны емес. Бұл қатысушылардың құрылымының ұлттық ерекшелігі және аталған фирманың жарғылық капиталы туралы сипаттама беретін кәсіпорынның ерекшелігі. Бірлескен кәсіпорын мемлекеттік корпорациялардан басқа Қазақстанда танылған кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық нысаны құрамында қалыптасуы мүмкін. Ал егерде ол акционерлік қоғам немесе жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында құрылса - жарғылық капиталға БК қатысушылары салымдарының көз келген комбинациясында болуы мүмкін.

Бірлескен кәсіпкерлік, көп ұлттық компаниялар деп аталатын кәсіпкерлік бизнестің отандық алуан түрлілігі ретінде шығады. Көпұлтты компаниялар (агылшын термині тиltinational сотрапу) деп өз жарғылық капиталдарының ұлттық негізге жатқызылуы мен қатысушыларының құрамы бойынша халықаралық болып табылатын кәсіпкерлік фирмаларды айтады. Көпұлтты болып, мұндай компаниялардың құрамына алуан түрлі мемлекеттердің азаматтары кіретін кәсіпкерлік фирмаларды басқару органдары болып табылады. Сонымен қатар, көпұлтты компанияның кәсіпкерлік қызметі тек бір мемлекеттің шекарасында ғана жүзеге асырылады және халықаралық сипатқа ие болмайды.

Көпұлтты компаниялардың құрылуы әдетте әр түрлі итермелеуші мотивтер әсерінен болады және бір-бірінің кәсіпкерлік мүмкіндіктерін пайдалануда, алуан түрлі мемлекеттердің резиденттерінің өзара қызығушылығына негізделеді. Қазақстан аумағында бірлескен кәсіпкерлік келесідей себептердің әсерінен болады:

• шетелдік мемлекеттердің жеке және заңды тұлғалары тек бірлескен кәсіпкерлік нысанында өзара әрекеттесуге сәйкестендірілген, аталған нарықты білетін отандық әріптестер арқылы өз тауарлары мен қызметтерін жылжытуға мүдделі;

• шетелдік мемлекеттердің жеке және заңды тұлғалары орналасқан елдегі алуан түрлі үкіметтік, қоғамдық немесе қаржылық мекемелермен, бірлескен кәсіпорынды құруды талап ететін халықаралық ұйымдармен мақсатты жобаларды жүзеге асыруға, қаржылық және несиелік ресурстарды пайдалануға мүдделі;

• шетелдік мемлекеттердің жеке және заңды тұлғалары бірлескен кәсіпорын арқылы - қолайлы имидж, қоғамдық коммуникацияларды, маркетинггі, басқаруды, инновацияларды жасап шығаруға, технологиялық дамуға, кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру аясындағы отандық әріптестің мүмкіндіктерін пайдалануға мүдделі;

• БК отандық қатысушылары жоғарыда аталған мүмкіндіктерді пайдалануға және шетелдік әріптестің қолайлы имиджін пайдалануға мүдделі;

• БК отандық катысушылары қөпұлтты кәсіпкерлік бизнестің қатысушысы ретінде, өз бәсекелік позицияларын құрастыру мен күшейту арқылы халықыралық нарыққа өз қызметін шығаруға мүдделі;

• БК отандық қатысушылары әлеуетті клиенттер мен контрагенттер халықаралық бизнестің субъектісі ретінде өз мәнінің дәрежесі туралы немесе үлттық нарықтарда және жергілікті нарықтарда қосымша беделге ие болу үшін - өте әдемі және жақсы сипатталатын халықаралық кеңістікті құруға мүдделі.

• Бірлескен кәсіпкерлік әлемнің алуан түрлі елдерінде экономикалық және ғылыми-техникалық әлеуетті пайдаланудың нақты бағыты болып табылады.