Организмнің төзімділігі және оның түрлері

Төзімділік (резистенттілік)– деп аурутуындататын ықпалдарға организмнің тұрақтылығын айтады. Төзімділік пен реактивтілік өзара бірімен-бірі тығыз байланысты және екеуі де тірі организмнің негізгі қасиеттерінің бірі болып есептеледі. Төзімділік спецификалық және бейспецификалық болып ажыратылады (1-сызбанұсқа).

Спецификалық төзімділікке иммунитеттің барлық түрлері жатады. Бүгінгі күні иммунитет даму жолдары азды-көпті жақсы зерттелген болса, бейспецификалық төзімділік белгілі дәрежеде нақтылай ажыратуды қажет етеді.

Туа біткен белсенді бейспецификалық төзімділікке организмнің физиологиялық болмысты қорғану-бейімделу тетіктерінің белсенді қосылуымен қамтамасыз етілетін оның тұрақтылығын жатқызуға болады. Мәселен, ауада оттегінің жетіспеуіне организм тыныс алуы мен жүрек соғуын жиілетіп, қанда эритроциттердің санын көбейтіп, гемоглобин молекуласының оттегіге деген үйірлігін арттырып т.с.с. жауап қайтарады.

Туа біткен енжар бейспецификалық төзімділік организмде әртүрлі биологиялық тосқауылдардың және қорғаныстық рефлекстердің, қанда және басқа тіршіліктік сұйықтардарда бактерия жойғы ферменттердің (лизоцим, пропердин т.б. протеазалардың, цитокиндер мен интерферондардың), асқазан сөлінде тұз қышқылы болуымен қамтамасыз етіледі. Шырышты қабықтарда тосқауылдық қызметті қадағалайтын сөлденістік IgA болады.

Жүре біткен бейспецификалық төзімділік қоршаған ортаның ұдайы өзгеріп тұратын ықпалдарына организмнің бейімделуі арқылы дамиды. Бейімделудің нәтижесінде организм көптеген сырттан әсер ететін және өзінде пайда болған аурутуындататын ықпалдарға төзімділігін арттырады. Мәселен, жануарлардың организміне қысқа мерзімді ауыртпалық (стресс) туындататын ықпалдармен бірнеше мәрте әсер еткеннен кейін артынан олар ауыр ауыртпалық жағдайларға төзімді болатыны Ф.З.Меерсонның еңбектерімен дәлелденді.

Адам организмі көптеген кіші жүйелерден тұратын өзін-өзі реттейтін күрделі біртұтас жүйе. Организмде әр жүйеге қарсы жүйе болатыны белгілі. Мәселен, қан ұю жүйесіне қарсы антикоагулянттық жүйе, тотықтырғыш жүйеге қарсы антиоксиданттық жүйе, иммундық сергіткіш жүйеге қарсы иммунитетті тежейтін жүйе, ауыру туындататын жүйеге қарсы оны басатын жүйе, ауыртпалық (стресс) дамытатын жүйеге қарсы оны шектейтін жүйе т.б. келтіруге болады. Организмнің гомеостазы осы жүйелер мен қарсы жүйелердің өзара тепе-теңдігімен қамтамасыз етіледі. Осыған байланысты қысқа мерзімді ауыртпалықтардың әсерлерінен стресс-дамытатын жүйе әсерленуі оны шектейтін жүйенің белсенділігін арттырады. Стресті шектейтін жүйеге мыйдағы шағын реттеуші пептидтер (эндорфиндер мен энкефалиндер), серотонинге жауап қайтаратын жүйе, шеткері тіндерде өндірілетін простагландиндер мен антиоксиданттар жүйесі т.б. жатады. Стресті шектейтін жүйенің әсерленуі организмнің аурутуындататын ықпалдарға төзімділігін арттырады.

1- сызбанұсқа

Табиғи

иммунитет

Реактивтіліктің түрлері

Организмнің реактивтілігі:

● түрлік;

● топтық;

● даралық – болып ажыратылады.

Клиника жағдайларында даралық реактивтіліктің маңызы өте зор. Даралық реактивтілік адамның тектік ерекшеліктеріне, дене бітіміне, жүйкелік, эндокриндік, иммундық жүйелерінің жағдайына, науқастың мекендеу ортасының ықпалдарына, қоректену ерекшеліктеріне, оның жасы мен жынысына байланысты.

Даралық реактивтілік:

● спецификалық;

● бейспецификалық – болып ажыратылады (2-сызбанұсқа). Олар өз адына физиологиялық және дерттік болып бөлінеді.

Спецификалық даралық реактивтілікке организмнің иммундық реактивтілігі жатады. Физиологиялық спецификалық даралық реактивтіліктің көрінісі иммунитет кезінде байқалады. Дерттік спецификалық даралық реактивтілік аллергия, иммундық тапшылықтар және иммундық тежелулер түрлерінде көрінеді.

Сыртқы орта ықпалдарына организмнің иммундық жүйесінің қатысуынсыз жауап қайтаруының барлық түрлерін бейспецификалық реактивтілік – дейді. Мәселен, ашығу, жарақат, қансырау, гипоксия, температуралық, химиялық және сәулесоқ әсерлер кездерінде реактивтіліктің бейспецификалық көріністері байқалады. Жұқпалар, аллергиялық, аутоиммундық аурулар кездерінде реактивтіліктің әрі спецификалық (иммунитеттің сұйықтық және жасушалық тетіктері), әрі бейспецификалық көріністері айқындалады. Соңғысына қабыну, лейкоцитоз, қызба, бүлінген ағзалардың қызметтері бұзылыстары т.б. жатады.

Бейспецификалық реактивтілік физиологиялық және дерттік деп ажыратылады. Физиологиялық реактивтілік – деп сау организмнің қоздырғыштарға жауап қайтару қабілетін түсінеді.

Дерттік реактивтілік – деп әртүрлі экзогендік және эндогендік ықпалдардың әсерлеріне организмнің қалыптыдан ауытқыған, өзгерген түрде жауап қайтару қабілетін айтады. Ол гиперергия, гипоергия, анергия, дизергия түрлерінде көрінеді. Дерттік реактивтілік мына жағдайларда:

● тұқым қуалаушылыққа бейімділігі бар және аллергиялық болмысы болуы кезінде;

● жаңа, әсіресе шала, туған балалар мен кәрі адамдарда;

● сүлде аурулардың болуы нәтижесінде;

● организмнің ұзақ немесе сапалы ашығуы кезінде;

● организмнің ұзақ гиподинамиясы кезінде;

● қоршаған ортаның химиялық заттармен, иондағыш сәулелермен ластануларының әсерлерінен - байқалады.

2-сызбанұсқа

Организм реактивтілігінде тектік ерекшеліктердің маңызы. Адамда организмге түсетін химиялық қоспалардың тіршіліктік өзгерістерін (биотрансформациясын) қадағалайтын гендік бақылау болатыны белгілі. Осыдан дәрілік заттардың, тағамдық қоспалардың, қоршаған орта ластағыштарының, кәсіби зиянкестердің, солармен қатар физикалық ықпалдардың әсерлерінен дамитын дерттік үрдістер организмнің генотипінің ерекшеліктеріне байланысты байқалады. Оның негізінде организмдегі ферменттер, құрылымдық және тасымалдық нәруыздар, антигендері бойынша адамдардың тектік құрылымдарында кең тараған көптүрлілік (полиморфизм) жатады. Генотипте аллельдердің даралық құрастырылуы әр адамда әртүрлі. Бұндай адамдардың гендік ерекшеліктері биологиялық белгілерінің бірегейлігін ғана анықтап қоймай, сонымен қатар қоршаған ортаның дерттуындататын ықпалдарына да жауап қайтаруын ерекше-лендіреді.

Кейбір аллельдердің ерекшеліктері сыртқы орта ықпалдарына организмнің дерттік түрде жауап қайтаруына немесе идиосинкразия дамуына әкеледі. Былайша айтқанда кейбір дерттік үрдістерге адамның тегімен берілетін бейімділік байқалады.

Дерттік үрдістерге бейімділігі бар адамдар тобына тегімен берілетін бейімділік гендері бар, тектік ерекшеліктері қолайсыз қиыстырылған адамдар жатады.

Тегімен берілетін бейімділік гендері - деп адамның туылуына және туғаннан кейінгі өміріне айтарлықтай теріс әсер етпейтін, бірақ белгілі бір жағымсыз жағдайда ауру туындауына әкелетін қалыптыдан ауытқыған гендерді айтады (Баранов В.С., 2001). Әрбір нақты дерттің дамуын туындататын тегімен берілетін бейімділік гендердің аллель нұсқаларының ерекшеліктері «гендік торлар» – деп аталады. Осындай торларда негізгі (орталық) және қосымша (өңдеуші) гендерді ажыратады. Олардың атқаратын қызметтеріне және заттардың алмасуындағы маңызына қарай уытсыздандыру гендері, мембрана рецепторларының гендері және шүріппе (триггер) гендері – деп ажыратады.

Уытсыздандыру гендері организмге түскен ксенобиотиктерді ыдыратуға қажетті көптеген ферменттердің түзілуін қадағалайды. Осы гендердің тектік көптүрлілігі әртүрлі химиялық заттарға, тағамдық өнімдерге, дәрі-дәрмектерге, өндірістік және ауылшаруашылық уларға және канцерогендерге организмнің даралық жауап қайтару ерекшеліктерін анықтайды.

Мембрана рецепторларының гендері жасушалар аралық өзара әсерлерге, ксенобиотиктердің жасушаларға енуіне және жасушалар мен вирустардың өзара әрекеттесулеріне ықпал етеді. Мәселен, Д₃ витаминінің рецепторы түзілуін қадағалайтын геннің (VDR₃) белсенділігі төмендеуі остеопороз дамуына бейімдейді. СД₄ рецепторы түзілуіне жауапты CCR₅ генінің көптүрлілігі осы аллель бойынша гетерозиготты және гомозиготты адамдардың жұқпалы ауруларға төзімділігіне әртүрлі әсер етеді.

Бүгінгі күні 50-ден астам шүріппе-гендер белгілі. Бұл гендерге көптеген онкогендер мен супрессор гендер (антионкогендер) жатады. Оладың мутациясынан адамда қатерлі өспелер жиі дамиды. Төмен тығыздықты липопротеидтердің гені ауытқуымен атеросклероз және жүректің ишемиялық ауруы дамуын байланыстырады. Гепарин кофакторы жеткіліксіздігінің гені (HCF₂) және ангиотензинге ауыстыратын ферменттің (17q22-q24) генінің мутациялары да осы аурулардың дамуына әкелуі мүмкін. Ангиотензинге ауыстыратын ферменттің (АСЕ) генімен миокардтың және қан тамырлары қабырғаларындағы тегіс салалы ет талшықтарының гипертрофиясын, инсулинге төзімді жағдайлар (метаболизмдік синдром: біріншілік артериалық гипертензия, миокард инфаркты, диабеттік нефропатия және ангиопатия т.б.) дамуын байланыстырады.

Бүгінгі күні молекулалық биология қарқынды дамуына байланысты предиктивті медицина қалыптасып келеді. Жеке адамдардың генотиптерін немесе олардың қадағалауымен түзілетін өнімдерін (ферменттер, нәруыздар) анықтау арқылы олардың кейбір ауруларға тектік бейімділігін алдын-ала аңғаруға және сол дерттен сақтандыруға бағытталған медицинаның саласын предиктивті медицина. дейді.

Дерттік үрдістерге тектік бейімділік сәйкес генотиптері бар адамдарда сыртқы ортаның өршіткіш ықпалдарының әсерлерінен пайда болады. Бұл ықпалдардың әсер ету қарқынының айырмашылықтарына байланысты дерт әр адамда, тіпті бір отбасының жеке бастарында, әртүрлі болып көрінеді. Барлық адамзатты қоршаған орта ықпалдарына жақсы бейімделе алатындарға және тектік ерекшеліктері қолайсыз қиыстырылған адамдарға ажыратуға болады. Соңғылары кейбір дерттердің дамуына тектік бейімділігі бар адамдардың тобына жатады.

Әрбір ауруға барлық белгілі гендерді анықтаудың мүмкіншілігі бола бермейді. Мұндай жағдайларда сол аурудың дамуына жауапты өнімдердің (нәруыздардың, ферменттердің) белсенділігін анықтау маңызды.

Қоршаған ортаның ықпалдарына дамитын дерттік серпілістер кездерінде ксенобиотиктердің организмде тіршіліктік өзгерістеріне (биотрансформациясына) қатысатын кейбір ферменттердің (Р₄₅₀ цитохромы, N-ацетилтрансфераза, қан сарысуында холинэстераза, глюкоза-6-фосфатдегидрогеназа, лактаза, протеазалардың бәсеңсіткіштері т.б.) түзілуін қадағалайтын аллельдердің көптүрлілігінің (полиморфизмінің) маңызы дәлелденген. Бұндай жағдайларға жақсы зерттелген мутацияның бір түрі болып α₁-антитрипсин түзілуінің бұзылыстары есептеледі. Бұл ферменттің тапшылығы бар, әсіресе гомозиготты (генотип ZZ), адамдарда сүлде пневмония, обструкциялық бронхит, өкпе эмфиземасы, бронхиалық демікпе, өкпе туберкулезі, құздаматәрізді полиартрит дамуына өте жоғары бейімділік болады. Антитрипсин және басқа антипротеазалар лизосомалық протеазаларды бәсеңсітіп, қабыну дамуын шектейтін міндет атқарады. Олардың тапшылығы нәтижесінде тіндердің кезкелген, тіпті мардымсыз бүліністері (қабыну, микроциркуляция бұзылыстары т.б.) кездерінде протеолиздік ферменттер өзгерген тінді бүліндіре бастайды.

Антитрипсин жеткіліксіздігінің гені бойынша гетерозиготты адамдарда да (генотип МZ) ауаның шаңдануына және темекі шегуге дерттік серпілістер дамып, өкпе эмфиземасы дамуына қауіп-қатер төнеді. Бұндай адамдар ел арасында 10%-дан астам кездеседі.

Организмде ацетальдегиддегидрогеназа-1 ферментінің тапшылы-ғынан ішімдіктердің аз мөлшерлеріне дерттік серпілістер байқалады. Содан бұндай адамдар ішімдікке тез құнығып кетеді.

Дәрілердің емдік нәтижелерінде және олардың жанама жағымсыз әсерлерінде жекелеген адамдарда ауқымды ерекшеліктер болатыны белгілі. Дәрілердің организмдегі өзгерістері спецификалық және бейспецификалық ферменттердің қатысуымен болады. Осыдан әр дәрінің организмдегі тіршіліктік өзгерістері осы ферменттердің немесе нәруыздардың әртүрлі ерекшеліктерімен тығыз байланысты болады. Сол себепті дәрілік заттарға әр адам әртүрлі жауап қайтарады.

Глюкоза-6-фосфатдегидрогеназа ферментінің тектік тапшылығы бар адамдарда безгекке қарсы қолданылатын примахиннің, дифенилсульфонның, көптеген сульфаниламидттердің және басқа дәрілердің әсерлерінен гемолиздік анемия жиі дамитыны белгілі. Метгемоглобинредуктаза ферментінің тектік жеткіліксіздігі бар гетерозиготтық адамдарда примахин, дифенилсульфон, хингамин қабылдаудан кейін метгемоглобинемия және цианоз байқалады.

Организмге түскен дәрі-дәрмектер т.б. ксенобиотиктер бауырдағы N-ацетилтрансфераза (NАТ) ферментінің қатысуымен ацетилденіп, сыртқа шығарылады. Ацетилдену реакциясының жылдамдығына қарай адамдар үш фенотипке: жылдам, баяу және аралық ацетилдеушілер деп ажыратылады. Жылдам ацетилдеушілерге қалыпты аллелі бойынша гомозиготтылар, баяу ацетилдеушілерге ауытқыған аллелі бойынша гомозиготтылар, аралық ацетилдеушілерге гетерозиготты адамдар жатады.

Баяу ацетилдеуші адамдарда дәрілік заттар организмде ұзақ сақталып уытты әсер етеді. Мәселен, бұндай адамдарда изониазидтің әсерінен шеткері жүйкелердің бүліністерімен көрінетін асқынулар пайда болады, индометациннің т.б. стероидтық емес қабынуға қарсы дәрілердің әсерлерінен асқазан мен ұлтабардың ойық жарасы дамиды. Баяу ацетилдеуші адамдарда қуық обыры жиі дамиды. Организмге қосымша ықпалдардың (темекі шегу, резеңке бұйымдарының өндірістері, бояулар) әсерлерінен оның дамуына қауіп-қатер артып кетеді.

NАТ-2 фенотипі бар адамдарда жүрек-қан тамырлық, жүйке және эндокриндік жүйелердің сүлде аурулары жиірек кездеседі. Бұл адамдар жиі артериалық гипертензиядан қайтыс болады. NАТ-2-5 және NАТ-2-4 генотиптері бар адамдар мұнай-химиялық өндірістердің жағымсыз факторларына төзімді келеді, ал NАТ-2-6/7, NАТ-2-7/7 және NАТ-2-4/7 генотиптері барлар химиялық гепатозбен жиі ауырады.

Хиругияда бұлшықеттерді босаңсыту үшін қолданылатын дитилинді тегімен берілген қалыптыдан ауытқыған холинэстераза ферменті ыдыратпйды. Содан бұндай ферменттері бар адамдарда дитилиннің әсерінен тыныс алу ұзақ тоқтап қалуы мүмкін.

Көпоралымды көмірсутектер организмде арилгидрокарбонгидро-ксилаза ферментінің әсерінен гидроксилденіп белсенді эпоксидтерге айналады. Эпоксидтер көпоралымды көмірсутектердің өте қуатты өспе туындататын түрлеріне жатады. Осыдан көпоралымды көмірсутектердің өспе туындататын қабілеті:

● эпоксидқұратын ферменттердің тым артық белсенділігінен;

● эпоксидтерді ыдырататын ферменттердің жеткіліксіздігінен – байланысты болады.

Өкпе обырымен ауыратын адамдардың 30%-ға жуығы арилгидро-карбонгидроксилаза ферментінің белсенділігі жоғары топқа жатады. Сондықтан бұл ферменті көп адамдарды алдын-ала анықтап, темекі шегуден және көмірсутектерімен қатысты кәсіби жұмыс істеуден сақтандыру қажет.

Сонымен қатар, адамды қоршаған ортаның тез арада ауқымды құбылыстары гендердің мутациялық өзгерістерін туындатуы ықтимал. Жаңа экологиялық жағдайларда бұрын қызмет атқармайтын (бұғып жатқан) гендер қызмет атқара бастайды. Осылай қоршаған орта ықпалдарының экогене-тикалық әсері байқалады.

Белгілі сыртқы орта ықпалдарына кейбір арнайы мутациялары бар адамдардың сезімталдығы қатты көтеріліп кетеді. Мәселен, ауру дамуына тектік бейімділіктің патогенездік жолдары HLA-жүйесі антигендерімен байланысты болатыны көптеген зерттеулермен дәлелденген. HLA (ағылш. human leucocyte antigen – адам лейкоцитінің антигені) жүйесі адамның даралық фенотипін, соның ішінде әртүрлі дерттерге оның бейімділігін анықтайтын гендік кешенге жатады. HLA-жүйесінің үш құрамбөлшегінен тұратын тін үйлесімділігінің үлкен кешенінде (MHC, ағылш. major hystocompatibility complex) гендердің үш класын ажыратады. Бірінші класы А,В және С, екінші класы –DP, DQ және DR топтарынының гендерінен, үшінші класы С₂, BF, С_4а және С_4в топтарының гендерінен тұрады. Бұл гендер 6-хромосоманың қысқа иығында орналасқан. Олар омыртқалы жануарлардың барлығында болады. Бұл гендердің 1-класы жасушалардың сыртқы бетінде болатын β₂-микроглобулинмен байланысатын, молекулалық массасы 44 кДа, трансмембраналық пептидтердің түзілуін қадағалайды. МНС-жүйесі гендерінің 2-класы қадағалауымен түзілетін антигендер трансмембраналық димерлерге жатады. 3-кластағы гендер С₃-конвертаза құрылуына қатысатын комплемент жүйесінің құрамбөлшектері түзілуін қадағалайды.

Дерт дамуы мен HLA-жүйесінің антигендерінің арасындағы байланысты түсіндіруге арналған бірнеше жорамал бар:

● HLA-жүйесі антигендерінің молекуласы мен эндогендік әсер ететін кейбір заттардың рецепторларының арасында ұқсастық болуынан, ағзалар мен тіндердің реттелуі мен функциясы бұзылыстарына әкелетін, бәсекелестік байланыстарға ұшрауы ықтимал;

● HLA-жүйесі антигендері мен кейбір аурутуындататын жұқпалардың беттеріндегі антигендердің құрылымдық ұқсастығы болуы мүмкін. Содан бактериялық антигендермен иммундық жүйе түрткіленуінен аутоантиденелер түзілуі және аутоиммундық үрдіс даму мүмкіншілігі пайда болады;

● әртүрлі дерттік ықпалдардан HLA-жүйесінің өзгерген антигендері аутоиммундық серпілістер туындатуы мүмкін.

HLA-жүйесі гендерімен байланысты дамыған аурулардың көпшілігі иммундық жүйенің бұзылыстарынан болады. Мәселен, DR-3 антигенінің генімен аутоиммундық аурулар дамуы байланысты. Бұл кездерде жасушалардың сыртқы беттеріндегі рецепторлардың аутоиммундық бүліністері байқалады. HLA-жүйесі гендерінің өнімдері вирустармен байланысып, олардың жасушалар ішіне енуін қамтамасыз етеді. Вирустар аутоантигендермен қосылып аутоиммундық серпілістер туындатады.

Аутоиммундық аурулар негізінен МНС гендерінің екінші класымен байланысты дамиды. Инсулинге тәуелді қантты диабет дамуында DR-3, DR-4 гендерінің маңызы зор деп есептеледі.

DR антиген тобы бар адамдар созылмалы гепатитпен, құздаматәріздес полиартритпен, тиреотоксикозбен, жайылмалы склерозбен т.б. аурулармен жиі ауырады. В-27 антигені бар адамдар шорбуындайтын спондилитпен, DR-7 антигені барлар - псориазбен, DR-3/4 антигені барлар – инсулинге тәуелді қантты диабетпен, DR-2 антигені барлар – ойық жаралы колитпен және Крон ауруымен, DR-3 антигені барлары – глютен ауруымен, В-47 антигені барлар бүйрек үсті бездерінің туа біткен гиперплазиясымен жиі сырқаттанады.

Сонымен бірге, басқа жүйелердің көптүрлілігіне байланысты пайда болатын ауруларда белгілі. Мәселен, сау немесе миелоидтық лейкозбен ауыратын адамдарға қарағанда лимфолейкозбен ауыратын науқастарда, қан сарысуындағы гаптоглобин бойынша, Нр 1-1 фенотип жиі кездеседі, ал Нр 2-2 фенотипі өте сирек болады. Бірінші фенотипі бар адамдарда лимфолейкоз екіншілерімен салыстырғанда 3,5 есе жиі кездеседі.

А(II)-қан тобы бар адамдарда 0(I) тобы барлармен салыстырғанда асқазанның, тоғышектің, анабездің, жатыр ернеуінің т.б. ағзалардың обыры жиі байқалады. Бұл адамдарда қатерлі анемия, құздама, жүректің ишемиялық ауруы жиі кездеседі және оларда тромэмболия дамуына бейімділік болады. 0(I) қан тобы барлар онекелішектің ойық жарасымен жиі ауырады. Солай дегенмен жоғарыда келтірілген көпфакторлы дерттердің дамуында бұл аллельдер негізгі аурутуындататын гендерге жатпайды. Олардың дамуында көптеген сырттан әсер ететін факторлардың маңызы зор.

Жаңа туған, әсіресе шала туған балалар мен кәрі адамдарда қоршаған ортаның ықпалдарына жауап қайтару қабілеті қатты төмендеген (гипергия) болады немесе тіпті жауап қайтару болмайды (анергия). Сондықтан оларда жұқпалы аурулар дене қызымы көтерілмей, ауыр түрде өтеді, қабыну кезінде қан тамырларының өзгерістері, қабынулық сіңбелердің қалыптасуы, фагоцитоз өте әлсіз болады.

Организм реактивтілігіне сүлде аурулардың әсері. Дерттік бейспецификалық реактивтілікке жоғарыда көрсетілген-дермен бірге бұрыннан дамыған сүлде (созылмалы) ауруларын жатқызуға болады. 40 жастан асқан адамдарда ең болмағанда бір сүлде ауру жиі кездеседі.

Организмнің реактивтілігіне қантты диабет, сүлде гепатит, артериалық гипертензия, жүректің ишемиялық ауруы, өкпе туберкулезі, сүлде анемия, ішек дисбактериозы т.с.с. аурулар қомақты әсер етеді. Осы аурулардың бірі болғанда қосымша дерттуындататын ықпалға организмнің жауап қайтару қабілеті өзгереді. Мәселен, қантты диабет кезінде жұқпаларға организмнің төзімділігі төмендейді. Содан тері мен шырышты қабықтарда іріңді бөртпелер пайда болады, жиі өкпе туберкулезі дамиды. Бұл жағдайларда хирургиялық жара іріңдеп, асқынып бітеді. Осы жағдай хирургтардың назарында болғаны жөн. Қантты диабет кезінде миокардта бүліністер пайда болады, қансырауға организмнің төзімділігі төмендейді (Т.П. Ударцева, А.А.Имамбаева, Ш.С Қарынбаев). Ол қан тамырларында атеросклероз дамуына қолайлы жағдай туындатады. Осыдан науқас адамдарда жүректің ишемиялық ауруы, артериалық гипертензия жиі байқалады. Бұл кезде диабетті инсулинмен емдеудің нәтижесінде калий иондары жасушалар ішіне ауысып кетеді де, гипокалиемия дамиды. Ол өз алдына жүрек аритмиялары дамуына әкеледі. Инсулинмен емдеу бауырда, миокардта және бүйректе гипоксиялық өзгерістерді азайтпайды. Сондықтан ол бұл ағзалардың дерттік бүліністерін үдетіп жібереді (А.А.Имамбаева). Инсулинмен емдеудің нәтижесінде гипогликемия дамуына қауіп-қатер төнеді. Содан гтпогликемия дамуына жауап ретінде инсулинге қарсы гормондардың (глюкагон, адреналин, кортизол т.б.) өндірілуі артып кетеді. Олар өз алдына қанайналым, жүйке және қан жүйелеріне жағымсыз әсер етеді. Бұл өзгерістер қарттарда миокард инфаркты, инсульт, тромэмболия т.б. қайтымсыз бүліністерге әкелуі мүмкін.

Қантты диабет кезінде дамитын ангиопатиялар мен нефропатиялар да организм реактивтілігін одан сайын бұзады. Бұл кездерде жарақат, стресс т.б. аурутуындататын қосымша ықпалдардан ауыр асқынулар пайда болады. Мәселен, бұл жағдайларда хирургиялық әрекеттерден ауыр қан кетулер мен бүйрек қызметінің жеткіліксіздігі дамуы ықтимал.

Өкпе туберкулезі кезінде иммундық реактивтілік төмендейді. Сонымен қатар бұл дерт жүрек еті бүліністерін асқындырып жіберуі мүмкін. Ол организмнің уыттануынан және созылмалы гипоксиядан байқалады. Сонымен бірге туберкулезді емдейтін дәрілер жүрекке және бауырға уытты әсер етеді. Кардимиопатияның нәтижесінде тыныстық гипоксия қанайналымдық гипоксиямен ушығады. Бауыр қызметінің бұзылыстарынан организмнің сырттан әсер ететін және оның өзінде пайда болатын уыттарға төзімділігі азаяды.

Бауырдың сүлде аурулары кездерінде нефропатия, жүрек аритмиялары, энцефалопатиялар дамуы мүмкін. Бұл кезде дәрілердің организмде ыдыратылуы бұзылады. Мәселен, дәрілік заттардың денеден жартылай шығарылу кезеңі бірнеше есе ұзарып кетеді. Содан олар организмге уытты әсер етеді.

Жүрек-қантамырлар жүйесінің, өкпенің аурулары және созылмалы анемия кездерінде қансырау өте ауыр өтеді. Өйткені бұл кездерде организмнің гипоксияға бейімделу жолдары шектеледі.

Кезкелген сүлде қабыну темір тапшылықты анемия дамуымен қабаттасады. Өйткені бұл кездерде темір иондары макрофагтармен жұтылады және нейтрофилдер өндіретін лактоферрин оларды байланыстырып макрофагтарға тасымалдайды. Ұзаққа созылған нейтрофилдік лейкоцитоз организмде антипротеаза ферменттерінің туа біткен немесе жүре пайда болған жеткіліксіздігінде дәнекер тіндердің жайылмалы жүйелі бүліністеріне әкеледі. Сонымен қатар нейтрофилдер көптеп лейкотриендер өндіріп, жүрек етінің бүліністерін туындатады.

Ішек дисбактериозы кезінде де организмнің реактивтілігі өзгереді. Дисбактериоз кезінде қалыпты ішек бактерияларының витамин өндіру және ферменттік қабілеттері азаяды. Сол себепті организмде витаминдердің, әсіресе олардың В-тобының, К-витаминінің жеткіліксіздігі дамуы аурутуындататын ықпалдарға организмнің төзімділігін төмендетеді. К-витаминінің жеткіліксіздігінен қанағыштыққа бейімділік байқалады. Артық өсіп-өніп кеткен ішек микробтарының ауыз қуысына, өт және несеп жолдарына, қанға тарап кетуі ауыр асқынуларға әкелуі мүмкін. Мәселен, ішкі ағзалардың ошақты іріңді қабынулары, сепсис дамуы ықтимал. Сонымен бірге тағамдық заттарға немесе бактериялардың антигендеріне аллергия дамуы мүмкін. Ішектен өзіндік уыттанудан жүйке жүйесінің бұзылыстары адамның жалпы дімкәстігіне, әлсіздігіне, бас ауыруына, еңбекке қабілеті төмендеуіне т.с.с. құбылыстарға әкеледі.

Дисбактериоз кезінде ішектерден өт қышқылдарының қайта қанға сіңірілуі бұзылынан олардың өтте азаюы байқалады. Содан өтте өт қышқылдары мен холестериннің арақатынасы төмендеуі өт жолдарында тас байлануына әкеледі.

Омыртқа бағанасы ауытқуларынан және остеохондроз дамуынан ішкі ағзалардың жүйкелік реттелулері бұзылып, олардың қызмет атқару қабілеті қалыптыдан өзгереді. Мәселен, остеохондроз кезінде жергілікті көріністермен қатар дербес жүйкелік және нәрленістік бұзылыстар, рефлекстік жүйкелік-қантамырлық өзгерістер байқалады. Кеуде омыртқаларының остеохондрозы кезінде жүрек қыспасына ұқсас төс астында және жүрек аймағында қатты ауыру сезімі болады. Ол коронарлық артериялардың рефлекстік қатты жиырылуы нәтижесінде дамуы мүмкін.

Құздамаға ұқсас полиартриттерді қабынуға қарсы бейстероидтық дәрілермен емдеуден асқазанда ойық жаралар жиі дамиды. Өйткені бұл дәрілер асқазан қабырғасында циклоксигеназа ферментінің белсенділін бөгеп, Е тобындағы простагландиндер түзілуін азайтады. Содан асқазан қабырғасының қанмен қамтамасыз етілуі бұзылады, тұз қышқылының өндірілуі артады, асқазан сөлінде шырыш пен бикарбонат анионы азаяды.

Нашақорлар мен маскүнемдерде де организм реактивтілігі қатты өзгереді, оларда дерт көптеген ағзалардың бүліністерімен аяқталады.

Ұзақ ашыққан немесе сапасыз қоректенген адамдарда тағамда нәруыздардың, витаминдердің, микроэлементтердің тапшылығынан тіндерде нуклеин қышқылдары мен нәруыздардың түзілуі қатты азаяды. Тағамда нәруыздардың тапшылығы және олардың сапасыздығы денеде май түзілуін арттырып, гипрелипидемия, дислипопротеидемия, жасуша мембраналарында липидтердің асқын тотығуы дамуына әкелетін майлар мен көмірсуларының алмасуын өзгертеді. Содан организмнің глюкозаға шыдамдылығы және оның сырттан енгізілетін инсулинге сезімталдығы азаяды (Н.Н.Рыспекова). Тағамда нәруыздардың және витаминдердің аздығынан анемия, иммунитеттің әлсіреуі және аурутуындататын ықпалдарға организмнің төзімділігі төмендеуі байқалады, қабыну баяу өтеді, жараның бітуі ұзаққа созылады. Эксперименттік жануарларды нәруыздары өте аз тамақпен қоректендіру кездерінде қантты диабет жеңіл дамиды және ол өте ауыр өтеді (Н.Н.Рыспекова).

Организмнің бейспецификалық реактивтілігіне қазіргі адамдарға тән қимыл-қозғалыстың және қол жұмысының аздығы қомақты әсер етеді. Мәселен, тәжірибелік жануарлардың қимыл-қозғалысын ұзақ шектеуден қантты диабет кезіндегідей көмірсулары мен майлардың алмасуы бұзылады. Бұл кезде липолиз артып гиперлипидемия, атерогендік липопротеидтердің көбеюімен көрінеті дислипопротеидемия байқалады, глюкоза енгізгенде гипергликемия ұзақ сақталады. Гипокинезия кезінде жануарлардың қансырауға төзімділігі азаяды. Бұл кезде қансырауға жануарлар тыныс алуын және жүрек соғуын жиілетіп жауап қайтармайды (С.П.Лобанов).

Қоршаған орта ықпалдарының организм реактивтілігіне әсері. Қоршаған ортаның шамалы қарқынды химиялық заттармен, иондағыш сәулелермен ластануларына ұзақ ұшыраған адамдардың сезімталдығы тіпті әлсіз аурутуындататын ықпалдарға көтеріліп кетеді. Мәселен, химиялық зиянды газдармен, ауыр металдармен ауасы ластанған қалаларда тұратын адамдардың арасында тыныс алу жолдарының вирустық аурулары, өкпе мен жүрек-қан тамырлар жүйесінің дерттері жиі кездеседі. Ванадийдің, хромның, қорғасынның т.б. қоспаларымен қатысы бар кәсіби өндіріс жұмысшыларында тыныс алу ағзаларының, бауыр, бүйрек және жүрек-қан тамырлар жүйесінің аурулары жиі байқалады. Фосфор өндірісінде істейтін жұмысшыларда жиі уытты гепатит дамиды, жасуша мембраналары липидтерінің асқын тотығуы артып кетеді, зат алмасуларының және нәруыздар түзілуінің бұзылыстары дамиды, хирургиялық жара асқынып бітеді.

Қалалық автобустардың жүргізушілерінің қанында атерогендік липо-протеидтердің мөлшері жоғары болатыны, оларда атеросклероз және жүректің ишемиялық ауруы жиірек кездесетіні дәлелденген (Т.П.Ударцева т.б.). Кадмийдің, қорғасынның, ванадийдің және хромның қосындыларымен уланған жануарлардың жүрегінде гипоксиялық және реоксигенациялық бүліністер тым ауыр өтетіні байқалды (А.Нұрмұхамбетов, Л.Қабулбекова, Б. Қасенов, Ш.Базарбекова). Бұл металдардың әсерінен жүрек, бауыр, мый жасушаларының мембраналарында липидтердің асқын тотығуы артуы және лизосома мембранасының тұтастығы бүлінетіні дәлелденді (К.Умирзақова, М. Балабекова, Д.Ахмедшина). Аутокөліктердің дизель қозғағыштарының шығаратын газдарының әсерлерінен организмді оттегімен қамтамасыз ететін жүйенің бұзылыстары, жүректің жиырылу қабілетінің әлсіреуі, өкпе ұяшықтарының жасушаларында сурфактанттардың түзілуі азаятыны белгілі (Р.Жұмашева, А.Қысмұратова).

Ядролық сынақ полигондарына жақын мекен тұрғындарының арасында лейкоздар мен өспе өсу дерттері жиі кездесетіні белгілі. Өйткені оларда иммунитеттің әлсіреуі, гендер мен хромосомалардың мутациясы байқалады. Радийбелсенді сәулелермен сәулеленген жануарларда қансырау мен жарақат ауыр түрлерде өтеді және оларда жарақаттық сілейме шамалы жарақаттың өзінен дамиды.

Адам әрекеттерінен пайда болған қоршаған орта ластағыштарының әсер ету жолдарын 3–сызбанұсқадан қараңыз.

Мембрананың тосқауылдық және насостық қызметтері бұзылыстарынан жасуша іші мен сыртында иондардың бөліністері өзгереді, қозымды тін жасушаларында электр әлеуеті қалыптасуы бұзылады. Оның рецепторлық қызметі өзгерістерінен ағзаның жүйкелік-эндокриндік және паракриндік реттелулері бұзылады. Мәселен, жарақаттық сілейме кезінде қан

тамырлары адреналинге жауап қайтармайды немесе бұрмаланған түрде жауап қайтарады. Содан бұл кезде адреналиннің әсерінен қан қысымы күрт түсіп кетуі мүмкін. Бұндай жағдайларда организмге кортикостероидтық гормон енгізіп, артынан адреналин енгізу нәтижелі болады. Кортизон жасуша мембранасын тұрақтандырып, адреналиннің әсерін жақсартады.

Осы себептерден қоршаған ортаның ластағыштарына душар болған науқас адамдарды емдегенде мембраналарды тұрақтандыратын антиоксиданттық және т.б. дәрілерді пайдалануға мәжбүрлік туындайды.

Осы келтірілгендерге байланысты бұл тұрғындардың дерттерін емдеу кезінде дәрігер науқастың мекендеу ортасын есте сақтау қажет.

3-сызбанұсқа

Организмнің адаптациясы және оның реактивтіліктегі маңызы. Қоршаған ортаның ұдайы құбылып тұратын ықпалдарына организмнің бейімделу мүмкіншіліктері оның реактивтілігінен байланысты болады. Сондықтан реактивтілікті организмнің адаптациясы туралы түсініктен бөлек қарастыруға болмайды.

Адаптацияның нәтижесінде организм өзінің физиологиялық мүмкіншіліктерін белсенді түрде жұмылдырып, қоршаған ортаның қомақты ауытқуларына қарсы тұра алады. Осыдан организмнің аурутуындататын ықпалдарға төзімділігі артады. Адаптация дамуында екі кезеңді ажыратуға болады (Ф.З.Меерсон):

● 1-кезең қысқы мерзімді, жедел дамитын, жетілмеген адаптация;

● 2-кезең ұзақ мерзімді, жетілген адаптация – делінеді.

Қысқа мерзімді адаптация қоздырғыш ықпал әсер еткеннен кейін организмде әрдайым болатын дайын физиологиялық тетіктердің қатысуымен тез арада дамиды және ол кезде организмнің барлық пайдаланылмаған мүмкіншіліктерінің жұмылдырылуы ең жоғарғы шегінде болады. Бірақ бұл қажетті бейімделуді толық қамтамасыз ете алмайды.

Ұзақ мерзімді адаптация қоршаған ортаның ықпалдары организмге бірнеше қайталап немесе ұзақ әсер еткеннен кейін біртіндеп пайда болады. Ол көп қайталанатын жедел дамитын адаптацияның негізінде дамиды. Содан организм жаңа жағдайға бейімделген қабілет қабылдайды. Осының нәтижесінде ауыр гипоксияға, улардың үлкен өлшемдеріне, температуралық т.б. аурутуындататын ықпалдарға организм төзімді болады. Физикалық жүктемелердің, суық сумен шайынудың әсерлерінен және қан алу, инемен емдеу, дененің белсенді нүктелерін күйдіріп емдеу т.с.с. бейдәстүрлі медици-наның емдеу тәсілдерін қолданудан аурутуындататын ықпалдарға организмнің төзімділігі көтерілуі осы ұзақ мерзімді адаптация дамуымен түсіндіріледі.

Ұзақ мерзімді адаптацияның даму жолдарын Ф.З.Меерсон еңбектерінде қарастырды. Оның пікірі бойынша ағзаның икемделістік гиперфункциясына жауап ретінде дамитын жедел адаптация кезеңінде, стресс-реакция дамып, тіндерде АТФ молекуласы ыдырайды, оның ыдырау өнімдері (АДФ, АМФ, бейорганикалық фосфор т.б.) жиналады.

Қысқа мерзімді адаптацияның ұзақ мерзімді адаптацияға ауысуы адаптацияға жауапты басым функциялық жүйе жасушаларында нуклеин қышқылдары мен нәруыздардың түзілуі артуымен сипатталады және бұл кезде стресс-реакцияның біртіндеп азаюы байқалады. Жорамал бойынша ағзаның гиперфункциясы кезінде АТФ-тың ыдырау өнімдері (цАМФ, магний иондары т.б.) жасушалардың гендік құралдарын әсерлендіреді және жасуша ядросындағы ДНК молекуласынан мРНК молекуласына гендік ақпараттың көшірілу жылдамдығын арттырады. Осыдан жасушаларда полисомалар көбейіп, нәруыздардың түзілуі күшейеді. Бұл кезде ең алдымен митохондрийлардың саны көбейіп, тотығулық фосфорлану және АТФ молекуласының қайта түзілуі артады. Сол себепті жасушаларда нуклеин қышқылдары мен нәруыздар түзілуіне қажетті энергия өндіріледі. Нәруыздардың түзілуі нәтижесінде ағзалар мен тіндерде гипертрофия және гиперплазия дамиды, иммунитет күшейеді, қан өндірілуі әсерленеді. Сонымен бірге нәруыздар түзілуінің артуы мыйда жаңадан пайда болған шартты байланыстардың бекуі және белгілі дағды қалыптасуы үшін өте маңызды.

Сайып келгенде ұзақ мерзімді адаптация қалыптасуы және нуклеин қышқылдары мен нәруыздар түзілуі нәтижесінде адаптацияға басым жауапты функциялық жүйеде жүйелік құрылымдық із пайда болады (4-сызбанұсқа). Ол адаптацияның негізін қалайды және стресс-реакцияның жүйкелік-эндокриндік тетіктерінің қатысуымен дамиды. Стресс-реакция кезкелген ауыртпалық туындататын ықпалдың әсерінен дамиды және дербес жүйке орталықтарын қоздырып, адренергиялық, «гипофиз-бүйрек үсті бездері сыртқы қабаты» жүйелерін әсерлендіреді. Содан гиперкатехоламинемия және гиперкортикостероидемия дамиды. Адаптация туындататын ықпал қайталана беруінен және жүйелік құрылымдық із қалыптасуына байланысты стресс-реакция біртіндеп әлсіреп, артынан жоғалады. Осылай организмнің ұзақ мерзімді адаптациясы дамып, ол жағымсыз ықпалдарға жетіле бейімделеді. Бұл кезде ағза құрылымдарының қызмет атқару қарқыны және мүмкіншілігі, АТФ молекуласының деңгейі қалыпты мөлшерлерге жақындайды.

Сонымен қатар есте сақтайтын бір жәйт ол организмнің жеке-дара бейімделу кезінде қабылдаған қасиеті адаптация туындатқан ықпал тоқтатылуы нәтижесінде артынан біртіндеп жоғалуы мүмкін. Бұл кезде адаптацияға жауапты басым жүйеде жүйелік құрылымдық із және ағзада дамыған гипертрофия мен гиперплазия жоғалады.

Адаптация дені сау адамдарда ғана емес науқас адамдарда да байқалады. Оның науқас адамдардағы көрінісі болып жіті жауап қайтару кезеңінде байқалатын қорғану-икемделу тетіктері есептеледі.

Кезкелген бүлініс кезінде, жергілікті қабыну дамуымен қатар, жіті жауап қайтару кезеңі деп аталатын, организмнің қорғаныстық және реттеуші (жүйкелік, эндокриндік, иммундық, қан өндіретін) жүйелерінің қатысуымен дамитын, күрделі жүйелік серпілістер байқалады (жіті жауптық кезеңді қараңыз).

Бұл серпілістердің дамуына қабынуға қатысатын жасушаларда (моноциттерде, макрофагтарда, нейтрофилдерде, лимфоциттерде, эндотелий жасушаларында, фибробластарда т.б.) өндірілетін жіті жауап қайтару кезеңінің дәнекерлері әкеледі. Бұл медиаторларға интерлейкиндер (IL-1, IL-6) өспелерді жоятын α-фактор, γ-интерферон, өсу факторлары т.б. цитокиндер жатады. Олар қанға түсіп, сыртында осы цитокиндерді қабылдайтын рецепторлары бар әртүрлі жасушаларға әсер етеді. Содан бұл медиаторлар жүйкелік, эндокриндік, иммундық және қан өндіретін жүйелерге ықпал етеді. Бұл кезде гипоталамустың әсерленуі денеде термореттелуді өзгертіп, қызба туындатады және «гипоталамус-аденогипофиз-бүйрек үсті бездерінің, сыртқы қабаты» жүйесін әсерлендіріп, кортикотропин мен глюкокортикоидтық гормондардың өндірілуін арттырады. Цитокиндердің әсерінен бауырда жіті жауап қайтару кезеңінің нәруыздары (С-реактивті нәруыз, α₁-антитрипсин, α₁-антихимотрипсин, церуллоплазмин, фибриноген, комплементтің С₁-құрамбөлшегінің бәсеңсіткіштері т.с.с.) түзіледі, сүйек кемігінде қан өндірілу артады, иммундық жүйенің белсенділігі көтеріледі. Глюкокортикоидтық гормондардың әсерінен ангиотензиноген ангиотензин-I-ге және ангиотензин-II –ге ауысады. Ангиотензин-II шеткері қан тамырларын жиырады, әлдостерон-антидиурездік гормон жүйесін сергітіп, айналымдағы қан көлемін қалыптандырады және нуклеин қышқылдары мен нәруыздардың түзілуін арттырады.

Сайып келгенде науқас адамда, артынан ұзақ мерзімді адаптация дамуына әкелетін, көптеген икемделу-бейімделу тетіктері пайда болады.

Оларға мыналарды:

● интерлейкиндер, интерферондар, өсу факторлары т.б. цитокиндер өндіріліп шығуы;

● дене қызымы реттелуінің өзгерістері және қызба дамуы;

● кортикотропин және глюкокортикоидтық гормондар өндіріліп шығарылуы;

● қабыну дамуына және бөгде заттарды фагоциттеуге, бос радикалдарды бейтараптауға, артық протеаза ферменттерінің белсенділігін төмендетуге т.с.с. қажетті жіті кезеңнің нәруыздары түзілуі;

● лейкоциттердің тамыр сыртына шығуы және фагоцитоз;

● уыттарды бейтараптау және сыртқа шығару;

● қышқылдар мен сілтілердің буферлік жүйемен бейтарапталуы;

● зат алмасуларының бағыты мен қарқыны өзгеруі;

● антиоксиданттық жүйенің белсенділігі артуы;

● қанайналым мен тыныс алудың өзгеруі;

● ДНҚ,РНҚ және нәруыздар түзілуі;

● антиденелер өндірілуі;

● лейкоциттер мен эритроциттер өндірілуі артуы;

● тіндердің регенерациясы, ағзалардың гипертрофиясы мен гиперплазиясы т.б.

Реактивтілік пен төзімділік өзара тығыз байланысты болғанымен бір түсінік емес. Организмнің реактивтілігі төмен болғанда оның төзімділігі жоғары немесе керісінше болуы мүмкін. Реактивтілік түсінігіне төзімділіктің белсенді түрлері ең жақын келеді.

Организм реактивтілігінің жоғары болуы әрдайым жағымды құбылыс емес. Бұл кезде уытты химиялық заттарға, аллергендерге, жұқпаларға т.с.с. көптеген дерттуындататын ықпалдарға организмнің сезімталдығы артып кетеді. Мәселен, организмде аллергиялық серпілістер мен анафилаксия дамуы аллергенге оның көтеріңкі және бұрмаланған түрде жауап қайтаруын көрсетеді. Аурутуындататын қоздырғыштарға организмнің жауап қайтару қабілеті тым артып кетуінен қабыну және жұқпалы аурулар гиперергиялық түрлерде өтеді. Бұндай жағдайларда қабыну тым қарқынды болып, дене қызымы қатты көтеріледі. Олар өз алдына организмге ауыр қауіп төндіруі мүмкін. Сол себепті олардан сақтандыру емшараларын қолдануға мәжбүрлік пайда болады.

Қорыта келгенде әртүрлі ықпалдарға организмнің бейімделуін арттыру арқылы оның реактивтілігіне әсер етуге және аурутуындататын қоздырғыштарға төзімділігін көтеруге болады. Бұл кезде назар аударатын бір жәйт ол организмнің төзімділігі адаптация туындатқан ықпалға ғана көтеріліп қоймай, көптеген басқа аурутуындататын ықпалдарға да жоғарылайды. Мәселен, организмнің гипоксияға бейімделуінің нәтижесінде оның төзімділігі жүрек, ішек-қарын, жүйке ауруларына, кейбір жұқпаларға, өспе өсуіне т.б. ықпалдарға артады. Сондықтан бүгінгі күні гипокситерапия деген түсінік қалыптасқан. Бұл дегеніміз көптеген ауруларды емдеу үшін организмді ауық-ауық гипоксияға бейімдеу әдісі қолданылады. Осындай бір ықпалға бейімделуден басқа ықпалдарға организмнің төзімділігі артуын «оң қиылысқан адаптация» – дейді (Ф.З.Меерсон). Ауық-ауық гипоксияға бейімделу кезіндегі ұзақ мерзімді адаптацияның қорғаныстық маңызы 6–сызбанұсқада Ф.З.Меерсон бойынша келтірілді.

Организмнің төзімділігін арттыру жолдары. Бүгінгі күні кеңінен қолданылатын жұқпалы ауруларға қарсы екпелердің, гипосенсибилизация тәсілдерінің қолданылуы, атопиялық аллергиялық ауруларды арнайыланған аллергендердің өте аз өлшемдерін енгізіп емдеу жолдары организмнің иммундық реактивтілігіне бағытталған. Организмді белгілі бір ықпалдарға бейімдеу арқылы оның бейспецификалық реактивтілігіне әсер етуге және аурутуындататын ықпалдарға қарсы оның төзімділігін көтеруге болады. Ұзақ мерзімді адаптация даму негізінде нуклеин қышқылдары мен нәруыздардың түзілуі маңызды болғандықтан кезкелген адаптация туындататын ықпалмен әсер ету алдында адамның тиімді қоректенуі қажеттігін естен шығармау керек. Осыған байланысты аурутуындататын ықпалдарға организмнің төзімділігін көтеру үшін мына жағдайлардың:

● тиімді қоректенудің;

● салауатты өмір салтын сақтаудың;

● антиоксиданттық витаминдер қабылдаудың;

● денені физикалық жүктемелерге ұдайы жаттықтырудың;

● суық немесе ыстық температураларға дене шынықтырудың;

● организмді гипоксияға ауық-ауық бейімдеудің;

● ине салу, нүктелі ысқымақ жасау, қан алу, белсенді нүктелерді күйдіру т.с.с. бейдәстүрлі емдеу тәсілдерін қолданудың - маңызы өте зор.

Қабыну

Қабыну (лат.- inflamatio, грек.— рһlоgоsіs) - жергілікті бүлінуге жауап ретінде дамитын, микроциркуляциялық арналардың, қан жүйесінің, дәнекер тіннің бүліндіргіш ықпалды шектеп аластауға, бүлінген тінді бастапқы қалпына келтіруге бағытталған сатылы өзгерістерімен көрінетін біртектес дерттік үрдіс.

Жіті қабыну

Этиологиясы. Қабыну туындатқан себебіне қарай:

● инфекциялық;

● бейинфекциялық - болып ажыратылады. Бұлай ажырату шартты түрде ғана дұрыс. Әртүрлі экзогендік және эндогендік себептерден пайда болған бейинфекциялық қабынулардың артынан салдарлық жұқпалармен асқыну қауіпі жоғары болады.

Патогенезі. Қабыну үрдісі үш түрлі құбылыстан:

● әлтерациядан;

● микроциркуляцияның бұзылыстары мен эксудациядан;

● пролиферациядан тұрады.

Оларды қабынудың компоненттері дейді.

Қабынудың патогенезі осы құбылыстарын талдау арқылы қарастырылады.

Әлтерация (лат. аltегаге - бүліну) — жасушалардың, жасуша аралық заттардың, жүйке аяқшаларының, қан тамырларының дистрофиялық, некробиоздық, некроздық бүліністерімен көрінеді. Ол бастапқы (біріншілік) және салдарлық болып ажыратылады. Бастапқы әлтерация қабыну туындатқан ықпалдың (флогогеннің) тікелей әсерінен болады. Салдарлық әлтерация бастапқы әлтерацияның нәтижесінде пайда болған биологиялық белсенді заттардың (қабыну дәнекерлерінің) әсерлерінен дамиды.

Бастапқы әлтерацияның нәтижесінде қан жасушалары (тромбоциттер, эозинофилдер, нейтрофилдер, базофилдер, моноциттер, лимфоциттер) және тін базофилдері (мес жасушалары) іштеріндегі белсенді заттарын, түйіршіктерін сыртқа шығарады. Осыдан жасуша аралық кеңістіктерде биологиялық белсенді заттар көбейеді. Бұл заттарды қабынудың дәнекерлері (медиаторлары) деп атайды. Олар айналасындағы қан тамырларының, тін жасушаларының бүліністеріне әкеледі. Сонымен, бастапқы әлтерация қабыну туындатқан қоздырғыштың тікелей әсерінен пайда болса, салдарлық әлтерация тіндерге лизосомалық ферменттердің және биологиялық белсенді заттардың (қабыну медиаторларының немесе дәнекерлерінің) әсерлерінен дамиды.

Бүгінгі таңда көптеген қабыну дамуына қатысатын биологиялық белсенді заттар зерттелген. Оларды: жасушалардан пайда болатын (жасушалық) дәнекерлер және организмнің сұйық орталарында, оның ішінде қан плазмасында болатын (гуморалдық) — медиаторлар деп екі топқа бөледі (-сызбанұсқа). Әсер ету жолдарына қарай олар:

● тамыр қабырғаларының өткізгіштігін басымырақ арттыратын;

● лейкоцитгердің тамыр сыртына шығуына (хемотаксис, фагоцитоз) басымырақ әсер ететін;

● пролиферацияға әсер ететін - деп үш топқа ажыратады.

Жасушалық медиаторларға гистамин, серотонин, лизосомалық ферменттер, катиондық нәруыздар, цитокиндер, простагландиндер, циклдік нуклеотидтер жатады. Қан плазмасында калликреин-кининді, комплемент және қан ұю жүйесіне қатысатын заттар болады және олар әсерленеді, қабыну дамуына дәнекерлер болады.

Гистамин мес жасушаларда немесе лаброциттерде гепаринмен және химазамен байланысқан әсерсіз түрде болады. Бос күйінде ол ұсақ тамырларға (қылтамырлар, венулалар), олардың қабырғаларының өткізгіштігін көтеріп, кеңітетін әсер етеді. Гистамин аз мөлшерде артериолаларды кеңітеді, ал көп мөлшерде — венулаларды жиырады. Гистаминнің сыртқа шығуы мес жасушаларының, базофильдердің түйіршіксіздену кездерінде болады. Бұған жоғарыда келтірілген себепкер ықпалдар әкеледі. Сонымен бірге түйіршіксіздену иммундық серпілістер кездерінде, былайша айтқанда антигеннің антиденелермен мес жасушаларының сыртында байланысқанында, әрқашан байқалады.

-сызбанұсқа

Қабынудың жасушалық және гуморалдық медиаторларының пайда болу және әсер ету жолдары

Серотонин қабынудың келесі жасушалық медиаторы болып саналады. Ол адамда тромбоциттерде, ішектің шырышты қабығының қою боялатын жасушаларында, сонымен қатар мыйдың кейбір құрылымдарында болады. Жасушалардың бүлінуі кезінде серотонин сыртқы ортаға шығып, тамырлардың өткізгіштігін жоғарылатады.

Мес жасушалары мен базофильдерден гепаринде босайды. Ол қылта-мырлардың ішкі қабатында фибриннің құрылуына бөгет жасайды, қан ұюын тежеп, гистаминді байланыстырып, қабынуға қарсы ықпал етеді.

Фагоциттердің катиондық нәруыздары тамыр қабырғаларының өткізгіштігін көтереді, зат алмасуды күшейтеді және бактерияларды жоятын әсер етеді.

Цитокиндер макрофагтарда, лимфоциттерде өндірілетін пептидтер қабыну медиаторларына жатады. Қабыну кезінде макрофагтардың миграциясын тежейтін фактор, макрофагтарды әсерлендіретін фактор, хемотаксистік фактор, интерлейкиндер мен интерферондар, әртүрлі өсу факторлары өте маңызды орын алады.

Простагландиндер жасуша мембраналарының фосфолипидтерінен құрылады (-сызбанұсқа). Көрсетілген сызбанұсқада простагландиндер мен лейкотриендердің түзілу жолдары келтірілген. Олар қан тамырларын кенітеді, жалқық шығуына (экссудацияға), хемотаксиске әкеледі, қан ұю үрдістерін кёйде қарама-қарсы бағыттарда өзгертеді. Олардың әсерлері (-кесте) жиналу мөлшеріне, қабыну сатыларына, жағдайларына және өзге де басқа медиаторлардың қатысуына байланысты болады.

Арахидон қышқылы липооксигеназа ферментінің қатысуымен лейкотриендерге айналады. Бұлар негізінен гиперергиялық (аллергиялық) қабынудың қуатты дәнекерлері және жалқық шығуына, хемотаксиске, тамыр қабырғаларының кеңуіне әкеледі; майда кеңірдекшелердің тегіс еттерін жиырылтады.

Лейкотриендердің, тромбоксандардың және простагландиндердің құрылуы фагоциттерде эндогендік еркін радикалды тотығулардың нәтижесінде болады және жасушалар мен плазманың антиоксиданттық жүйелерімен шектеледі.

Са²⁺- иондары, циклдік нуклеотидтер жүйесі (цАМФ, цГМФ), кәлмодуллин және инозитфосфатидтер қабынудың жасуша ішіндегі дәнекерлері болып есептеледі. цАМФ гистаминнің және лизосомалық ферменттердің босап шығуын тежейді, ал цГМФ оны, керісінше, күшейтеді.

Қабынудың гуморалдық медиаторларының арасында ең үлкен маңыздысы калликреин-кинин жүйесі. Бүлінген қабатпен жанасуынан немесе ішкі ортаның өзгеруінен (температура, рН) Хагеман факторы әсерленеді де, плазмадағы прекалликреинге әсер етіп, оны калликреинге ауыстырады. Калликреин өз алдына α-глобулинді ыдыратып, одан 9 аминқышқылдары қалдықтарынан тұратын брадикинин немесе 10 аминқышқылдары қалдықтарынан тұратын каллидин түзілуіне әкеледі. Плазмалық кининдер қылтамырлар алды артериолаларды кеңітеді және қылтамырлардың өткізгіштігін арттырады. Бұдан басқа олар қабынуға тән ауыру сезімін туындатады. Қабыну кезінде олар қанның сұйықтық жағдайда болуына мүмкіншілік тудырады. Белсенді Хагеман факторы, калликреин-кинин жүйесін әсерлеуден басқа, қан ұю және фибринолиз үрдістерін дамытады (-сызбанұсқа). Қабыну ошағында фибрин жіптері пайда болуы және тромб құрылуы белгілі мөлшерде қабыну дамуына қатысады.

- сызбанұсқа

Простагландиндер (ПГ) мен лейкотриендердің түзілу жолдары

- кесте

Простагландиндердің биологиялық әсері

Простагландиндер:	әсерлері:
ПГЕ2, ПГД2, ПГJ2	қан тамырларын, кеңірдекшелерді кеңітеді, қабынуға ұшыраған жасушалардың қызметін әлсіретеді.
ПГF2	қан тамырларын кеңітіп, кеңірдекшелерді жиырады.
ТхА2	қан тамырлары мен кеңірдекшелерді жиырады, қабынуға ұшыраған жасушалардың қызметін арттырады.
Лейкотриендер:
ЛТВ4	лейкоциттердің хемотаксисін туындатады, фагоцитозды күшейтеді, майда тамыр қабырғаларының өткізгіштігін көтереді.
ЛТС4, ЛТД4, ЛТЕ4	тегіс ет жасушаларын жиырады, тыныс алу жолдарын тарылтады, майда тамырлардың өткізгіштігін көтереді.

Қабынудың үшінші гуморалдық медиаторы болып комплемент жүйесі саналады. Комплемент организмнің маңызды қорғаныстық факторы болып есептеледі, сонымен қатар оның организм тінін бүлдіретін қабілеті, әсіресе иммундық қабыну кезінде, болатыны белгілі (-сызбанұсқа). Келтірілген -сызбанұсқада комплементтің әсерлену жолдарымен, жасушаларды бүліндіру жолдары көрсетілген. Оның Сз_а және С_5а құрамбөлшектері лейкоциттердің хемотаксисін туындатады, С_2в құрамбөлшегі тамыр қабырғасының өткізгіштігін көтереді, С_3в құрамбөлшегі фагоциттелінетін затты фагоцитке жабыстыратын опсонин болады.

14-сызбанұсқа

Қабыну дамуындағы Хагеман факторының маңызы

Әлтерация туындататын әсерлер:

● бактериялардың липополиканттары,

● зәр қышқылы тұздарынын ұнтақтары,

● ферменттер (трипсин, плазмин),

● бүлінген қабат (тіректік мембрана, коллаген, эластин, гликозамин- гликандар)

- сызбанұсқа

Қабыну дамуындағы комплемент жүйесінің маңызы

Экссудация (лат. ехsudаге - терлеу) - деп қанның сұйық бөлшек-терінің, онда еріген электролиттердің, қан нәруыздары мен жасуша-ларының тамыр сыртындағы тінге шығуын айтады. Оның дамуында мына факторлардың:

● қылтамырлар мен венулалардың қабырғаларының өткізгіштігі артуының;

● қылтамырлар мен майда көктамырларда қан қысымы көтерілуінің;

● қабынған тінде осмостық және онкотикалық қысым жоғарлауының – маңызы бар.

Қылтамырлар қабырғаларының өткізгіштігі көтерілуі мына себептерден болуы ықтимал:

√ бастапқы және салдарлық бүліністердің нәтижесінде қан тамырлары қабырғаларының құрылымы бүлінуінен,

√ эндотелий жасушаларының аралықтарына жабысқан лейкоциттер өздерінің протеолиздік ферменттерін, катиондық нәруыздарын шығарып, тамыр қабырғаларының құрамын ыдыратудан;

√ қабыну дәнекерлерінің (серотонин, гистамин, кинин жүйесі, ПГЕ, F, лейкотриендер т.б.) әсерлерінен эндотелий жасушаларының жиырылып дөңгеленуі жасуша аралық саңылауларды кеңітуінен;

√ интерлейкин-1, өспелерді жоятын фактор эндотелий аралық бай-ланыстарды ыдыратуынан;

√ жасуша сезімімен (рецепторлармен) байланысты эндотелий жасушаларының белсенді микровезикуляциялық қызметінің көтерілуінен. Эндотелий жасушалары сұйықтың өте ұсақ тамшыларын жұтып (оны микропиноцитоз дейді), оларды жасушаның екінші жағына тасымалдап шығарады. Мұны микровезикуляция (грек. mikros - ұсақ, vesicula - көпіршік) - нәзік көпіршіктену дейді.

Қылтамырлар мен майда көктамырларда қан қысымы көтерілуі оларда қан іркілуінен болады.

Қабыну ошағында коллоидтық-осмостық қысымның көтерілуі онда эксудатпен шыққан нәруыздар, электролиттер көбеюінен дамиды.

Лейкоциттердің эмиграциясы (лат. emigгаге — орын ауысгыру) деп олардың тамыр сыртына шығуын айтады. Ол эксудация үрдісімен тығыз байланысты. Лейкоциттердің эмиграциясы ағза мен тіндердің бүлінген аумағында оларға хемотаксистік әсер ететін өнімдердің пайда болуынан болады.

Хемотаксис (лат. chеmіа -химия; грек. tахіs - тартылып қозғалу) химиялық қоздырғыштардың әсерлерінен лейкоциттердің осы қоздырғыштардың көп жағына қарай бағытталып қозғалуы. Хемотаксис лейкоциттердің тамыр сыртына шығуының барлық сатыларында, әсіресе тамыр сыртында және тамырлары жоқ тіндердегі (көздің сірі қабығында) олардың қозғалыстарында маңызды орын алады. Хемотаксис туындататын заттарды хемоаттрактанттар (химиялық тартқыштар) дейді. Олар белгілі бір лейкоциттің түріне ғана әсер ететін – спецификалық және олардың барлық түрлеріне бірдей әсер ететін - бейспецификалық болып екі түрге ажыратылады.

Спецификалық химиялық тартқыштарға:

● нейтрофилдердің ғана хемотаксисін туындататын интерлейкин-8-ді;

● моноциттердің хемотаксисін туындататын эМ-Си-Пи-1 ( ағылш. МСР-1, monocyte chemotactic protein-1)–ді;

● лимфоциттерді тартатын лимфотаксинді;

● эозинофилдерді тартатын эотаксинді – келтіруге болады.

Бейспецификалық химиялық тартқыштарға мыналар жатады:

● микроорганизмдер және олардың өнімдері (липополиқанттар, пептидтер);

● комплемент жүйесінің құрамбөлшектері (С_5а), Хагеман факторы, калликреин, брадикинин;

● жасушалардың зат алмасу және бүліну өнімдері (цАМФ, коллагеннің ыдырау өнімдері);

● лейкотриендер В₄, А₄ тромбоксандар В₂, А₂ және иммундық кешендер.

Көрсетілген заттар лейкоциттердің мембранасындағы рецепторларды қоздырады. Осыдан лейкоциттердің қабықтарында иондардың тасымалдануы және мембраналық потенциал өзгереді. Олардың цитоплазмасына Са²⁺ - иондарының енуі артады, содан жасуша ішілік майда талшықтардың жиырылуы болып, лейкоциттердің сыртқы пішіні өзгереді де, жалған аяқшалары пайда болады. Лейкоциттердің іштеріндегі түйіршіктері сыртқы қабығына қарай ауысады. Олар негізінен посткапиллярлық венулалардың қабырғалары арқылы шығады және қабыну туындатқан ықпалдың көп жағына қарай белсенді түрде қозғалады. Бұл кезде лейкоциттерден протеазалардың ұзақ босап шығуы бұл ферменттердің басқа жасушалардан да бөлініп шығуын арттырады. Макрофагтардан интерлейкин-1 және өспелерді жоятын фактор бөлініп шығуы фибробластар мен эндотелиоциттерден металлопротеиназалардың босап шығуын арттырады. Лейкоциттердің тін аралық кеңістіктерде жиналуы және тінаралық сұйықтың құрамы қатты өзгерген кезеңде тіндердің оттегіге тәуелді және оттегіге тәуелсіз салдарлық бүліністері дамиды. Оттегіге тәуелді бүліністер қабыну ошағына өткен гранулоциттер мен макрофагтарда оттегінің бос радикалдары көптеп құрылуынан байқалады. Осыдан жасушалардың мембраналары мен қан сұйығында липидтердің асқын тотығуы дамиды. Қабыну ошағында эндотелий жасушалары мен лейкоциттерде төмен тығыздықты липопротеидтердің асқын тотығуынан липидтер мен нәруыздардың құрылымы өзгереді, цитоплазмалық мембраналардың рецепторлық байланысуы бұзылады. Төмен тығыздықты липопротеидтер жасушаларға уытты әсер ететін қасиет қабылдайды.

Сонымен қатар, липидтердің асқын тотығуының күшеюі микрофагтар мен макрофагтардың қабыну ошағына шығуын арттыратын қосымша кесек молекулалы хемотаксистік факторлар құрылуына әкеледі. Содан тіннің бүлінген аумақтарында, белсенділігі көтерілген және белсенді радикалдар өндіретін, лейкоциттер ары қарай жылдам жинала береді. Осыдан лейкоциттер коллагеназа, эластаза, желатиназа, катепсин Д, лактоферрин, лизоцим, миелопероксидаза, катиондық нәруыздар бөліп шығарып, оттегіге тәуелсіз жолмен тіндерді бүліндіреді. Тіндердің ауыр бүліністерінде венулалар қабырғаларындағы ашылған эндотелий аралық саңылаулар қайта жабылмайды, қабыну ошағы айналасындағы сау тіндерге тарап кеңиді. Сонымен бірге қабыну ошағын қоршаған тінде нейтрофилдердің және макрофагтардың сіңбеленуінен жасушалық уақытша тосқауыл қалыптасады. Тіршілігін сақтап қалған тіндердің лейкоциттері бастапқы сатысында бүлінген бөліктерден түсетін хемотаксистік факторларды танып қабылдайды. Содан олар қабыну ошағына қозғалады. Жолшыбай олар оттегіге тәуелді және оттегіге тәуелсіз (жоғарыдан қараңыз) жолдармен қабыну ошағын қоршаған тіндерді бактериялар мен вирустардың әсерлерінен қорғайды. Екінші сатысында лейкоциттер қабыну туындатқан ықпалды IgG және IgM тектес иммуноглобиндердің F_c құрамбөлшегімен байланысатын рецепторлардың және комплементтің С₁-С₃ құрамбөлшектерінің қатысуымен ғана таниды. Осыдан жалған аяқшаларымен микробтарды қамтып алып фагоцитозға ұшыратады.

Антиген-антидене иммундық кешендері ультрафагоцитозға ұшырайды. Артынан жұтылған бөтен текті өнімдер фаголизосомаларда ферменттердің көмегімен қорытылады. Фагоцитоз бен қабынулық медиаторлардың арасында сәйкестік болған жағдайда қабыну өзін-өзі шектеп, бүліністік үрдістің айналасындағы тіндерге тарауы тоқталады. Бұған қабыну ошағынан тіндік сұйықты шығаратын лимфалық жолдардың тосқауылдық қасиетінің күшеюі де қолайлы ықпал етеді. Қолайлы жағдайларда лимфалық тамырларда сүзгі қызметін атқаратын фибрин жіпшелерінен тұратын торлар құрылады, эндотелий жасушаларының сорып алу қабілеті артады, лимфалық тамырлардың саңылауына лимфоциттер өтеді. Бірақ лимфалық тамырларда және лимфалық түйіндерде флогогендік факторлардың әсерсіздендірілуі, микробтардың жойылуы әрдайым болмайды. Бұндай жағдайларда қабыну ошағынан лимфалық тамырлардың саңылауына түскен өнімдер лимфаның құрамын өзгертеді. Осыдан лимфалық жүйенің тосқауылдық, иммундық, тасымалдық қызметтері бұзылып қабынудың өтуін ауырлатады. Бұл кездерде қабыну ошағына ысқымақ (массаж) жасау, қыздыру, қыша қағаз қою т.с.с. емшаралар дерттік ықпалдардың бүкіл денеге тарап кетуіне әкеледі, сепсис дамуына қауіп төнеді. Бұндай ушығудың зардабы қабыну ошағында зат алмасулары бұзылыстарының дәрежесіне, нейтрофилдер мен макрофагтардың фагоцитоздық қабілетіне байланысты болады. Қабыну ошағында қан ағымының үдемелі азаюы жасуша сыртылық сұйықтың құрамы өзгерістеріне және тотығулық үрдістердің бұзылыстарына әкеледі.

Паранекроз аумағында ишемия дамуынан рО₂ азаюы нәруыздар, нуклеин қышқылдары, липидтер, көмірсулары алмасуларының ауыр бұзылыстарын, тотығулық фосфорланудың тежелуін, макроергиялық қосындылар түзілуі азаюын және рСО₂ көбеюін туындатады. Анаэробтық гликолиз әсерленуінен тінде сүт қышқылы қатты көбейеді. Осыдан паранекроз аумағында үдемелі түрде ацидоз дамуы, рСО₂ көбеюі, энергияның тапшылығы жасуша мембраналарының бүліністерін ушықтырады. Қабыну ошағына шыққан микрофагтар қышқыл ортаға түсуден тез тіршілігін жояды, іріңді денешіктер қалыптастырады. Олардан қоршаған ортасына лизосомалық ферменттер, бактерицидтік өнімдер және басқа биологиялық белсенді заттар босап шығады.Макрофагтардың ферменттерінің (триптаза, химаза, лизосомалық гидролазалар) әсерлерінен тіршілігін жоғалтқан дәнекер тіндік жасушалардың ыдыратылуы күшейеді, ірің құрылады және іріңге толған қуыс (іріңдік) қалыптасады. Қабыну ошағында қышқыл ортаға түскен макрофагтар тіршілігін сақтап қалады. Бірақ фагоцитоз кезінде олар антигендік заттарды жартылай ғана қорытады. Осыдан иммуногендік кешендер құрылады. Макрофагтар бұл кешендерді сыртына шығарғанда Т_х-жасушаларына, артынан В-лимфоциттеріне антигендік ақпарат беріледі. Қабыну аумағында антигендер аз болғанда макрофагтар оларды қоюландырады. Содан экзогендік және эндогендік флогогендік факторларға және тіршілігін жоғалтқан тін антигендеріне антиденелердің өндірілуі артуы фагоцитозды күшейтеді.

Пролиферация. Макрофагтардан, бүлінген тін ақауының орнын толтыруға бағытталған, фибробластардың өсу факторлары босап шығады. Бұл фактор қылтамырлардың эндотелий жасушаларының, фибробластардың, миобластардың, остеобластардың, глия жасушаларының т.б. өсіп-өнуін, нақтыланып жетілуін арттырады. Сол себепті қабыну ошағында жаңа тамырлардың құрылуы, қызыл шақа тін қалыптасуы, эпителий қабатының қалпына келуі дамиды. Жаңадан қалыптасқан қылтамырлар арқылы қан өте бастайды. Фибробластардың өсу факторы фиброциттерді фибробластарға айналдырады. Олар ары қарай митоздық жолмен бөлініп көбейеді, жетіліп коллаген құрылуын қамтамасыз етеді. Эндотелиоциттердің, фибробластардың, эпителий жасушаларының өсіп-өнуі, коллагендік және серпімді талшықтар түзілуі қабынудан пайда болған тін ақауының орны дәнекер тінмен толтырылуын, артынан эпителий қабатының қалпына келуін қамтамасыз етеді. Қабынуға жауап ретінде организмнің жалпы серпілістерінің (жіті кезеңдік нәруыздар өндірілуі, лейкоцитоз, қызба, иммунитеттің сұйықтық және жасушалық тетіктерінің) дамуы қабынудың организмге жағымды өтуіне ыңғайлайды. Бірақ кейде қабыну үрдісінің барысы ауқымды өзгерістерге ұшырауы мүмкін.

Нейтрофилдік лейкоциттердің ақауларынан фагоцитоз бұзылады. Бұндай жағдай:

● опсониндердің қатысуынсыз фагоциттерге жабыса алатын грамтеріс микробтардың немесе опсониндерге сезімталдығы болмайтын қапшықтары бар бактериялардың штаммалары фагоциттелінгенде;

● бактерияның сыртқы бетінде мембрананы шабуылдайтын кешен болмағанда;

● бактерияның сыртқы бетіне мембрана-шабуылдайтын кешеннің шығарылуын тежейтін коваленттік өзара әсерлер болуынан;

● бактерияның ішкі осал бетін пептидік-гликандық қабат қаптап тұрғанда – байқалады.

Бұл кездерде қабынулық тосқауыл қалыптасуына қатысатын нейтрофилдерде аяқталмаған фагоцитоз болады. Ол мына жағдайларда:

√ лизосома мен фагосоманың қосылуы болмауынан (мәселен, токсоплазмоз кезінде);

√ лизосома мен фагосома қосылғанында кейбір микробтарда қорғаныстық қабық қалыптасады (мәселен, алапес микобактериясы);

√ кейбір микробтар фаголизосома ферменттерінің белсенділігін жойып жібереді (мәселен, лейшманийлар);

√ кейбір бактериялар фаголизосомадан фагоциттің цитоплазмасына шығып өсіп-өне береді (мәселен, трипаносомалар) - кездесуі мүмкін.

Нейтрофилдердің цитоплазмасында антиденелермен, комплементпен, актомиозиндік кешендермен әрекеттесетін рецепторлардың туа біткен тапшылықтары да фагоцитоздық қызметтің бұзылуына әкеледі. Бұндай жағдайларда нейтрофилдер қимыл-қозғалыстарын және фагоциттік белсенділігін жоғалтады.

Бұл лейкоциттердің адгезиялық қызметі панцитопения кезінде, хемотаксистік факторлардың, антиденелердің, комплемент құрамбөлшектерінің аздығында және қабынулық тін сұйығында осмостық қысым жоғары болғанда (гипогидрия, қантты диабет кездерінде) әлсірейді.

Қабынулық тосқауылда макрофагтардың жеткіліксіздігі аплазиялық анемия кезінде байқалады. Осыдан фибробластық тосқауыл қалыптасуы, тіндердің ақауларының дәнекер тінімен толықтырылуы бұзылады және ұзақ жазылмайтын ойық жара пайда болады. Макрофагтарда супероксид-дисмутаза ферментінің туа біткен аздығынан еркін радикалды тотығу артып, микробтардың тіршілігін жоятын уытты бос радикалдар құрылады. Сол себепті макрофагтардың қызметтері жеткіліксіздігі кездерінде, қабынудың өтуі бұзылуымен қатар, жұқпалардың айналасындағы тіндерге жайылып кетуі болады. Оларда интерлейкин-1 өндірілуі азаюдан иммундық қабілетті тіндердің қызметтері тежеледі. Содан иммундық тапшылықтық дамып, адамның жұқпалы ауруларға төзімділігі төмендейді, сепсис дамуына, өспе өсуіне қауіп төнеді.

Сонымен бірге, ауыр стрестік жағдайларда жергілікті қабыну дамуы тежеледі. Хирургиялық немесе тұрмыстық жарақаттар, дене күюі, гиповолемиялық сілейме т.с.с. дерттік үрдістер кездерінде ауыр стресс туындатады. Бұл кезде катехоламиндердің, глюкокортикоидтық т.б. гормондардың артық өндірілуінен нейтрофилдер мен макрофагтардан тұратын қабынулық тосқауыл толық болмайды. Бұндай жағдайларда бауырда, өкпеде және басқа ағзаларда фагоцитоз әлсіреуінен, жіті кезеңдік нәруыздар аз өндірілуінен, иммунитет әлсіреуінен организмнің қорғаныстық серпілістері бұзылады. Бұндай бұзылыстар қанда глюкокортикоидтық гормондардың тым артып кетуімен түсіндіріледі. Өйткені бұл гормондар лизосомалардың мембранасын тұрақтандырып, олардан қышқыл протезалардың босап шығуын тежейді, қылтамырлар қабырғаларының өткізгіштігін төмендетеді, лейкоциттердің тінаралық кеңістіктерге шығуын азайтады. Қандағы лейкоциттер лимфодтық тіндерге ауысуы нәтижесінде қанда лейкоциттер, моноциттер, эозинофилдер мен базофилдер азаяды. Лимфоидтық тіндер (лимфалық түйіндер, көкбауыр, тимус) кері дамуынан антиденелердің өндірілуі кемиді.

Осы келтірілгендермен қатар туа біткен (тұқым қуалайтын) және жүре пайда болған фагоцитоздың бұзылыстары байқалуы ықтимал.

Туа біткен фагоцитоздың бұзылыстары әртүрлі гендердің ақаулары нәтижесінде:

● лейкоциттердің адгезиясы бұзылуынан;

● хемотаксис құбылысының ауытқуларынан;

● бактерия жойғы жүйелердің ақауларынан – байқалады.

Лейкоциттердің адгезиясы бұзылуының тұқым қуатын екі түрі белгілі. Олар интегриндердің ақауларынан немесе Е- және Р-селектиндермен байланысатын көмірсулық заттардың (лигандаларының) ақауларынан болуы мүмкін.

Хемотаксистің ауытқулары:

√ химиялық тартқыштардың жеткіліксіз өндірілуінен;

√ лейкоциттердің іштеріндегі майда талшықтар мен түтікшелердің ақауларынан – дамуы ықтимал. Бұл кезде олардың қимыл-қозғалыстарының бұзылыстары болып, «жалқау лейкоциттер» немесе Чедиак-Хигаши синдромы дамиды.

Фагоциттердің бактерицидтік жүйелерінің ақаулары мына жағдайларда:

√ НАДФН-оксидаза ферментінің гендік ақауынан оттегінің бос радикалдары өндірілуінің бұзылуы;

√ катиондық нәруыздардың ақауы;

√ лизосомалық ферменттердің төмен белсенділігі – кездерінде байқалады.

Жүре пайда болған фагоцитоздың бұзылыстары:

√ қантты диабет;

√ ауыр металдармен улану;

√ сәулесоқ ауру;

√ тамақ құрамында нәруыздар жетіспеуі;

√ стероидтық гормондармен ұзақ емдеу;

√ қартаю, т.б. – кездерінде лейкоциттердің адгезиясы, хемотаксистік, бактерицидтік жүйелердің бұзылыстарынан дамиды.

Бұл келтірілген жағдайлардың барлығында фагоцитоз аяқталмаған болады және жұқпалардың бүкіл денеге жайылып, тарап кетуі байқалады. Бұндай жағдайларда адам әртүрлі жұқпаларға жиі ұшырайды.

Сайып келгенде, жергілікті инфекциялық қабынудың нәтижесінде:

● лимфангит, лимфаденит, лимфогендік ісіну;

● жұқпалардың қанмен тарауынан басқа ағзаларда іріңдіктердің пайда болуы;

● тін араларына жайылмалы іріңдіктер (флегмона) қалыптасуы;

● сепсистік сілейме, эндотоксинемия, сепсис дамуы;

● пиемия, септикопиемия, бактериемия дамуы;

● салдарлық иммундық дерттік серпілістер;

● жұқпалардың оралмалы түрлерде өтуі сияқты көптеген асқынулар пайда болуы мүмкін.

Сүлде қабыну

Сүлде қабыну жергілікті тіндерді ұзақ бүліндіретін, бірақ ауыр некроздық өзгерістер туындата алмайтын, дерттік ықпалдардың әсерлерінен дамиды. Ол жергілікті тіннің сүлде гипоксиясынан, химиялық және физикалық канцерогендердің, А тобындағы бета-гемолиздік стрептококктар-дың жергілікті әсерлерінен, кремний, көмір ұнтақтарының т.б. тіндерге енуінен пайда болады. Сүлде қабынудың медиаторлары болып макрофагтар мен лимфоциттерде өндірілетін цитокиндер (интерлейкиндер, өсу факторлары, өспені жоятын фактор, интерферондар) есептеледі. Сүлде қабынуға негізінен Т- және В-лимфоциттері, макрофагтар басым, ал түйіршікті лейкоциттер біршама аз мөлшерде, қатысады. Сүлде қабыну дамуында фибробластардың өсіп-өнуі мен сөлденістік қабілеті маңызды қызмет атқарады. Олардың бұл қабілеті макрофагтарда өндірілетін цитокиндерден байланысты. Сол себепті сүлде қабыну дамуында макрофагтардың әсерленуі маңызды орын алады. Олардың әсерленуі мына себептерден болуы мүмкін:

● макрофагтардың ішінде ұзақ тіршілігін сақтайтын және онда өсіп-өніп, көбейетін микробтардың (туберкулез таяқшалары, құлғана (лепра), сарып, токсоплазмоз т.с.с. көптеген жұқпалы аурулардың қоздырғыштары) әсерлерінен;

● макрофагтардың ферменттерімен ыдыратылмайтын заттар (мәселен, күрделі поликанттар, декстран, зимозан, көмір, кремний ұнтақтары т.б.) әртүрлі ағзалардағы (бауыр, өкпе т.с.с.) макрофагтармен жұтылады да, оларды әсерлендіреді.

Әсерленген макрофагтар хемоаттрактанттар өндіріп моноциттердің қаннан тінге шығуына әкеледі. Бұл химиялық тартқыштарға моноциттердің хемотаксистік протеині-1, С₄ және Д₄-лейкотриендер, Е₂-простагландиндер, комплемент құрамбөлшектері т.б. жатады. Сонымен бірге, әсерленген макро-фагтар биологиялық тотықтырғыштар өндіріп, қабыну ошағындағы басқа жасушалардың мембраналарында липидтердің асқын тотығуын туындатады.

Макрофагтардың лизосомалық ферменттері (коллагеназа) коллагенді ыдыратады. Коллагеннің ыдырау өнімдері қандағы моноциттерге күшті хемотаксистік әсер етеді. Осылай әсерленген макрофагтардың айналасына қаннан шыққан моноциттер жиналады, гранулема (түйіндер) қалыптасады. Бұл кезде макрофагтарда өндірілетін қабыну медиаторлары (С₄-, Д₄-лейкотриендер, тромбоксан, лизосомалық ферменттер т.б.) қан тамыр-ларының өткізгіштігін жоғарылатады.

Моноциттер қабыну сіңбелеріне түскеннен кейін фибронектин өндіреді. Осыдан макрофагтар дәнекер тіннің коллаген талшықтарына жайылып жабысуы фагоцитоздық қызмет атқаруына өте қолайлы болады. Макро-фагтардың қызмет атқаруында олардың лимфоциттермен функциялық бірігуінің маңызы зор. Бұл жасушалардың өзара әсерлері инфекциялық қабыну ошағында арнайы иммундық қызмет атқаруға қатысады.

Макрофагтар микробтарды жұтып, оларды жартылай ыдыратады. Осылай өңделген антиген макрофагтың сыртқы мембранасына қайта шығарылып, иммундық жауаптың күшін анықтайтын нәруыздардың түзілуін қадағалайтын гендермен байланысады. Тек осылай өңдеуден өткен антигенді Т-лимфоциттері таниды. Осындай сүлде қабыну ошағындағы макрофаг пен Т-лимфоциттердің өзара әрекетесуін антигенге тәуелді әрекет деп атайды.

Сонымен бірге, макрофагтар өндіретін интерлейкин-I лимфоциттердің өсіп-өнуі мен белсенділігін күшейтеді. Ал, белсенділігі көтерілген лимфоциттер макрофагтарды әсерлендіретін цитокиндер шығарады. Бұлардың көпшілігі гликопротеидтерге жатады. Макрофагтардың қимыл-қозғалысын тежейтін цитокин, олардың мембраналарының жабысқақтығын ұлғайтады, қабыну медиаторлары өндіруін көбейтеді.

Сонымен қатар, лимфоциттер макрофагтардың өзара жабысуын, олардың өсіп-өнуін күшейтетін және сүлде қабынуға тән көп ядролы алып жасушалар құратын макрофагтардың өзара бірігуін арттыратын цитокиндер өндіреді. Цитокиндер макрофагтардың бактерицидтік әсерін күшейтеді.

Әсерленген макрофагтар моноциттердің сүйек кемігінде өндірілуін ұлғайтатын зат бөліп шығарады. Содан моноциттер қабыну ошағындағы әсерленген макрофагтардың орнын ұдайы толтырып тұратындықтан қабыну сіңбелелерінің тарап кетуі болмайды. Сондықтан қабыну ұзаққа созылады.

Сүлде қабыну науқас адамның өмір бойына созылуы ықтимал. Мезгіл-мезгіл оған нейтрофилдер мен жаңа макрофагтар түсуінен сүлде қабынудың асқынулары байқалады. Осыдан келіп дәнекер тінінің бүліністері қайталанып, онда жаңа талшықтар өсіп кетеді, ағзаның қызметі бұзылуына әкелетін беріштену дамиды. Осылай бауырдың сүлде қабынуы — циррозға, өкпенің қабынуы — пневмосклерозға, бүйректің қабынуы — нефросклерозға т.с.с. әкеледі. Сүлде қабыну кезіндегі бір ядролы жасушалардың маңызын -суреттен көруге болады.

-сурет. Созылмалы қабыну кезіндегі макрофагтардың маңызы

Тұжырымдай келе сүлде қабынудың патогенезін –сызбанұсқамен көрсетуге болады.

-сызбанұсқа