6. Қазақ тілін оқыту әдістерінің жүйесі

Қазақ тілін теориялық жақтан үйрету әдістері тілдік материалдардың теориялық негіздері мен заңдарын, анықтама ережелерін меңгертумен қоса, оларды практика қажетіне жаратуға бағыт сілтейді. Мұғалім белгілі бір тілдік тақырыптың өзіндік белгілерін ғылыми тұрғыдан сұрыптап, материалдың мазмұны мен көлемі, өткізілетін сабақтын құрылымына қарай тақырыптың оқытылу жүйесін белгілейді. Ол мектеп бағдарламасының көлеміне, сынып оқушыларының жас, ой дәрежелеріне сәйкестендіріледі. Қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды беруде мұғалім мен оқушының өзара қарым қатынасын анықтау әдісі - әңгіме әдісі. Мұны кейде сұрақ-жауап әдісі деп атайды. Қазақ тілінен өтілетін сабақты әңгіме әдісімен жүргізгенде, оқушылардың мынадай дағдылары қалыптасады: білім алу талабына сай белсенділігі артады, тіл ұстарту негізінде сөйлем құруға, айтуға жаттығады, қорытынды шығаруға үйренеді. Бұл дағдыларды қалыптастыру мақсатында сабаққа мынадай талаптар қойылады: мұғалім әңгімесінде ой тиянақты, толық болуы керек, мұғалім сөз саптауы, сөйлем құрауы, түсіндіруі жеңіл болуы қажет, әңгімеге оқушының өзі қатынасып отыруы керек, мұғалім жауап алу процесінде оқушы тілінің мазмұнды логикалы болуын қадағалайды. Сабақты әңгіме әдісімен өткізуде дидактикалық материалдардың мәні күшті. Оқушыларға қазақ тілінен берілетін теориялық білімді меңгертуде әңгіме әдісінің құрылымы да үлкен роль атқарады. Жүргізілген тәжірибелер мен методикалық бақылау жұмыстарының қорытындыларына қарағанда, мынадай құрылымдық элементтерден тұрады: оқушылардың тілдік материалдарды бақылауы, сұрақтар негізінде меңгеруі, сұрақ-жауап бойынша тақырыптың өзіндік ерекшеліктеріне орай ережелер мен анықтамалардың шығарылуы. Әңгіме процесінде оқушыларға тілдік материалдардың ережелері мен анықтамалары меңгертіледі. Өздігінен меңгеру үшін ереже мен анықтамалар қиындық келтірсе, онда оны мұғалімнің өзі айтып береді. Хабарлау әдісінде қазақ тілінен теориялық білім мен практикалық дағды беруде, тілдік материалдардың жалпы заңдылығын, өзіндік белгілерін нақты мысалдар арқылы хабарлайды. Тілдік фактілердің жалпы қасиеттерін хабарлай отырып, оның жасалу жолдарына көздерін жеткізеді. Хабарлау әдісі оқушылардың өздерін ойландырып, алғашқы айтылған пікірінен жалпы ой қорытындысын шығаруға бағыттайды. Қазақ тілі материалдарын хабарлау әдісімен меңгеруде оның құрылымдық элементтері де зор қызмет атқарады: дидактикалық материалдарды оқушылар толық ұғынады, анықтама мен ережелерді мұғалім өзі айтып береді, өзіндік белгілерін біртіндеп хабарлайды, практикалық дағдылар жүйесі орындалады. Білім мен дағдыларды меңгертуде түсіндіру әдісінінің атқаратын ролі үлкен. Түсіндіру әдісі білім беру мен алу мақсатына қарай екі түрге бөлінеді: мұғалімнің түсіндіруі және оқушының түсіндіруі. Мұғалімнің түсіндіруі көбінесе түсініксіз объектілерді ұғындыру, қиын тақырыптарды баяндау, өзіндік жұмыстарды жүргізу, талдау, жаңа теориялық білімді таныту, практикалық дағдылар жүргізу кезінде қолданылады. Оқушының түсіндіруі мынадай орындарда жүзеге асады: Қазақ тілі тақырыптарын талдау, сұраққа жауап беру, сабақ айту, жаттығу жұмыстарын орындау, үй жұмысын түсіндіру, өтілген материалдарды қайталау барысында орындалады. Тәжірибе әдісі қазақ тілін оқытуда жиі кездеседі. Қазақ тілі материалдарын тікелей көрсету кезінде орындалады. Тәжірибе әдісі қазақ тілінің лингвистикалық негіздері мен психологиясына сүйенеді. Бұл әдістің жасалуындағы негізгі көздер мыналар: қазақ тілі материалдарының ғылыми ерекшеліктері, айту мен есту тұсындағы меңгерген білімнің кеңеюі, көрнекілік тәсілінің ықпалы, оқушылардың есінде ұзақ сақтауын ескеру, олардың іздендіру мүмкіндіктерін шамалау. Кітапты пайдалану әдісі оқушыларға берілетін теориялық білімнің оқулық пен оқу құралдары бойынша жеткізілуі. Олар әрбір сыныптарға арналған оқу бағдарламаларына негізделеді. Мұғалім материалдардың ерекшеліктерімен қоса анықтамалар мен ережелерді оқытып, жаттығу жұмыстарын оқулық пен көмекші құралдар негізінде жүзеге асырады. Кітапты пайдалану тұсында жүргізілген жұмыс оқушылардың қазақ тілі бойынша алған білімі мен дағдысын тұрақты еске қалдырады. Кітапты пайдалану оқушылардың психологиялық дағдыларын қалыптастырады: оқушылардың ой-өрісін кеңейтеді, алған білімін пысықтайды, есту, көру қабілетін дамытады, сөздік қоры, сөз саптау мүмкіндіктерін арттырады. Кітапты пайдалану әдісі сабақтың мына түрлерінде жиі қолданылады: жаңа материалдарды түсіндіру, бекіту, біріккен сабақты жүргізу, қайталау сабағы, үй тапсырмасын беру, тексеру. Бұл әдістің құрылымдық элементтері де сабақ жүргізуде ерекше маңызға ие.