Жапония, Қытай, Кореядағы кәмелеттік жасқа толмағандардың жауапкер-шілігі

Жапондық қоғамның құқықтық жүйесі қазақстандық ғылымның оны әлі зерттей қоймағандығымен және бұл елде қылмыстық деңгейдің төмендігіне байланысты ерекше қызығушылық тудырады. Жапонияда кәмелеттік жасқа толмағандардың қылмысымен күрес бірқатар нормативтік актілермен, оның ішінде ең алдымен кәмелеттік жасқа толмағандар туралы Заңмен (1948 ж.) және балалардың қолайлы жағдайлары туралы Заңмен (1947 ж.) реттеледі. 2007 жылғы қарашада Жапония Парламенті 1948 жылғы кәмелеттік жасқа толмағандар туралы Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізгеннен кейін ауыр қылмыс жасаған кәмелеттік жасқа толмағандар үшін жаза қолдану күшейтіліп, қылмыстық жауапкершілікке тартылудың жас мөлшері 12 жасқа дейін төмендетілді. Полиция 14 жасқа дейінгі жасөспірімдердің қатысы бар қылмыстық істер бойынша тінтулер жүргізіп және заттық айғақтарды алу мүмкіндігіне ие болды.

Ұзақ уақыттардан бері жапондық юстиция, мүмкіндігінше қоғамнан алыстатпай-ақ, тәртіп бұзушылықтың алдын алу және қылмыскерлерді қайта тәрбиелеу жұмыстарын жүргізуге бағыт алуда. Бостандығынан айырылуға жазаланғандардың жартысы шартты түрде ғана сотталады және жаза ретінде мемлекеттің шығындарын кей жағдайларда тол-тырып отыратын айып салу кеңінен қолданылады. Қылмыстық емес сипаттағы тәрбиелік-түзету шаралары, отбасылық соттың жекеше заңдылық ұстанымдары, кәмелетке толмаған жасты пробация қызметінің қарауына орналастыру, делинквентті мінез-құлыққа бейімі бар кәмелеттік жасқа толмағандарды статистикалық есепке алуды жалпы қамтитын жүйелер, «жартылай штаттағы» қызметкерлерді жұмысқа тарту, арнайы жалпы ұлтық қоғамдық ұйымдарды құру бұнда тиімді болып саналады.

Шартты бостандыққа шығу ережелерін бұзған жасөспірім қылмыскерлер қазіргі уақытта бостандықтарынан айырмай, қайта тәрбиелеуге талпыныс жасайтын арнайы оқу орындарына емес, түзету мекемелеріне жіберіледі.

Заңгер-ғалымдардың көпшілігі ювеналдық жасқа тұспа-тұс келетін тұлғаларды жауап беруге қабілетсіздер ретінде айқындайды. Кәмелеттік жасқа толмағандарды жауап беруге қабілетсіз деп тануға болатын жапон заңдылықтарымен келісу қиын, алайда жапондық ғалымдардың қылмыстық жауапкершілік жасына қатысты Жапонияның қылмыстық құқық доктринасын білдіретін мына тұжырымы қызықты: «Қылмыстық кұқық, ең алдымен, қылмыс жасаушыдан оған қылмыстық құқық бойынша жауапкершілік жүктеуге мүмкін болатын және қылмыстық жауапкершілікті алып жүруге қабілетті тұлға болуын талап етеді» (сэ-кини мунореку ся). Мұндайлардың қатарына жақсылықтан зүлымдықты, жақсы істен жаман істі айыра білетін және осы бағамдар бойынша іс-қимылдар жасайтын тұлғалар жатады. Мұндай қабілеті жоқ тұлғалар қылмыстық жауапкершілікті алып жүруге қабілетсіз (сэкинин мунореку ся), ал мұндай қабілеті төмен тұлғалар қылмыстық жауапкершілікті алып жүруге қабілеті шектеулі (гэнтэй сэкинин нореку ся). деп саналады». Жазаланудың шектелген қабілеті азайған жағдайда қылмыстық жауапкершілікті алып жүруге қабілетсіздік шарасы қолда-нылмайды. Жауапкершілікті алып жүру мүмкіндігі «тұлғаның жақсылықтан зұлымдықты айыра білу мүмкіндігін (оның әрекеті заңмен рұқсат етіле ме, соны түсіну)» және осы бағаға сәйкес өзін ұстай білуін білдіреді. Жауапкершілікті алып жүру мүмкіндіктеріне ие емес тұлғаларға қатысты артында қылмыстық жазалау түріндегі санкция тұратын мөлшерлердің өзі күшінде бола алмайды, мұндай тұлғалардың әрекеттерінде жауапкершіліктің өзі де, жазалау мүмкіндігі де жоқ. Жауапкершілікті алып жүру қабілетінің болмауы жауапкершілікті жоюдың негізі болып саналады (сэкинин сокяку гэнъю, сэкинын сокяқу дзию), сонымен қоса, оған қателіктердің болмауы (сакуго) және «оған сену мүмкіндіктерінің» болмауы кіреді.

Мұндай қатынас кәмелеттік жасқа толмаған жастың өз әрекетін түсіну мүмкіндігін психологиялық саралау түрғысынан қызығушылық және құндылық тудырады. Біздің республикамыздағы кәмелеттік жасқа толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі туралы заңдылықтарды жетілдіру барысында бұл тәжірибені назарға алған дұрыс. Оның үстіне, Жапонияның қылмыстық заңдылықтарының ерекшеліктері және институттары өз құрылымдары бойынша Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдылықтарымен (автордың салыстырмалы зерттеулері) біршама ұқсас келеді. Сол сияқты, кәмелеттік жасқа толмағандар туралы Заңда (1948 ж.) кәмелеттік жасқа толмағандардың құқықтық танымдарға атүсті қарауы, мінез ерекшелігі, жеткіліксіз әлеуметтендірілуі, олардың қылмыстық құқықтағы жауапкершілігін кәсібилендіреді деп атап өтілген. 14 жас мөлшеріне жетпеген кәмелеттік жасқа толмағандардың қылмыстық жауапкершілігінің ар-найы өзіндік үлгісі қорғау шаралары болып саналады (қауіпсіздік шараларының әртүрлілігі), қорғаулы қадағалау түзету-тәрбиелеу мекемесіне орналастыру, ал қылмыс-тық жаза тек шектен шыққан жағдайларда ғана қолданылады. Мысалы, 16 жасқа толмаған тұлғаларға қылмыстық жазалау шаралары қолданылмайды, ал 16-дан 20 жасқа дейінгі аралықтағыларға ол өлім жазасымен немесе мәжбүрлі еңбекпен және онсыз да бостандығынан айыру жазасы қолданылатын қылмыстар үшін ғана қолданылады. Сонымен қоса, кәмелеттік жасқа толмағандарға қылмыстық жаза қолдану үшін олардың өткенін, қоршаған ортасын, жасаған қылмысының жағдайын және ерекшеліктерін толықтай зерттеу қажет. Бұл жерде дамыған жапондық «баланы сүю» дәстүрінің ықпалы ерекше екені даусыз.

Қытайдың құқықтық жүйесінде де өзіндік ерекшеліктер баршылық. Қытайдың ҚК-де кәмелеттік жасқа толмағандарды қылмыстық жауапкершілікке тартуға болатын қылмыстардың нақты тізімі белгіленбеген. ҚХР ҚК 17-бабында қоғамдық тәртіпке зиян келтіретін (кісі өлтіру, ауыр дене жарақатын салу, қыз зорлау, ұрлық жасау, есірткі тарату, өрт қою, жарылыс жасау, уландыру немесе басқа) қылмыстар жасаған 14 жастан 16 жасқа дейінгі тұлғалар қылмыстық жауапкершілікке тартылады деп айқындайды. Осы жерде Қазақстан Республикасының ҚК 15-бабында, осындай жастағы тұлғаларды қылмыстық жауапкершілікке тартуға болатын 21 қылмыстың құрамы көрсетілгенін атап өту қажет. ҚХР ҚК кәмелетке толмағандардың қылмысы үшін жаза топтарын қарастыратын бөлім жоқ, бұл реттейтін құқықтық қатынастар мөлшерінің жүйесін қалыптастыруға саяси құрылымның ықпал етуін көрсетеді.

Корей Республикасының ҚК үшін конфуциялық идеялардың енуі қолайлы. Кореяның ҚК 11-бабында қандай да болмасын қылмыс жасағаны үшін кәмелеттік жасқа толмағандардың жауапкершілікте болатын жалпы жас мөлшерлері бекітілген. Алайда, жасөспірім және ересек қылмыскер арасында ешқандай айырмашылықтар қарас-тырылмаған және, тиісінше, кәмелеттік жасқа толмағандарға және ересек қылмыскерге қолданылатын жазалардың түрі де бірдей болып келеді.

Жапония, Корея және Қытай елдеріндегі кәмелеттік жасқа толмағандардың жауапкершілігі, еуропалық және америкалық құқық жүйелері біршама дәрежеде әсер еткенімен, шығыстық дәстүрлердің өзіндік қолтаңбасы шеңберінде болатындығын атап өткен жөн.