93. Заңдық тәжірибе: түсінігі, құрылымы, қызметтері.

Заңды тәжірибе – мемлекетік органның әлеуметтік-құқықтық тәжірибелерді жинақтап – сараптап қорытынды ресми заңды тұжырымдар жасау қызметі. Заң тәжірибенің белгі-нышандары: қоғамды құқықтық басқару процесінде әлеуметтік тәжірибе бірте-бірте заң тжірибесіне айналуы; заң тәжірибесі адам қоғамынан даму процесінде мәдениеттің негізгі салаларынын күрделі бағыты болып қалыптасуы; заң тәжірибесі қоғамдық, ұжымдық, ұйымдық іс-әрекеттің нәтижесінде тексеріліп, анықталып, өмірге келеді; заң тәжірибесінің даму процесінде қоғамда материалдық, саяси, әлеуметтік құбылыстар өзгерістер болып соған сәйкес заңды нәтижелі қарым-қатынастар туып нормативтік актілердің өмірге келу, іске асу процесінің сапасын жақсартады.

Заң тәжірибесі қоғамның барлық саласына әсер етіп, оның даму процесін шапшаңдатады немесе бәсеңдетеді. Яғни, қоғамның құқық жүйесінде атқаратын қызметі өте күрделі, көп салалы.

Заңды тәжірибенің түрлері:

• заңды, заңға тәуелді актілерді шығарудағы тәжірибе,

• нормативтік актілерді қолданудағы тәжірибе,

• нормативтік актілерді іске асырудағы, орындалудағы тәжірибе

• заңдылықты, құқықтық тәртіпті реттеудегі, бақылаудағы тәжірибе,

• субъектілеріне сәйкес: парламенттік тәжірибе, соттың тәжірибесі, нотариалдық органның тәжірибесі.

Маңызы: 1) қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық, рухани т.б. жұмыстарын жақсартуға зор әсер етеді, 2) норманы шығару, қолдану, түсіндіру, қорғау жұмыстарының сапасын жақсартуға үлес қосады, 3) норманың нақты жағдайға тигізетін әсеріне қарай – тіркелу-куәландыру, реттеу бейімдеу, 4) нормативтік актінің уақытына қарай – түпкілікті, уақытша, негізгі, арнаулы.

Заңды тәжірибенің қоғамдағы маңызы:

• заңды тәжірибелерді іріктеп қалыптастыру аркылы құқықтық нормаларды шығарудағы, қабылдаудағы, бекітудегі кемшіліктер түзеледі.

• Заңдардың, құқықтық нормалардың сапасын жақсартып, олардың дұрыс уақытында орындалуына мүмкіндік жасап, қоғамдық қатынастарды реттеп, басқару дамып, нығайтады.

• Заңды жақсы тәжірибелер заң ғылымының дұрыс дамуына әсер етеді.

94. Құқықтық мемлекет түсінігі және қағидалары

Құқықтық мемлекет дегеніміз- мемлекетте гуманизм, адамгершілік, теңдік, бостандық идеялардың құқықтық қағидаларға ұласып, құқық үстемдік еткен,бассыздық пен заңсыздыққа жол бермеу үшін биліктің барлық тармақтарын арнайы тетіктермен тежеу арқылы адам құқықтарының тиімді қорғалуы.

Құқықтық мемлекеттің негізгі қағидалары адамзат тарихын мыңжылдық дамуы барысында саяси құқтық ой-пікірде біртіндеп, эволюциялық жолмен қалыптасты. Қазіргі заң әдебиетінде құқықтық мемлекеттің қағидаларының бөлінуін, олардың қанша екенін әр зерттеуші өздерінің тараптарынан бағаберуде. Осы күнге дейін қалыптасқан қағидаларға баға беріп, талдау жасап қарасақ, мұндай түрлерге бөліп қарауға болады:

1. Заң тыйым салмағанынң бәріне рұқсат. Ежелгі Рим заңгерлері қалыптастырған және кейін барлық құқтық жүелеріне кірген «Бостандық деген құқық рұқсат еткен әрекеттерді істеу» талабы жана заманда қайта жарияланып, мемлекеттің негізгі қағидаларына ұласты. Құқтық мемлекетте мемлекеттің парламаенті, президенттің және басқа да конституция бекітіп, құзыр берген барлық органдар шығындар нормативтік құқықтық келісімдер адамдар мен азаматтардың қайсы бір әрекеттерді жасауға тиым салмаса, оларды жасауға рұқсат етіледі, яғни ешқандай қылмыстық, азаматтық, әкімшілік тәртіптік жауапқа тартылмайды.

2. Мемлекеттің барлық саласында заңнын үстем болуы. Бұл қағиданың талаптары бойынша құқықтық мемлекеттезаң өмірдің. Қоғамдық қатынастардың барлық саласфына үстемдік етіп, заңдалықтық орнауы қатаң түрде қамтамасыз етуі тиіс.Занның үстемдігі негізгі үш бағыт арқылыжүзеге асырылады.1.Президенттен бастап борлық мемлекттік органдар, мекемелер лауазымды тұлғалар мен барлық адамдар заңға бағынуы тиіс. Ешкім заңсыз әрекеттері үшін жауапкершіліктен басатыла алмайда.2 Атқарушы органдардың шығарған нормативтік құқықтық келісімдер Конституцияға және басқа парламент шығарған зандарға қарама қайшы келмеуі тиіс.

3.Адам құқықтарының ең жоғарғы құндылық деп танылуы, мызғымас балуы және жариялық өкімет тарапынан тиімді қорғалуы. Бұл қағида ХVІІ – ХVІІІ ғасырларда Орта ғасырлық саяси құқықтық жүеге, әсіресе еуропада кең етек жайған инквизицияға қарсылық білдіруден туындады.Буржуазиялық қатынастар қалыптасып келе жатқанЕуропа елдерінде жаңа күш, буржуазия табы билікке ұмтылу ьарысында адам құқтарының аяққа тапталмай олардың мызғымас болып, ең жоғарғы құндылықтар екенін саяси-құқтық ой-пікірде асқан мақтанышпен паш етті Атап айтқанда өмір сүру құқ., меншікке ие болу, жеке адамның құқ. Қол сұқпау, дін,сөз бостандықтары тең құқ сияқта адамдардың құқ-рын табиғи деп жариялады, оларды қорғау, қамтымасыз ету адамның шыққан әлеуметтік тегіне байлынысы емес, адам болғандығынан қамтымасыз етілуі тиіс.

4.Мемлекетте билік бөлу теориясының нақтылы дәрежеде қалыптасуы. Билік бөлу теориясы негізінде еуропада буржуазиялық төнкерістер кезінде пайда болып, феодализімнің диспотиялық шексіз билігне қарсы бағытталған прогресивтік идея болған. Билік бөлу теориясы қазіргі кезде барлық демократиялық режимдегі мемлекеттерде қабылданған. Билік бөлу жоқ мемлекеттерде құқтық мемлекет құру мүмкін емес,бір адамның еркі үстемдік етеді, заңсыздық , бассыздықтық орналуына тежей жол ашады.Үш биліктің бір-бірімен аракатынасы тепе-тендік тежемелікқағида негізінде іс жүзінде асулары тиіс.

5.Мемлекеттің жеке адам алдында жауаптылығы, адамның мемлекет алданда жауаптылығы. Мемлекет пайда болғаннан кейін өсе-өсе, үлкеле келе қуатты аппараты бар күшке айналды. Басқару билік жүргізу барысында мемлекет халықаралық бақылауынан шығып, ағылшындардың ірі ойшылы Томас Гобс айтқандай, ешқандай әрекеттермен шектелмейтін алпауыт күшке айналып, адамдарға үстем ететін құралға айналды. Бірақ адамдар мемлекетті өздерінің өмірлерін қорғайтын, қауіпсіздіктерін қамтамасыз ететін күш ретінде құрғанымен, ол өзінің дегенің істейді, тырп етпей бағынуды талап етеді.Сандықтан мемлекет басқару үшін құрылған саяси жүйе ретінде өзінің заңсыз әрекеттері үшін жеке адам алдында жауап беруі қажет. Мемлекеттің органдарында қызмет ететін лауазымды адамдардың бассыздық пен заңсыздыққа жолбергендері үшін жауапқа тартылады.

6. Плюрализм (көппікірліклік) - құқықтық мемлекеттің қағидасы ретінде қоғамда еркін пікірталасқа толығынан мүмкіндіктер туады. Әркім өзінің пікірін еркін айтуға құқылы жәнеи пікірталастың нәтижесіеде әлеуметтік топтар, таптар,мүдделі азаматтар мемлекетке өз ойларын білдіреді.Қазақстан Республикасында көппікірліклікке жол бермеу,мынадай насихытты үндеуді құқ. бұзышылық депжариялайды:1Мемлекеттін және арнайы құпияны жариялау, мем. мүддеге, қауіпсіздікке нұқсан келтеру.2 Конс-ның. ж/е мем-тік құрылымды күшпен, қару қолданып құлатуға үндеу тастау н/с шақыру. 3 Қазақстан мем-нің егемендігін, аумақтық тұтастыған бұзуға шақыру.

7. Сот билігінің нағыз мағынада тәуелсіз болуы ж/е адам құқ. әділеттік негізінде қорғалуы. Судялардың әділсот ісін іс жүзінде асырғандатек занға бағынуы-әділетті үкімдер мен шешімдердің нағыз кепілі. Құқықтық мемлекет еш уақытта атқарушы н/с заң шығарушы биліктің сот ісіне араласуға жол бермейді, Конс-я ж/е басқа арнайы құқ. Тетіктер арқ. Тосқауылдар қояды. «Телефон құқ., мегафон құқ.» сияқты қысым, әсер етуге жол бермеуі тиіс.

8. Кінәсіздік презумциясы. Сот органдарының шығарған үкімдері негізде айыпталған адам үкімнің зан күшіне енбийтінше еш уақытта кінәлі деп саналмайды.