1797 Жылдың күзінде барон Игельстромның ұсынысына сай патша үкіметі Кіші жүздің ханы етіп бекіткен сұлтан:Айшуақ.

1797 Жылы Сырым Датұлын өкшелей құдалаған Кіші жүздің сұлтаны: Қаратай сұлтан.

Белгісіз себептермен Сырым Датұлы қайтыс болды: 1802жылы.

ХҮІІІ ғасырда Башқұрт көтерілісінен кейінгі Еділдің шығыс өңіріндегі ірі халықтық сипаттағы қозғалыс: Сырым Датұлы басқарған көтеріліс.

Сырым Датұлы басшылығымен болған көтерілістің нәтижесі: Қазақтарға Жайықтың оң жағынан өтуге рұқсат етілді.

 

 

            ХІХ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ ЖАҒДАЙЫ.

І.Қазақтардың 1812 жылғы Ресейдің Отан соғысына қатысуы.

ІІ: Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы.

 

І.    Қазақтардың 1812 жылғы Ресейдің Отан соғысына қатысуы.

 

Наполеон орнатқан континенттік блокада қысымын әлсіретуде маңызы зор болған жағадй: Қазақтрадың мал және мал шаруашылығы шикізаттарын Орынбор өлкесіндегі орталықтарына өткізіп отыруы.

1804- 1815 жылдары атты әскер үшін Бөкей ордасынан сатып алынған жылқы саны:48 мың

* Кіші жүз қазақтарынан сатып алынған жылқы саны: 1 мыңнан астам

1812 жылғңы Отан соғысы кезінде қарсаңында Орынбор губерниясында құрылған кавалериялық полктің  саны: 40

*     Оның ішінде 28 башқұрт, 5 орынборлық, 2 тептяр, және т.б.

 Наполеон армиясымен соғыста ерекше рөл атқарған әскер: атты әскер.

 1812 жылы шілденің 6- ы күні Ресей мемлекетіне қауіп төніпкле жатқаны туралы манифест- үндеуі мен Орынбор губернаторының соғыс басталғандағы туралы хабары қазақ ауылдарына жетті: Қазан –қараша айларында.

1812 жылғы Отан соғысында қазақ елі арасында орыс халқын қолдап, жауға қарсы күш жұмылдыруға шақырған, екі ел достығы рухын көтеруге ат салысқан старшын:Байсақал Тілекұлы

1812 жылғы Отан соғысында тұз өндіруші қазақтар орыс әскері пайдасына жинаған ақша көлемі: 22 мың сом

1812 жылғы Отан соғысы кезінде Елтон тұз өндірушілердің батыс майданға жөнелткен тұз мөлшері: 1 млн пұт.

10. 1812 жылғы Отан соғысында қазақтар қатысқан құрама: Башқұрт полкі.

11. 1812 жылы Ерті шебінің полктері қатысқанқанды шайқас: Бородино түбіндегі

12. 1812жылы  Бородино шайқасында көрсеткен ерлігі үшін күміс медальмен марапатталған қазақ жауынгері: Майлыбайұлы.

13. 1812жылы Бородино  шайқасындағы ерлігі үшін көгілдір ленталы медальмен марапатталған 1- тептяр полкінің старшыны: Қарынбай Зындағұлұлы

*     1812 жылғы 27 шілдеде Малаево Болото және Левия деревнялары түбіндегі ұрыстарда айрықша көзге  түскен қазақтар: Мұрат Құлшоранұлы, Еріш Азаматұлы.

*     Оларға хорунжий (орыс атты әскеріндегі алғашқы офицерлік шен)  атағы берілді.

*    1812 жылғы Отан соғысы кезінде Романово деген жерде болған шайқаста ерлікпен шайқасқан атты әсер жауынгерлері: Боранбай Шауашбайұлы, Ықсан Әубәкірұлы.

 Вязма түбіндегі ұрыста ерлік көрсеткені үшін 1- тептяр полкінің жасауылды Сағит Хамитұлына берілген орден: 3 дәрежелі Қасиетті Анна ордені.

 1812 жылғы Отан соғысында ерлігі үшін «Георгий» орденінің кавалері: Нарынбай Жанжігітұлы.

1812 жылғы Отан соғысында Башқұрт полкі құрамында  шайқасқан қазақ:Ә.Байбатырұлы.

1812 жылы отан соғысына, 1853 жылы Орынбор губернаторы Перовскийдің қоқандықтармен қарсы жорығына, Ақмешіті алуға қатысқан: Әмен Байбатырұлы

1812 жылғы Отан соғысында  башқұрт полкі құрамында Әмен Байбатырұлы:жауынгер ақын.

 Башқұрт полкі құрамында Веймар, Вагнау, Майндағы Франкфурт (Глогау және Лейпциг) қалалары түбінде болған ұрыстарға қатысқан қазақ жауынгерлері:Жанжігітұлы мен Байбатырұлы.

1812 жылғы Отан соғысында   басты оқиғаларына қатысқан, шоқынған қазақ: Яков Беляков.

*     1830 жылы орынбор өлкесінің билеушісі Эссенге жазған өтінішінде өзінің ұлты қазақ екенін, орыс әскеріне өз еркімен кіргенін, көп жылдар оағн адал қызмет атап көрсетіп, денсаулық жағдайына байланысты әскер қатарынаен босатуды, туған аулына қайтуды өтінген.

1837 жылы Александр княздің қабылдауында болған, 1812жылы Отан соғысына қатысқан жауынгер: Нарынбай Жанжігітұлы.

 

 

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ХАНДЫҚ БИЛІКТІҢ ЖОЙЫЛУЫ

 

Хандық биліктің жойылуының алғышарттары.

 

22.       Қазақстанның бірінші жартысындағы Қазақстан эономикасындағы ірі өзгеріс:Қазақстанның шаруашылық, саяси және қоғамдық дамуындағы (Жергілікті өнеркәсіп пен кәсіпшіліктің жаңалалары.)

*    Ертіс, Жайық өзендері, Каспий теңізі, Зайсан көлі маңайындағы қазақтар балық аулауды тұрақты кәсіпке айналдырды. Қазақстанның батыс, солтүстік- шығыс аудандарындағы тұзды көлдерінен  тұз өндіру және оны сату жолға қойыла бастады.

23.    Қазақстанда бірнеше кен орындары ашылып, су және жел диірмендері, ұста дүкені, кең және май, былғары зауыттары іске қосылған кезең: ХІХ ғ. орта шенінде.

*     Оларда жылына 70 мыңнан астам сомның тауары өндірілді.

24.    Ауылдағы әлеуметтік жіктелудің барысында кедейленген, жалдамалы еңбекпен күн көрген топтар: Жатақтар.

25.    Тау- кен өндірісіне жұмысқа жалданған кедей орыс- қазақ еңбекшілері аталды:жатақ.

26.     Ресей үкіметінің 1803 жылғы қаулысы бойынша: Көпестерге өздерін қорғайтын қарұлы топ ұстауына рұқсат берді.

27.     ХІХ ғасырда Қазақстан жерінде тұңғыш ресми жәрмеңке ашылған өңір: Ішкі Орда

28.     1855 жылы екі қалалық жәрмеңке ашылған қала: Семей

29.     ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Орта Азиямен сауда байланысын дамытуда осы қалаға тең келетін елді мекен болмады: Петропавл.

 

• «Сібір қазақтары туралы Жарғы»

30.    1781 жылы Абылай хан қайтыс болғаннан кейін Орта жүздің тағына отырғызылған:Уәли

31.     Орта жүзде Уәли ханға  қосарлап екінші хан етіп тағайындалған: Бөкей

32.    1817 жылы Бөкей, 1819 жылы Уәли қайтыс болғаннан кейін патша үкіметінің Орта жүзде басқару жүйесін өзгерту туралы шешімі: Орта жүздегі билеу жүйесінің жаңа тәртібі.

33.     «Сібір қазақтары туралы Жарғысы» қабылданды : 1822жылы.

34.    1822 жылғы «Сібір қазақтары Жарғысының» авторы: Сперанский.

35.     «Сібір қазақтары туралы Жарғының» дайындалуына белсене қатысқан болашақ желтоқсаншы: Батеньков

    1822 жылғы «Сібір қазақтары туралы Жарғысының» басты мақсаты: Әкімшілік, сот, саяси жағынан басқаруды өзгерту.

    1822 жылғы ереже бойынша Орта жүз территориясы құрамына кірген генерал- губернаторлық (Омбы, Тобыл, Тура): Батыс- Сібір.

38.    Батыс Сібір генерал- губернаторлығының орталығы Тобыл, ал 1839 жылдан бастап:Омбы.

*     «Жарғы» бойынша батыс шекарасы Орынбор даласына, Оңтүстігі Шу өгеніне дейін созылған Сібір қазақтарының округі сыртқы және ішкі округтерге бөлінді.

*     Округтер Омбы облыстық басқармасына бағынды, оларды басқару округтік приказдарға жүктелді.

39. 1822 жылғы «Сібір қазақтары туралы Жарғы» бойынша Орта жүзде құрылған әкімшілік жүйесі: ауыл, болыс, округ.

*     Ауыл- 50- 70 шаңырақтан.

*     Болыс– 10- 12 ауылдан

*     Округ– 15 -20 болыстан тұрды.

40.    1822 жылғы Ереже бойынша округтерді басқарған- аға сұлтан

*     Аға сұлтанды сайлаған- тек сұлтандар

*     Аға сұлтанға 10 жылғы еңбегі үшін берілген атақ: дворян

*     Аға сұлтандар сайланды: 3 жылға

41.     «Сібір қазақтары туралы Жарғы» бойынша болыстарды билеген: сұлтандар

*     Болыстық билік берілу жүйесі: мұрагерлік.

*     Болыс сұлтандары Ресейдің әкімшілік сатысы бойынша теңелді: 12 класқа жататын шенеуніктерге 42. Ауылдарды басқарған: старшындар.

*     Ауыл старшындары сайланды: 3 жылға

*     Старшындар құқықтары жөнінен теңестірілді: Ресейдегі селолық старосталарына

43    . «Сібір қазақтары туралы Жарғысы» бойынша сот істері 3- ке(үшке) бөлінді:қылмыстық істер, Талап ету, Болыстық басқармаға шағым айту.

 1822 жылғы «Жарғы» бойынша қылмыстық істер қаралатын орган: округтік приказдарда.

*     Кейін Сібір қазақтарын билеу шекаралық басқармаға жүктелді.Ал Шекаралық басқарма Батыс Сібір генерал- губернаторлығына бағынды. Шекаралық басқарманың төрағасын тағайындау үшін арнайы жарлық шығарылатын.

1822 жылғы «Жарғы»  бойынша қазақ даласында сатуға тыйым салынған зат:

1822 жылғы «Жарғы»  бойынша шетелдермен келіссөз жүргізуге құқығы берілді:шекаралық басқармаға.

*    Жалпы алғанда, 1822 жылғы «Жарғы» Қазақстанның әлеуметтік- экономикалық дамуында терең із қалдырды.

 

•Кіші жүздегі реформа

Хандық билікті қолында сақтауда талпынғанадарының бірі кіші жүз сұлтаны:Арынғазы Әбілғазыұлы

 «Орынбор қазақтары туралы Жарғы» авторы: Эссен.

*   Жарғы 1822 жылы дайындалды. Бірақ жарғы бұлжылы бекітілмеді. Жарғы бойынша Кіші жүз жеріне 3 (үш) хан тағайындау жоспаланды, бірақ ол іске аспады.

 «Орынбор қазақтары туралы Жарғысы» қабылданды: 1824 жылы

Кіші жүзде хандық билік жойылды: 1824 жылы

 Кіші жүздің соңғы ханы: Шерғазы

*       1824 жылы Орынбор губренаторы Кіші жүз ханы Шерғазыны Орынборға шақырып, Шекаралық комиссияға лауазымды шенеуніктікқызметке тағайындады.

*      1824 жылғы «Орынбор қазақтары туралы Жарғысына» сәйкес:

*     Кіші жүз 3- ке бөлінді. Әр бөлігінің басында аға сұлтан (сұлтан- правитель) отырды.

*     Кіші жүз территориясында 54 арақашқтық жасалды.