2. Қаржылық есеп, талдау және аудит

2.1 Тауарлы-метериалдық қорларды есепке алу және жабдықтаушылармен есеп айырысу

Кәсіпорында тауарлы-материалдық қорлардың есебі 2 «Тауарлы материалдық қорлар есебі» ХҚЕС-на сәйкес жүргізіледі

Мекеменің ТМҚ-ры cатып алынған тауарлар активтерден тұрады:

- Сатып алынған тауарлар.

Материалдық қорларды есепке алу үшін бухгалтерлік есептің алдында төмендегідей міндеттер бар:

• материалдық құндылықтардың кіріске уақытында және толық енгізілуін, сақталу орындарындағы жағдайын қадағалау;

• материалдық құндылықтардың қозғалысы бойынша операцияларды толық және уақытында құжаттау;

• көліктік дайындау шығындары мен дайындалған құндылықтары мен өзіндік құнын уақытында анықтау;

• ішкі ресурстарды жұмылдыру мақсатында субъектіге қажет емес материалдық құндылықтарды тауып сату;

• сақталатын орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәліметтерді алу.

Жабдықтаушылардан алынған материалдық заттарға счет-фактура және материалдарды қабылдау актысы бойынша келген тауарлардың түріне қарап:

Дт 1330 «Тауарлар»

Кт 3310 «Жабдықтаушылар мен мердігерлердің қысқа мерзімді креди-торлық берешек»

Жабдықтаушы мекемелердің жеткізген товарлары, мердігерлердің істелінген жұмыстары немесе атқарылған қызметтері үшін қойылған счеттары:

Дт 1330 «Тауарлар»

Кт 3310 «Жабдықтаушы мен мердігерлердің қысқа мерзімді кредитор-лық берешек»

а) есеп айырысу счетынан өтегенде:

Дт 1330 «Тауарлар»

Кт 1040 «Банктегі ақша-қаражаттары»

ә) күрделі қаржылар қаражаттарының банкідегі счетынан өтегенде:

Дт 1330 «Тауарлар»

Кт 1050 «Банктегі жинақтаушы ақша-қаражаттары»

Тауардың қозғалысы бойынша төмендегі шоттар корреспонденциясы жүргізіледі:

а)Дт 1330- Кт 3310-тауарлар жабдықтаушылардан келіп түскенде;

ә)Дт 1420- Кт 3310-шот фактурадағы ҚҚС сомасына;

б)Дт 3310- Кт 1040-түскен тауарлар үшін шот-фактура төленгенде;

в)Дт 7110- Кт 3310,3350,3440,3140- алынған тауарды сатуға байланысты болған шығыстарды келісімшарт жағдайы бойынша жабдықтаушының есебіне жатқызғанда;

г)Дт 7010- Кт 1330- сатылған тауарлардың сатып алу құны есептен шығарылғанда.

Жабдықтаушы мекемелермен есеп айырысатын негізгі құжат счет-фактура болып есептелінеді. Оның негізгі реквизиттері: жабдықтаушы мекеменің атауы, адресі, оған қызмет көрсететін банкідегі есеп айырысу счетының нөмірі, жүк жөнелтілетін станция және қабылдайтын станция, жөнелту тәсілі, жөнелтілетін тауарлардың түрлері, өлшем бірлігі, саны, бағасы және сомасы (әр түріне жеке-жеке және барлық товарлардың құны). Жүкті қабылдаушы мекеме счет-фактураның көрсеткіштерін мұқият тексеріп, нақты қабылданған көрсеткіштермен салыстырады. Айырмашылық жоқ болса онда осы счет-факураның негізінде товарларды тиісті бухгалтерлік счеттарға кіріс етеді. Айырмашылық байқалған жағдайда тауарларды қабылдау актісі бойынша кіріс жасап, айырмасына саудалық акт жасалынады. Бұл актінің негізінде тиісті мекемелерге шағым-талап қойылады.

2.2 Материалдық емес активтер және негізгі құралдар есебі, талдау және аудиті

16 «Негізгі құралдар» IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес негізгі құралдар – бұл тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруде немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаларға жалға өткізуге, немесе әкімшілік мақсаттарға арналған және бір кезеңнен астам уақыттың ішінде пайдалану көзделетін материалдық активтерді білдіреді.

Негізгі құралдар мекемеге мынадай жағдайда түседі: күрделі қаржы; жабдықтарды сатып алу және орнату; заңды және жеке тұлғалардан, сондай-ақ аукциондарда жаңа немесе ұсталған негізгі құралдар нысандарын сатып алу; негізгі құралдар нысандарын тауарлық-материалдық құндылықтарға айырбастау; заңды және жеке тұлғалардан жаңа және ұсталған негізгі құралдар нысандардың өтеусіз түсуі; жарғылық капиталға акционерлік кәсіпорындардың жарнасы ретінде түсуі; түгендеу кезінде анықталған есепте жоқ нысандарды кіріске енгізу; ұзақ мерзімді жалға беру шартымен негізгі құралдардың түсуі.

Негізгі құралдар түсуі комиссия жасайтын «Негізгі құралдарды қабылдап алу-беру кесімімен» (НҚ-1 нысаны) рәсімделеді. Онда қабылданатын нысанның егжей-тегжейлі сипаттамасы беріледі, оның бастапқы құны және нысанды беру туралы құжаттардың мәліметі бойынша амортизация сомасы көрсетіледі, сондай-ақ нысанның жағдайы туралы комиссияның қорытындысы келтіріледі.

Негізгі құралдарды жіктеу кезінде олардың негізгі құралдардың Мемлекеттік жіктемесіне (ҚР МЖ 12-2005), сондай-ақ осы есепке алу саласын реттейтін өзге нормативтік құжаттарға сәйкестігіне баса көңіл бөлінеді. Негізгі құралдардың өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді. Өндірістік Компанияның материалдық-техникалық базасының негізін құрайды және технологиялық процестің жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Өндірістік емес негізгі құралдарға әлеуметтік мақсаттағы объектілер жатады.

Негізгі құрал объектілері субъектінің бухгалтерлік балансынан мыналардың нәтижесінде есептен шығарылады:

— физикалық немесе сапалық тозу;

— шаруашылық қызметінде пайдаланылмайтын объектілерді өткізуде;

— басқа субъектілерге негізгі құралды жарғы капиталына салым түрінде

беру;

— басқа заңды немесе жеке тұлғаларға өтеусіз беру;

— объектілерде ұзақ мерзімді жалға беру;

— кему шығу, табиғи апат және басқа себептер.

Негізгі құралдар мен аяқталмаған құрылыс объектілері істен шыққанда немесе оны бұдан былай пайдалану ешқандай экономикалық пайда әкелетіні күтілмейтін болса, шоғырландырылған теңгерімнен есептен шығарылуы тиіс.

Активті мойындауды тоқтатудан немесе активтің құрамдас бөлігінен туындаған пайда немесе залал істен шығу мен активтің теңгерімдік құнынан болатын таза түсімдердің бағалау сомасы арасындағы айырма ретінде кірістер мен шығыстар туралы есепте айқындалуы тиіс. Істен шығудың нақтылы күні тауарларды сатудан түскен түсімдерді мойындауға қатысты ҚЕХС (IAS)18 белгілеріне сәйкес анықталады. Негізгі құралдар объектілерін тарату кезінде Қоғам алатын пайда немесе залал басқа кірістер және залалдар ретінде жіктеледі.

Активті мойындау белгілері қанағаттандырылған жағдайда негізгі құралдардың сындарлы біріктірілген құрамдас бөліктерін ауыстыру кезінде бастапқы құрамдас бөліктің теңгерімдік құны ол амортизацияланды ма, бұл жеке алмастырылған бөлігі ме, немесе алмастырылған жоқ па, оған қарамастан есептен шығарылуға жатады. Егер орны алмастырылған құрамдас бөліктің теңгерімдік құнының дұрыс бағалануы мүмкін болмаса, онда орны алмастырылған бөліктің көрсеткіші ретінде құрамдас бөлікті сатып алу және салу сәтіндегі оның құны пайдаланылады. Бұл ретте, орны алмастырылған бөліктің теңгерімдік құнын бағалау кәсіби пікір-сайысты талап етуі мүмкін.

Қоғамның шоғырландырылған бухгалтерлік теңгерімінен негізгі құралдар объектілерін есептен шығару мыналардың нәтижесінде болады:

— табиғи және моралдық тозу, дүлей апаттар, авариялар салдарынан тарату;

— сату;

— заңды немесе жеке тұлғаларға ақысыз беру (сыйға тарту);

— жарғылық капиталға үлес ретінде беру;

— активтермен алмасу;

— басқа себептер (жетіспеушілік, бүлінуі және басқалай).

Қазақстан Республикасының Қаржы Министрінің «Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын бекіту туралы» 2007 жылғы 23 мамырдағы №185 бұйрығына сәйкес негізгі құралдардың жай-күйі мен қозғалысының жинақтамалы есебі 2400 «Негізгі құралдар» кіші бөлімінің 2410 «Негізгі құралдар» шотында жүргізіледі, онда негізгі құралдардың жекеленген нысандары бойынша бөлшектеуге байланысты оларды есепке алу үшін қоымша жинақтамалы мүліктік шоттар ашылады. Негізгі құралдардың түрлері бойынша бөлшектеуге байланысты синтетикалық шоттар ашылады.

Негізгі құралдардың амортизациясын шоғырландыру үшін 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы» шоттар тобына арналған. Негізгі құралдарың құнсыздануынан болатын шығындарды шоғырландыру үшін 2430 «Негізгі құралдардың құнсыздануынан болатын шығындар» шоттар тобы арналған.

16 – «Негізгі құралдар» IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес амортизация – бұл активтің амортизацияланатын құнын оның пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу. Амортизацияланатын құн – жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2007 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан Республикасының №234-III заңына сәйкес ұзақ және қысқа мерзімді активтер есебін ұйымдастырады. Және де қаржылық есеп беру халықаралық №38 «Материалдық емес активтер», №16 «Негізгі құралдар»стандарттарда жүргізіледі.

Корреспонденциялар:

Дт 3310 Кт 1010, 1030 Негізгі құралдардың обьектісі есебінен шығарылған шоттар бойынша төлем жүргізілді.

Дт 2410 Кт 3310 ҚҚС-сыз негізігі құралдар кірістелді.

Дт 1420 Кт 3310 ҚҚС сомасында проводка жасалуда.

Дт 3130 Кт 1420 ҚҚС бойынша сома.

Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманның, жабдықтардың және т.б. есебін жүргізген кезде, егер бұл объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде қабылданған болса ғана жол беріледі. Рәсімделгеннен кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттамасы қоса тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілеггі адамдар бекітеді. Негізгі құралдардьщ кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін актіні екі дана етіп тапсырушы цех /бөлім/ қызметкері толтырады. Алушының және тапсырушының қолдары қойылган бірінші дана бухгалтерияға тапсырылады, екіншісі бөлімге — тапсырушы цехқа беріледі.

Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және қабылдаушы субъектілер ушін) екі дана етіп жасалады.

Негізгі құралдарды басқа субъектіге сату кезінде акт үш дана болып жасалады: бірінші екеуі өткізуші субъектіде қалады /онда бірінші дана негізгі құралдардың нақты бары, қозғалысы туралы есеп-беруге, екіншісі — есеп айырысу-төлем құжаттарьша тіркеледі/, үшінпгі дана негізгі құралдарды қабылдаушы адамға беріледі.

Бухгалтерия келіп тускен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп, мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу нөмірін беріп, мүлікінің тұрған орны, пайдалану орны бойынша

Кәсіпорындар негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына және балансты құнына сүйеніп субъект балансында тұрған жекелеген топтар немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын амортизациялық аударымдар жасап отырады.

Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірлген өнімнің, орындалған жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өіндік құнына

апарылады; маусымдық өндірістерге амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл ішінде жұмыс істеу кезеңнің өндірістік шығындарына қосылады.

Негізгі өндірісте пайдаланылатын меншік және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар бойынша есептелінген тозу сомасына:

Дт 8045 «Негізгі құралдардың тозуы»

Кт 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» бөлімшесінің тиісті шоттары

Жалпы шаруашылық мақсатқа пайдаланылатын меншікті және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдарға есептелген тозу сомасына:

Дт 7210 «Әкімшілік шығыстар»

Кт 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» бөлімшесінің тиісті шоттары

Материалды емес активтердің есебі.

38- «Материалды емес активтер» атты Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес материалдық емес актив — бұл физикалық нысаны жоқ бірегейлендірілетін ақшалай емес актив. Материалдық емес активтердің сыныбы – бұл сипаттамасы мен тағайындалуы ұқсас активтер тобы. Материалдық активтердің жеке сыныптарының мысалдары мыналар болуы мүмкін:

1) сауда белгілері;

2) компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету;

3) лицензиялар мен франшиздер;

4) авторлық құқықтар, патенттер мен өнеркәсіптік меншікке арналған басқа құқықтар, қызметке және пайдалануға арналған құқықтар;

5) титулдық және баспа құқықтары;

6) рецептер, формулалар, моделдер, сызбалар мен тәжірибе үлгілері;

7) әзірленім процесіндегі материалдық емес активтер.

Материалдық емес активтердің нақты барлығы мен қозғалысын есепке алу үшін Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарында 2700 «Материалдық емес активтер» бөлімшесінің келесідей шоттары қарастырылған: 2710 «Гудвилл», 2730 «Өзге материалдық емес активтер». 2710 «Гудвилл» шотында гудвиллдің нақты бар болуымен және қозғалысымен байланысты операциялар көрсетіледі. 2730 «Өзге материалдық емес активтер» шотында сипаты және мекеменің қызметінде қолданылу жағынан ұқсас активтер тобы есепке алынады, мысалы: тауарлық белгілер, компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету, лицензиялар мен франшизалар, қызметтерге және пайдалануға арналған құқықтар, формулалар және т.б.

Материалдық емес активтер мекемеге келесі жағдайларда түсуі мүмкін:

— құрылтайшылардың өздерінің салымдары есебінен құрылған мекеменің жарғылық капиталына екі жақтың келісімдері бойынша енгізулер;

— мемлекеттен, заңды және жеке тұлғалардан тегін немесе мемлекеттің жәрдем ақшасы есебінен номиналдық құны немесе активтің жәрдем ақша берген күніндегі активті әділдік құны бойынша алу;

— ұқсас немесе материалдық емес активтерге айырбастау әділдік құны немесе теңгерімдік құны бойынша;

— мекеменің өзі құрған материалдық емес активтер.

Материалдық емсе активтердің түсуі « Материалдық емес активтерді қа-былдап алу-беру кесімімен» (№ МЕА-1 нысаны) рәсімделеді.

Материалдық емес активтерді бухгалтерлік есепте сатып алу, жасау шығындары және оларды жоспарланған мақсаттарға пайдалануға жарамды жағдайға жеткізу шығындар сомалары бойынша көрсетіледі.

Материалды емес активтер оларды сатып алуға төленген қаржы көлемінде бағаланады (бастапқы баға).

Материалды емес активтің бастапқы құнына ұйым сатып алуға жұмсаған нақты шығындарын кіргізеді, сонымен қоса қайтарылмайтын салықтар мен алымдарды, және активтерді тікелей пайдалануға байланысты жұмсаған кез келген шығындарын қосады.

Материалды емес активтердің пайдалы қызмет көрсету мерзімі бір жылдан кем болмауға тиіс, болмаған жағдайда ондай активтер материалды емес активтердің қатарына қосылмайды.

Жасалынған материалды емес активтердің өзіндік құнына төмендегі шығындар кіреді:

— материалдар мен қымет түрлерінің шығындары;

— активті жасау кезінде еңбек еткен еңбеккерлердің еңбек ақысы мен басқа да шығындары;

— активті жасау кезінде тікелей жұмсалған кез келген шығындар;

— қосымша шығындар.

38- «Материалдық емес активтер» IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттарына сәйкес амортизация – бұл материалдық емес активтің пайдалы қызмет ету мерзіміндегі амортизацияланатын соманың жүйелік бөлінуі. Материалдық емес активтің амортизацияланатын сомасы оның жою құны шегерілгеннен кейін анықталады.

Материалдық актив пайдалы қазбалардың айқындалған немесе айқындалмаған мерзімі бар, соны анықтау қажет. Егер тиімді пайдалану мерзімі айқындалған болса, онда оның амортизацияланатын құны активті тиімді пайдалану мерзімінің ұзақтығына жүйелі түрде бөлінеді.

Материалдық емес активтер болып кәсіпорынның авторлы құқық, жеке меншігі, патенттер, лицензиялар, бағдарламалық қамтамасыз ету және басқалай түрдегі активтері саналады.

Көрсетілген активтердің мерзімі бір жылдан төмен және кәсіпорынның қызмет ету мерзімінен артық болмауы керек.

Материалдық емес активтер шоттар жоспарының 1 бөліміндегі шоттарда көрсетіледіжәне амортизацияланатын құралдар болып табылады салық есебінде. Аталған актив түріне жылына 15 % аспайтын амортизация ставкасы қолданылады.

Тиімді пайдалану мерзімі айқындалмаған материалдық емес активтерге амортизация есептелмейді. ҚЕХС (IAS) 36 «Активтердің құнсыздануы» сәйкес осы активтер жыл сайын құнсыздануға тексерілуі тиіс.

Тиімді қызмет мерзімі соңғы оқиғалар мен жағдайларды жүзеге асыруда ол айқындалмаған болып табылмаса, белгілеу үшін әрбір кезең ішінде қайта қаралады.

Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің алғашқы құнына және кәсіпорынның қызмет етуінің мерзімінен аспайтын пайдалылық мерзіміне қарай есептелген норма бойынша ай сайын бір қалыпты есептен шығару әдісімен тозу есептелінеді.

Амортизациясы есептеу ай сайын жүргізіледі. Материалдық емес активтер істен шығару амортизация сомасы бастапқы құнынан 100% жету шарты бойынша жүзеге асырылады.

Қайтарымсыз берілген немесе Жарғылық капиталға салым ретінде салынған, материалдық емес активтер келісім баға бойынша сатылуы мүмкін.

Материалдық емес активтер келіп түсу есебі үшін келесі бухгалтерлік проводкалар жасалады.

Дт 2730 Кт 3310, 1030, 5410, 6160, 5100 Төленген кірістелген материалдық емес активтер; ұйым жағынан қайтарымсыз берілген материалдық емес активтер кірістелуі, жарғылық капиталға салым ретінде материалдық емес активтер кірістелді.

Дт 7210, 7110, 8410 Кт 2740 Материалдық емес активтер үшін амортизация есептеу

Дт 2740 Кт 2730 Амортизациялық кезеңнің аяқталуы бойынша материалдық емес активтер жинағын тозуын есептен шығару

Дт 1210 Кт 6210, 3130 Материалдық емес активтерді сату кезінде мынадай бухгалтерлік проводкалар жасалынады

— келісілген соммаға ҚҚС есебімен есеп айырысу құжатын көрсету.